Nga Alfred Peza
Celulari dhe telefoni i shtëpisë së Dritëro Agollit, nuk ka pushuar së rëni gjatë gjithë ditës së djeshme, pak orë pasi një tjetër sivëlla i tij, shkrimtari i njohur Ismail Kadare kishte dhënë një intervistë.
Ata që insistonin, sigurisht që më së shumti kanë qenë gazetarët, kryesisht të mediave të shkruara, ndërsa shkaku, është lehtësisht i kuptueshëm: Ismail Kadare, përveç të tjerash, ka folur edhe për marrëdhëniet e tij me Dritëro Agollin.
Një marrëdhënie e përfolur prej shumë e shumë vitesh, mes dy njerëzve të shquar të letrave shqipe, por rrallë e komentuar publikisht me detaje nga goja e tyre. Aq më tepër që Kadare ka qenë javët e fundit, sërish në qendër të shkrimeve në disa prej gazetave të Tiranës, pas një polemike që nisi për çështjen e hapjes ose jo të dosjeve të Sigurimit të Shtetit dhe për dënimin e krimeve të regjimit komunist.
E si jo rrallëherë në këto 15 vjet, pasi Kadare u prononcua dhe dha gjykimin e tij për këtë çështje, debati u devijua dhe degjeneroi në botimin dhe ribotimin e një historie familjare, mes vajzës së madhe të shkrimtarit të famshëm me Renato Rrapin, djalin e Janulla Rrapit, i cili në atë kohë ishte bërë i njohur pasi kishte luajtur në 2-3 filma shqiptarë.
Në kulmin e kësaj polemike “Gazeta Shqiptare” botoi, kohë më parë, një fotografi të Renatos me Dritëro Agollin, pa dhënë sqarime për rrethanat dhe mënyrën sesi ajo kishte mbërritur në redaksi. Duke krijuar një keqkuptim, për të cilin Kadare tha se Agolli, duhet ta kishte sqaruar.
Një sqarim që Dritëroi e bënte në gazetën “Shqip”, së bashku me gjykimin e tij për intervistën e Kadaresë.
– Z. Agolli, a e ndoqët intervistën e fundit të Ismail Kadaresë?
E ndoqa, herë me vëmendje e herë me shkëputje, sic ndodh në familjet që janë të mëdha. Ne jemi 7 vetë në shtëpi, nga më i vogli që është 7- vjec e deri tek unë më i madhi që jam 75-vjec dhe secili ka interesat e tij. Kjo shtëpi, si të gjitha shtëpitë shqiptare, tani është bërë si një punishte elektronike dhe ka më shumë se një aparat televizori. Kështu që të vegjëlit ndjekin debatet me kafshët dhe unë ndoqa atë me njerëzit dhe pata mundësinë të mos më binin shumë në qafë.
– Shpresojmë të jeni përqëndruar tek momentet më të rëndësishme dhe sidomos tek ato ku foli për ju…
Në fakt më shumë u përqëndrova tek këto momente në mëngjes, kur e lexova intervistën që ishte botuar në gazeta.
– E kush është gjykimi juaj i përgjithshëm për këtë, në kontekstin e debatit që është hapur këto ditë për dosjet e sigurimit të Shtetit dhe krimet e komunizmit?
Që kur nisi ky diskutim, disa javë më parë, sapo u bënë intervistat, deklaratat dhe komentet e para, parandjeva se ky debat mund të merrte një shteg jo shumë të këndshëm, sepse ishte një temë delikate dhe se do të devijohej nga thelbi i problemit, në çështje të tjera jo thelbësore. Gjë që u pa të ndodhte kur tema e historisë së vajzës së Ismailit me djalin e Janullës u rihap për të disatën herë në këto 15 vjet në faqet e shtypit. Mendoj se do ishte më mirë që të mos hapej ky problem. Në shtypin e lirë, këto gjëra të pakëndshme hapen për njerëz publik, për personazhe të rëndësishme. Kështu shtypi amerikan shkroi atëherë për historine e Klintonit me Monika Levinskin; për djalin e Kofi Ananit që u akuzua për abuzime me fondet e ndihmave të OKB-së; për ish-Presidentin Francez Miteran se kishte patur një fëmijë ilegal me një të dashur; për Presidentin aktual të izraelit, rreth një afere seksi me sekretaren e tij, etj. Por mentaliteti ynë është ndryshe. Shqiptarët nuk e kanë patur në traditën e tyre që të bëjnë publike histori të tilla, sepse kjo bën pjesë në identitetin tonë kombëtar, në psikologjinë tonë popullore.
– Çfarë shije ju la devijimi i këtij debati?
Ne shkrimtarët jemi mësuar të ruajmë një linjë kur shkruajmë një vjershë, një tregim apo një roman. Ndaj, frikësohesha se debati do të devijonte në linja të tjera që skishin lidhje me atë kryesoren. Disa gazeta e kaluan debatin në sferën politike, duke thënë se Kadare ka qenë i tillë apo i këtillë, i ka kënduar kësaj e këtij, se ka akuzuar kështu apo ashtu.Të tjerët hidheshin tek Janulla, duke thënë se ka qenë e përdalë, agjente e Sigurimit të Shtetit, etj. Kjo e përmbyti rrjedhën normale, sic ndodh kur bien shira të rrëmbueshëm, pas të cilave përrenjtë e lumenjtë fryhen dhe dalin nga shtrati. Pas kësaj, gazetat vazhduan duke u hedhur tek biografitë, si dikur qëmoti, kur duke i goditur njerëzit moralisht, tentonin që ti izolonin e ti largonin nga ata që e rrethonin.– Meqë jemi tek debati për komunizmin, një nga cështjet kryesore lidhet me hapjen e dosjeve. Ju cfarë mendimi keni? Kam qenë dakort që herët që të hapen dosjet. Por, kam frikë se me to do të abuzohet. Ja përshembull, Janullës ia hapën dhe ia bënë publike dosjen në gazeta. Nuk ka rregulla për hapjen e dosjeve, sic i ndodhi Diana Culit, e cila është edhe deputete dhe ia hapën në Parlament dhe në gazeta pa komision. Kjo tregon se ndryshe nga çthuhet, dosjet janë hapur, sepse janë nxjerrë në shesh pseudonimet e ish- bashkëpunëtorëve të Sigurimit të Shtetit dhe janë bërë publike. Dikur ka qenë ngritur një komision i posaçëm për këtë çështje, në krye të së cilës ishte Nafiz Bezhani. Edhe ai punoi, zbuloi rreth 120 bashkëpunëtorë të sigurimit që punonin në rangje të larta dhe ata u larguan pa zhurmë e pa bujë nga detyrat e tyre dhe askush nuk e mori vesht këtë gjë. Ndaj, duhet bërë shumë kujdes me këtë cështje. Historiani i njohur Bernd Fisher dy ditë më parë u shpreh se dosjet të mos hapen tani, por ndoshta pas 1 apo 2 vjetësh kur të ketë më shumë qetësi dhe stabilitet politik në Shqipëri. Por meqë puna ka ardhur në këtë pikë, unë them që dosjet le të hapen.
– Kadare kërkoi që ju të sqaronit rrethanat e daljes në fotografi me Renato Rrapin dhe të botimit të saj në media. Si është e vërteta?
Ai djalë ka qenë i internuar bashkë me nënën pas gjithë asaj zhurme që u bë atëherë për çështjen e tij. Pas internimit ai u kthye në shkollë, në Liceun Artistik “Jordan Misja”. Ai ishte djalë i lagjes dhe gati bashkëmoshatar me djalin tim. Ai kishte luajtur në pak filma artistik të asaj kohe dhe ishte një lloj heroi artistik në lagje për fëmijët dhe të rinjtë. Pas ‘90 ai iku emigrant në Greqi dhe pas disa vitesh me sa duket u kthye për disa ditë në shtëpi dhe në lagje. Unë po kaloja një ditë pranë pallatit ku kam shtëpinë dhe ai mu afrua me një aparat fotografik në dorë dhe më tha: O xhaxhi Dritëro, a bëjmë një foto? Po, i thashë unë. E bëmë foton, ai e mori aparatin dhe më vonë duket se iku dhe as që ma dërgoi foton që bëmë bashkë. Unë kam dalë në fotgrafi dhe vazhdoj të dal me mijëra njerëz, nxënës shkollash, adhurues të librave dhe krijimeve të mia, njerëz të njohur e të panjohur, deri edhe trafikantë apo biznesmenë që mund të kenë rënë në burg apo që mund të arrestohen nesër pasnersër. Unë nuk mund ti them njerëzve se nuk mund të dal në fotografi, kur ata ma kërkojnë një gjë të tillë. Edhe Renatos, nuk mund ti thoja se nuk mund të dalim dot bashkë fotografi. Kjo është historia e fotos, të cilën unë as që e disponoj. Ajo foto është dërguar nga sa më kanë sqaruar tani vonë ata të gazetës, nga SHBA, më duket se ua ka dërguar Janulla, mamaja e Renatos. Pas disa kohësh që kisha bërë atë foto, më vjen një miku im gazetar e më thotë se ky djalë ka bërë një vjershë, disa vargje dashurie. Unë e lexova, e ajo ishte një poezi lirike për dashurinë, pa emra personazhezh e pa portretin e tyre. Ai më pyeti: A mund të botohen këto vjersha? Të gjithë po botojnë sot, u thashë, le të botohen thashë unë. Në këtë mënyrë unë u bëra një recensent verbal i këtyre pozive të Renatos, por nuk është e vërtetë se kam bërë parathënien e këtij libri, se e kam thënë me shkrim që të botohen kështu apo ashtu. Mua më vijnë me dhjetra e qindra krijues që duan ti shkruaj parathëniet e librave, por unë përtoj dhe nuk kam shumë kohë dhe mundësi që ta bëj një gjë të tillë. Unë thjeshtë mendova se duke thënë se këto poezi mund të botohen, do i sillja një kënaqësi këtij djali. Kaq, kjo është e vërteta.
– Pra nuk e keni cuar ju atë foto për botim sic u tha në ndonjë rast?
Unë nuk e kam disponuar dhe nuk e disponoj atë foto dhe sikur ta kisha, nëse do t‘ia çoja për botim gazetës, unë do të isha i lig e do vendosesha në pozitat e ati që kërkon ti hedhë benzinën zjarrit.
– Të kalojmë tek pjesa ku Kadare flet për marrëdhëniet mes jush. A ishte i saktë dhe i drejtë në konkluionet e tij?
Ato që thotë Kadare, janë reale. Ne kemi qenë miq të hershëm që në gjimnazin e Gjirokastrës dhe më vonë kur erdhëm nga studimet, unë nga San Petërburgu e ai nga Moska e pasi filluam punë, unë si gazetar tek “Zëri i Popullit” e ai në gazetën “Drita”. Në ato kohë kemi marrë pjesë në polemika, kemi diskutuar për probleme të situatës. Kjo miqësi mes nesh ka zgjatur, sepse në themel të saj ishte besimi i madh që ne kishim tek njëri-tjetri, ndaj edhe bisedonim gjëra që ishin kundër regjimit në atë kohë. Sic thotë Aristoteli “Njeriu është një kafshë politike”, ndaj edhe bisedonim për politikën, me besim dhe pa frikë, pra ishim shokë të vërtetë, ndaj edhe zgjati shumë miqësia jonë. Pervec kësaj, ne ishim komshinj, vetëm një kat na ndante në të njëjtën hyrje dhe në të njëjtin pallat, ndërsa gratë tona ishin shoqe të ngushta. Unë kam njohur edhe babain e Ismailit. Mbaj mend kur ai vinte nga Gjirokastra dhe takohesha me të tek Bar Sahati në qendër të Tiranës dhe ai ishte një burrë me humor. Mbaj mend njëherë se e mori malli për shokët e tij në Gjirokastër dhe i punoi një rreng. U shkroi një telegram sikur e dërgonte dikush tjetër e i lajmëronte: Halit Kadareja vdiq, varrimi bëhet në orën kaq e datën aq”. Ata erdhën urgjent në Tiranë dhe Haliti u del përpara dhe përqafohet e çmallet me ta. Kështu vazhdoi miqësia jonë, me biseda, takime, hyrje- dalje në shtëpitë e njëri-tjetrit deri në vitet ‘70. Pastaj patëm një ftohje për shkak se secili prej nesh, për shkak të punës dhe impenjimeve, krijoi miqësi të reja. Por, kjo sdo të thotë se ne u armiqësuam, përkundrazi, e ruanim respektin dhe miqësinë më në distancë. Mbaj mend që në korrikun e vitit 1990, kur do të behej mitingu në Sheshin Skënderbej në Tiranë, pas largimit të atyre dhjetra e qindra që kishin hyrë nëpër ambasada. Më kishin ftuar edhe mua edhe Ismailin që të flisnim në miting. Atë ditë më vjen në shtëpi Ismaili dhe më pyet se çdo bënim? Unë i thashë që unë nuk do të shkoja në miting. As unë tha ai, sepse nuk shkonte ajo punë që ne të dënonim ata njerëz që po kërkonin një jetë më të mirë në perëndim dhe që Shqipëri atë hapej e të demokratizohej që të kishte liri lëvizje. Por, në atë kohë, kur duheshin edhe disa muaj që të fillonte lëvizja studentore e dhjetorit ‘90, duhej të kishe miqësi e ta kishe të afërt një njeri që të bëje biseda të tilla.
– Kadare thotë se ju e keni kritikuar ashpër atë kur keni qenë Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë…
Kjo është e vërtetë. Unë e kam kritikua, madje edhe ashpër ndonjëherë, por nuk jam nisur nga pozitat për ti bërë keq, për ta dëmtuar. Vec të tjerash, ishte një mënyrë për ti tërhequr vëmendjen se mund ta pësonte edhe më keq. Nga ana tjetër, duhet kuptuar se për hartimin e raporteve të Lidhjes udhëzimet vitinin nga Drejtoria e Propagandës në KQ të PPSH.Madje vetë Kadare, në librin e tij “Ftesë në studio” kujton bisedën tonë nëpër shkallët e pallatit ku banonim për kritikat që i kisha bërë për librin “Pallati i ëndrrave”. Unë vetë e vlerësoja dhe e vlerësoj atë roman, por i thashë se “duhet të më kuptosh, se ato që thashë nuk janë vërejtjet e mia personale”. Madje përvec atyre bisedave kundër regjimit dhe PPSH-së që ne kemi bërë si në Shqipëri, apo në Paris, kemi bërë biseda të tjera edhe gjatë udhëtimeve tona të përbashkëta më 1983, më 1987 në Siçili, etj. Edhe këtë anë të intervistës së tij, Ismaili e kishte të drejtë dhe të saktë.
– Përse ndodhi atëherë ftohja mes jush në vitet ‘70, sic e pranoni të dy bashkë?
Ftohja jonë ka ndodhur për shkak të rrethanave social-politike të ambjentit ku jetonim dhe që na rrethonte. Ne nuk kemi patur kurrë armqësi me njër-tjetrin, kundërshtime po. Unë gjykoj se kur e kundërshton dikë, e ke mik të vërtetë. Në ftohjen tonë, ka luajtur rol ushtria e jeniçerëve, pra e intrigantëve.Kishte njerëz që vinin e më thonin që kështu tha Ismaili për ty dhe atij i thonin që kështu tha Dritëroi për ty. Këta ishin njerëz intrigantë e thashethemexhinj, të cilët kishin nisur rrugën e letërsisë së bashku me ne në atë që na kanë quajtur brezi i viteve ‘60 në letërsinë shqipe. E këta njerëz, duket mos u bërë dot me kalimin e viteve prozatorë, u bënë pordhatorë, duke mos u bërë dot shkrimtarë, u bënë thashethemtarë.
– Disa pëshkruajnë Kadarenë si njeri të ftohtë, cinik. Në fakt ju që e njihni më mirë se gati kushdo tjetër nga kjo anë në Shqipëri, si e gjykoni?
E kanë shumë gabim. Ismaili në shtëpi është një njeri shumë mikpritës, madje në ndryshim nga imazhi që mund të jetë krijuar, në ato kohë edhe pinte ndonjë gotë, këndonte. Shkrimtarët shqiptarë të asaj periudhe kanë qenë njerëz të ngrohtë, në ndryshim ka aperenca e tyre publike. Ja përshembull, Dhimitër Shuteriqi në tavolina dhe në ambiente publike dukej sikur ishte i pashoqërueshëm, sepse ulej dhe shkruante apo meditonte. Por ishte krejt e kundërta kur i shkojë në shtëpi. Njëherë i shkova me Niko Nikollën dhe menjëherë zonja e tij vrapoi të na nxirrte raki, mezetë. Por, kur i ngritëm gotat të tre shtangëm. Çështe kjo mo Dhimitër i thamë, por kjo qenka ujë. Mos mor, na tha, kam atë kunatin që mi than shishet e rakisë dhe më pas mi mbush me ujë. Kështu e kaluam me të qeshura, ashtu sic bënim edhe me Naum Priftin dhe shkrimtarë të tjerë.
– Po pas viteve ‘90 si shkoi miqësia mes jush dhe Kadaresë?
Dy apo tre vjet më parë, u ftohëm shumë pas botimit të një libri të Maks Velos. Por ne sjemi politikanë që po u zemëruan nuk pajtohen kurrë e nuk ia japin dorën njëri-tjetrit. Nga intervista e fundit e Ismailit del që edhe në kulmin e kontradiktave shkrimtarët e gjejnë një çast dhe një kohë pajtimi. Ky duhet të jetë një shembull për politikanët tanë profesionistë.
– Si e gjykoni pjesën tjetër të intervistës, atë ku nuk flet për ju por për Rexhep Qosen përshembull që Kadare e quan një shkrimtar meidokër…
Shkrimtarët e njohur duhet të ruhen nga epitetet në polemikë. Duhet të merren me mendimet dhe argumentet mes njëri-tjetrit jo me epitetet. Nuk duhet kaluar sensi i masës. Shkrimtarët e dëgjuar duhet të ndajën idetë nga personi sepse kjo ndikon për keq edhe tek njerëzit e thjeshtë. Kjo është e vlefshme edhe për gazetarët, publicistët, analistët dhe drejtuesit e debateve televizive. Duhet të tregohemi të kujdesshëm nëse duam të shkojmë jo në Evropë, se Shqipëria në Evropë është, por të hyjmë në Bashkimin Evropian./revista-ai.com
*Ky shkrim është botuar kohë më parë
ObserverKult
Lexo edhe:
