Masat e kohës janë ngjarjet dhe ena e ngjarjeve shpesh herë janë njerëzit. Për mua, kujtimet e librarisë janë pështjellë rreth Hasanit. Bëhen plot shtatë vjet, kur m’u desh të zë një punë landore për të siguruar jetën.
Hasan Jella më ra në short si bashkëpunëtor, dua të them si shegert, si nëpunës, si çirak. Po unë në pakë kohë e ngrita në gradë Ustaj, titull që e mbajti gjer në fund, nga një herë me krenari të vërtetë. Hasan Ustaj një ditë më pyeti se si bëhet që edhe njerëz jo mjekë, bartin titullin “doktor”. I shpjegoj se kjo fjalë (nga latinishtja docere, se ustaj ka merak edhe në latinishte) do të thotë i ditur, i specializuar.
– Ti, për shembull, Hasan, djali im, je doktor i librave, mund të bësh që sot, me lejen time, kartëvizita: “Dr. HASAN JELLA Sekretar i Përgj. i Librarisë “Lumo Skëndo”
“Djali im” kish një të qeshur të çuditshëm: të qetë dhe tundte kryet, më të rrallë vazhdueshëm, histerik. Qe fare vetëm, pa nanë, pa babë, pa vëlla, pa njeri. Pas dy vjet Normaleje, kishte bërë një mot mësues në Peshkopi, stazh që i jepte aftësi të njihte librat e klasave, të kishte një vernik letërsie, të pretendonte në kritikë; në pak kohë mundi të deshifronte dhe titujt frëngjisht, të njihte librat e huaja dhe klasifikimin e tyre. E merrte seriozisht gradën e tij dhe, i ndjeri Çako, amator i çdo libri, nuk e thërriste veçse Doktor, Doktor i librave. Po kishte gjetur belanë me emrin Jella. Më reprezentativi i kësaj dege, ia kontestonte, me një argument të fortë: “Nga familja Jella s’del fidan biçimsëz i tillë”, arsye përpara së cilës, i diskredituari i varfër tundte kryet, me shokërim qeshjeje, po të hidhur këtë radhë. Doktori i improvizuar kishte një cilësi fort të kandëshme… për veten e tij: ishte përtac dhe apatik. Një herë i dhashë të ndajë, të qërojë do letra: puna lypte dy orë mundim; e mbaroi në pesë minuta. Kishte hedhur në kosh, në teneqe për karrocën e plehrave gjithë kartërat e mia. Një zheni sui-generis. I pëlqente të rrinte më tepër pranë gardhit të kopshtit, se sa brenda në dyqan. I bënja vërejtje, e këshillonja, më mirë akoma i lutesha të kujdesej për myshteritë.
– S’ka zarar, – përgjigjej filozofisht – edhe në ikën, prapë këtu do të vijë; s’ka ku të vejë gjetkë!
Kur pakujdesia e tij e kapërcente kufinë, i flisnja në këtë mënyrë: “Hasan, ti je i ri, unë jam plak; unë harroj, ti që je i mençur, s’duhet të harrosh”. Por “djali im” s’pranonte as pleqërinë time, as edhe inteligjencën e tij. Në syt’ e tij unë isha ay që s’harron kurrë, që s’përton, që s’lodhet. Duket se cilësit’ e tjetrit e ngushëllonin. Një ditë, më lajmëroi se, në mungesën time, kishte ardhur një personë, një shqiptare. – Ç’tha? – Më tha, a cinq heures. – Po të foli frëngjisht, s’është shqiptare. – Ku ta di unë, ajo shqiptare ishte, po ashtu më tha. Më tha edhe një tjetër gjë, po s’e mbanj mend! – Pse nuk e shkrove, mor Hasan, a s’të kam thënë kaq herë! – S’mora shënim, se s’ishte gjë me rëndësi.. .
Këtu Hasani ngrihej në shkallë censori, rrëmbente të drejtën të gjykojë, të vendosë. I dëshpëruar përpara këtij vullneti të pagdhendur, dua në çdo mënyrë të caktoj identitetin e vizitueses. – Djali im, thuamë, të paktën, si ishte, e shkurtër apo e gjatë? Pa fare mënuar, përgjigja ishte gati: – Ku ta di unë, këtu sa vijnë, të gjitha të gjata janë. Doktori i librave ishte 1 metër e 47 centimetra, një shtat nga më të shkurtrit. Nga mjeshtëria e vjetër e Peshkopisë i kishte mbetur një dobësi simpatie, një farë armiqësie për shkollarët e vegjël, një farë padurimi përpara kërkimeve të tyre:
– Ç’do mor, surrat bostan? – Hasan, shiko këtu! Ne jemi librarë. Këtu s’është dyqan bakalli. Duhet të japim shembullin e sjelljes së mirë, e fjalës s’ambël: një burrë që vjen tek ne është një zotëri, një grua – një zonjë, një çupë – një zonjushe, një djalë – një mik. Kështu edhe ata të mos na thërrasin: Çuno, shoko, ej! Po mësimi, morali i tepërt e mërzitte. – Hasan, ky raft ka shumë pluhur, eja ta pastrojmë! Dhe fillonja vetë, hiqnja dhe shkundnja librat. Ay e mbaronte punën e nisur.
Në fund: – Shiko djali im, sa bukur u bë! Morëm dhe merimangat. Çdo mot, në këtë datë, të pastrosh librat në raftet e murit. Ironia i vinte e rëndë. – Unë i pastroj çdo javë, çdo ditë, thoshte, po ti s’nginjesh me punë. “Ti” – isha unë. Po sa për punë, Hasani s’thonte fare të vërtetën: pa e shtyrë, pa e kërkuar, pa insistuar, s’bënte gjë. Parimi i tij ishte minimum punë me minimum mundim. Nga një herë prapë më lajmëronte se dikush më kishte kërkuar. – Cili ishte, Hasan? – Ku ta di unë! (përgjigje tipike, klishe e bashkëpunëtorit tim). -Po pse s’ia pyete emrin? Ndoshta donte të blinte gjë? Tcù! kërciste gjuhën në qiellëz. – Kishte ardhur për muhabet. – Çfarë muhabeti, djali im? – Po këtu se mos vijnë të gjithë për punë? Dyqani është gjysmë-teqe, vakëf, kush kërkon këshillë, kush ka një hall, kush do memurijet.
Këtu sekretari-gjeneral më dëftente simpatinë e tij, me vështrime dhe buzëqeshje, simpati demokrati, popullori, e vetmja mbase me të cilën më nderonte. Se kishte opinionet e tij, jo të rrëfyer kthjelltë, në formë bisedimi; preferonte monologun, fjalimin me vetvete, nga një herë duke i kthyer dhe kurrizin atij, të cilit i drejtohej. Kështu i ngjante, kur merrte ndonjë urdhër, që s’ i përgjigjej fare dëshirës së tij, kur ngarkohej me një punë, me një detyrë, që ay e gjykonte jo të kandëshme. Po murmurisja e tij mbetej platonike dhe efekti i vullnetit të keq thyhej përpara frazës time: aq të shenjtë sa edhe kategorike. Eja, djali im, eja të lutem! Këtë moskënaqësi e jashtërrëfente edhe kundrejt personave, sidomos me drejtorin e Vivella-vet dhe Lazar Kozmanë, i pari pse vinte vonë mbrëmanet, i dyti pse bënte vërejtje mbi gjendjen materiale të dyqanit. Edhe thoshte: “Këta të dy, sikur të ishin vëllezër, një mjekër kanë”.
Verniku i letërsisë e shtynte Doktorin të kishte një gjykim mbi librat, mbi gazetat, mbi artikujt; se ishte këndimtar, i pëlqente të dëftente opinionin, nga një herë edhe me ironi, me kripë, me shëllirë, si thotë populli ynë. Me biletën që i kisha dhënë, kishte vajtur një mbramje në theatër, të shihte një pjesë aq të shkruar keq sa edhe të luajtur ligsht. Po titulli patriotik i shfaqjes e detyronte të mallëngjehej, të entuziazmohej. Të nesërmen, në dyqan, na rrëfente përshtypjet e tij, na thoshte se qau nga gëzimi. Miku im Kol Thaçi dëgjon dhe pret ta shërbejë, po Hasani nuk nxitohet.
– Ki mendjen në punë, Hasan, ki mendjen në punë, se të çoj në theatro të qash edhe një herë! Një herë e pashë me një brengë të vërtetë, kur Nebil Çika kishte shkruar “I amëshueshmi Hasan Ustaj”. Ai mbiemër me një kuptim të pakuptueshëm për të, e linte të turbulluar.
– Ç’kërkon të thotë me këtë fjalë, pyeste; ku ma hedh Nebil Çika? Kundrejt humorit të keq të tij ose orëve të mërzisë, Hasani kishte edhe momente triumfi: kur dilte një numër i “Diturisë”, Ustaj fluturonte nga entuziazmi. Ashtu e mbushte me kënaqësi edhe një ekspozitë e organizuar në librari, ekspozitë për Skënderbenë, për Ungjijtë shqip, për librat e vjetra shqipe, për Lidhjen e Prizrenit. Hasani në këto rrethana bëhej zot shtëpie, zot salloni, i lumtur t’u dëftente vizituesve thesaret dhe xhevahiret. Mbase dhe më i lumtur akoma që ndjente misionin e vërtetë të Librarisë, që çmonte rolin moral dhe pa interes mbi gjithë brengat ekonomike, materiale.
***
Në qoftë se ena e kujtimeve të mia është Hasani, edhe ena e Hasanit është Libraria (me një L të madhe). Ai dyqan, në mes dy zdrugthtarëve, përpara kopshtit të vogël, pranë xhamisë dhe tyrbes, në rrugën e qetë, nga e cila nuk shkonte njeri, ku çdo tingëllim hapi nuk mund të lajmëronte veçse një vizitues. Këndonjësit e mi e njohin copën e bukur letrare “La vielle rabe de Chambre” të shkrimtarit të madh. Ashtu edhe Libraria (gjithnjë me një L të madhe) tani është një kujtim, bërë kaq shpejt, në dy javë krejt një kujtim, që s’mund të mos e zë ngoje pa mallëngjim, pa keqardhje, çipin e dashur, dyqan, sallon, klub, ku vinin miqtë, çlodheshin përpara një filxhani kafe a një gote mes-hollë çaji, ku mbrëmja sillte qetësinë e bisedimit, një “foyer” intelektual, si u pëlqente të thoshin ata të shtëpisë, një faqe Anatole France, shtonin të tjerët.
***
Dhe Hasan Ustaj i mjerë mbaroi në mënyrën logjike dhe natyrale të çdo mbarimi, të çdo fundi: me vdekje.
