Historia mitologjike për Orfeun
Nga Murteza Osdautaj
Një nga figurat interesante të mitologjisë e cila, në shumë aspekte, ka marrë karakteristika interesante semantike është edhe figura e Orfeut[1] . Historia e tij mitologjike, në anën tjetër është gjithashtu mjaft interesante. Orfeu në antikë do të njihet si poeti dhe këngëtari më i madh që ka ekzistuar ndonjëherë në sipërfaqen e tokës. Kënga e tij sipas mitologjisë ka pasur aso efekti magjepsës sa prej lirës dhe zërit të tij do të zbuteshin shtazët e egra më të rrezikshme, do të ngjalleshin shkëmbinjtë, pemët dhe lisat do të shtrembëroheshin në drejtimin nga vinte kënga dhe zemra njerëzore do të zbutej në atë masë sa në tokë mbretëronte një harmoni absolute. Prej zërit të Orfeut dhe prej lirës së tij edhe perënditë do të magjepseshin duke humbur shumë çka nga karakteri i tyre olimpik.
Për Orfeun thuhet të ketë qenë i biri[2] i Eagarit[3], zotit të ujit, dhe muzës Kaliopë. Origjina e tij deri me sot ka mbetur e pandriçuar por, më sa mund të konstatohet prej studimeve të ndryshme mitologjike, ai nuk duhet të ketë krejtësisht prejardhje dhe origjinë greke. Kjo sepse shumë çka nga historia e Orfeut ngjanë me mitin e vjetër kelt për Branin. Mirëpo edhe pse rreth origjinës së tij mund t’i kemi disa paqartësi, për thelbin kuptimor të mitit kjo nuk ka ndonjë rëndësi të madhe. Rëndësi në këtë rast ka figura e Orfeut dhe fama e madhe që ka pasur kjo figurë. Sipas mitologjisë thuhet se Orfeu ka qenë një udhëtar dhe aventurier i madh. Ai kishte udhëtuar, thuaja, nëpër tërë botën e atëhershme dhe, gjithkah, ishte pritur me një dashuri dhe simpati të veçantë. Pas ardhjes së tij nga Egjipti, di t’ju bashkohet Argonautëve në ekspeditën e tyre të njohur për gjetjen e bashkëve të arta. Orfeu dhe, sidomos, kënga e tij, do t’ju ndihmojë në mënyrë të pazëvendësueshme Argonautëve gjatë rrugëtimit të tyre aventuresk. Pas ardhjes së tij nga ky rrugëtim interesant ai do të takohet dhe do të dashurohet në vajzën e bukur Euridikën[4] me të cilën pasi që martohet do të vendoset në Thraki. Atje, sipas shumë studiuesve të këtij miti, kishte filluar ta bëjë një jetë familjare të lumtur derisa, një ditë, Euridikën që kishte dalë për të mbledhur lule[5] do ta kafshonte gjarpri helmues në ecje e sipër. Nga pasojat e një kafshimi të tillë, edhe pse Orfeu do të bënte krejt çka ishte e mundur për ta shpëtuar, ajo do të vdesë[6].
Dhembja e Orfeut ishte e pakrahasueshme me dhembjen normale të njeriut. Ai në asnjë mënyrë nuk do të pajtohet me vdekjen e të dashurës së tij. Një ditë do ta marrë guximin që për njërën nga hyrjet që ishte e lirë, të futej në Tartar dhe me zërin dhe këngën e tij së pari do t’i zbusë rojet e nëntokës e, më vonë, edhe perënditë. Atje Orfeu do t’ju lutet perëndive që t’ia falin Euridikën për ta dërguar edhe një herë në botën diellore. Kënga e Orfeut do ta bëjë efektin e dëshiruar dhe do ta zbusë zemrën e errët të Hadit. Perënditë nëntokësore do t’ia lejojnë Orfeut marrjen e Euridikës me kusht që ai, derisa të dalin plotësisht në botën tjetër, mos ta shikojë të shoqen. Orfeu, pa menduar më gjatë, e pranon kushtin e dhënë dhe, nëpër terrin e labirinteve nëntokësore, niset së bashku me Euridikën e cila i shkonte pas duke e dëgjuar zërin e lirës së tij. Orfeu kishte treguar një durim të pashoq dhe, sipas urdhrit dhe kushtit të perëndive, nuk do të shikojë atë derisa, në një moment kur në labirint kishte filluar të shihej drita e diellit, atë do ta mashtrojnë nervat dhe, tepër herët, pa dalë në botën njerëzore, do ta kthejë kokën për ta parë të dashurën e tij. Ai do të arrijë që nga Euridika të shikojë vetëm hijen e saj të zhbërë që po ikte me një shpejtësi të paparë drejt errësirës nëntokësore. Ky do të ishte momenti më tragjik i jetës së tij dhe, njëherësh, do të ishte ky momenti i cili, përgjithmonë, do t’ia ndërrojë kahen jetësore dhe do ta paracaktojë fatin e tij tragjik. Ai do të këndojë edhe më tutje dhe kënga e tij do ta ketë po atë efekt të mrekullueshëm të magjepsjes, po Orfeu nuk do të ishte më Orfeu i parë, Ai më nuk do të mund të dashurojë, ai do t’i refuzojë gratë. Dhe gratë, si hakmarrëse që janë, do të jenë kobi i Orfeut.
Një grup grash do të dashuroheshin në Orfeun dhe me çdo kusht do ta kërkonin dashurinë e tij. Ai nuk do ta pranojë me asnjë kusht dashurinë e tyre dhe ato, të hidhëruara, do ta masakrojnë atë në tempullin e Apollonit. Mejnadat ishin aq të tmerrshme sa trupin e Orfeut do ta masakrojnë[7] në atë mënyrë qa nga trupi do t’i këpusin këmbët, duart dhe kokën. Ato[8] kokën e trupit të copëtuar do ta gjuajnë në valët e lumit Herbo. Është interesant të ceket se, gjatë tërë lundrimit, koka këndonte me të njëjtën hijeshi sikur në ditët kur qëndronte në trupin e të zotit. Kështu, duke lundruar dhe duke kënduar, do t’i kalojë dete e lumenj deri sa të arrijë në ujdhesën e Lezbës. Atje Apolloni do ta marrë në tempullin e tij dhe së bashku me të do të profetizojnë për të ardhmen me një misticizëm të paparë. Kjo do të zgjasë deri në momentin kur Apolloni do ta urdhërojë kokën e Orfeut që ta lërë profetizmin dhe të heshtë. Lira e Orfeut do të ikë në qiell dhe do ta krijojë yllësinë e njohur të Lirës. Sa i përket trupit të Orfeut, atë do ta mbledhin Muzat dhe, duke e qarë me lot, do ta varrosin në fund të maleve të Olimpit ku, edhe sot e gjithmonë, bilbilat këndojnë më mirë e më ëmbël se askund në botë.
Miti i Orfeut dhe krijimtaria poetike e një poeti
Kjo ishte historia mitologjike e Orfeut. Kjë ishte, thuaja, e tërë ajo që mund të thuhet dhe që është thënë më parë për të. Mirëpo ajo që për shqyrtimin e problemit tanë ka rëndësi në këtë moment është reflektimi simbolik që ka pasur kjo figurë në kulturën dhe krijimtarinë artistike të njerëzimit. Orfeu është bërë një kuptim që shpreh majën artistike të krijimtarisë njerëzore, prandaj ne, jo gjithmonë dhe jo përherë, jo për të gjithë poetët shprehemi se janë Orfe apo që krijimtaria e tyre përmban diçka të tillë. Krijimtaria artistike për ta fituar epitetin orfeike duhet të ketë karakteristiken e njohur të Orfeut: Aftësinë për ta magjepsur njeriun. Aftësinë për ta përçudnuar atë nga aftësia shprehëse, nga bukuria e mendimit, nga estetika dhe sintetizimi i fjalës.
Ne Shqiptarët kemi pasë fatin që t’i kemi disa poetë të veçantë që përfaqësojnë dhe kanë formuar strukturën e sotme të poezisë, një strukturë të atillë që këtë poezi e bëjnë të një niveli dhe shkalle botërore. Janë këta Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Azem Shkreli, Ali Podrimja etj. Ne do të ndalemi te Azem Shkreli i cili përnga koncepti poetik është më origjinali dhe, për shumë çka, më i përparuari. Azem Shkreli është një poet i cili, si askush tjetër, e bëri gjuhën shqipe të funksionojë në atë mënyrë që me fjalët e saj krijoi një subgjuhë poetike. Azem Shkreli kishte aftësinë që t’i japë fjalës asi kuptimesh të papritura dhe asi kuptimesh simbolike e të çuditshme sa, ndoshta me një përpunim me të sintetizuar, do të arrinte të krijonte një gjuhë “të re’ shqipe apo, një gjuhë shqipe të poezisë. Ai do të dalë para lexuesve të tij me një postulat që do të nënkuptojë një gjë të tillë. Ja e tërë poezia në fjalë:
Katër këshilla vetes
Mos u bej poet nëse s’mund të lindish
Me secilin varg, të lindish me secilën fjalë.
Ngrehu mbi veten në do t’rrokesh frerët e erërave
Të shkelësh shpërgajt e mërisë dhe shtërgatat e gjakut tënd
N’se dashurohesh, dashurohu n’flakë e n’valë
Jo në sytë e kaltër se bëhesh det i çmendur pendimi.
Mos u bëj poet nëse s’mund të vdesish
Për secilin varg, të vdesish për secilën fjalë.[9]
Kjo është rruga që poeti ynë e ndjekë për realizimin e vargut të tij. Ai mëton të lindë dhe të lindë në mënyrë të veçantë; të lindë poezinë. Një konceptim i tillë poetik do ta ngrisë nivelin shprehës të poezisë së Shkrelit në nivelin e magjepsjes dhe, bile, të dehjes. Kjo është ajo që poezinë e këtij poeti do ta bëjë përgjithmonë poezi të përmasave orfeike, do ta bëj poezi jashtë spekulimit bosh, por brenda spekulimit krijues poetik.
Azemi do të krijojë një asi poezie , do të krijojë një asi imazhi poetik që do të përçudnojë lexuesin me mënyrën e reflektimin, me mënyrën e logjikimit poetik. Poezia “Dhjatë e re’ në shumë çka është manifestim i kësaj që u tha më lartë. Vetë emri i poezisë e përcakton, që në fillim, domethënien dhe karakterin e brendshëm kuptimor të mendimit. Kjo poezi është një program dhe bile një program krejt njerëzor. Mënyra e paraqitjes së tij me anë të shprehjes poetike të mahnitë dhe bile të lë pa fjalë. Poeti do ta rigjenerojë urtinë, do t’i japë asaj masën e poezisë duke e ngritur në shenjtëri tërë shprehjen:
Sikur erdhën panë e bënë e shkuan
Do bjerë dhe mbi ne njëherë këmbona
Vinë të etur tjerë. Njësoj afshëm duan
S’jemi ne. Po nuk mungon e jona[10]
Në këtë strofë s’ka asgjë logjike , nuk ndiqen as rregullat më themelore sintaksore. Kjo është pamja e parë e poezisë. Pamjet tjera janë aq të logjikshme aq shprehëse dhe aq kuptimore e shumë shtresore sa nuk mund t’i besojmë leximit. Autori e ngre ligjin natyror në rregull poetik të shndërrimit të mendimit dhe kuptimit bazë. Kjo nënkupton se poezia shpreh diçka të njohur për ne. Diçka që ne e vërejmë dhe e përjetojmë vetë, mirëpo, po kjo poezi, tregon se ne nuk dimë dhe s’kemi ditur ta shprehin thelbin e problemit të shprehur me fjalën e poetit. Kjo është befasia që na imponon shprehja poetike dhe mundësia artistike e shprehjes. Më tutje lexojmë:
“…Pemë e mendimit të mirë. Me urtinë
e kësaj dhjate ne stërpikim arat “[11]
Autori na sugjeron se ne kemi ardhur nga e shkuara, “stërpikim” të tashmen dhe i lëshojmë vendit të ardhmes. Kjo është një rregull natyror por që funksionalizohet dhe përplotnohet vetëm me kushtin që:
“…Koha jonë s’guxon të koho(jë)sh pa ne”[12]
përfundimi i poezisë pa ndonjë shenjë pikësimi, që është karakteristikë e shpeshtë e poetit, sugjeron që mendimi dhe fenomeni që poetizohet në poezi ka një vazhdimësi të pakëputshme dhe deri në amshim.
Përdorimi i gjuhës sipas standardeve personale dhe krijimi nga ajo të një mjeti universal me të cilin shprehet e tërë aftësia e pashprehshme mendore e njeriut, pasqyrohet më së miri në poezinë “Meshë” në të cilën, në të vërtetë, kemi vetëm një varg i cili në katër mënyra e shpreh dhe e transponon një mendim të veçantë: të rritjes së pakëputshme të substancës njerëzore mbi bazën e dheut. Ja se si tingëllon poezia komplet:
“Le të rritet bari im mbi kokën time
Mbi kokën time le të rritet bari im
Bari im mbi kokën time le të rritet
Le të rritet
Le të rritet bari im mbi kokën time”[13]
Këtu nuk ndërrojnë fjalët, këtu ndërrojnë prioritetet e mendimit dhe të shprehjes së mendimit. Kjo është mjeshtëria poetika, kjo është esenca poetike, esenca e të shkruarit modern; krijimi i figurës komplekse nga mjete të thjeshta gjuhësore por të një shtrirjeje të gjerë kuptimore
Azem Shkreli, gjithashtu, dallohet për një karakter të veçantë të transponimit të gjuhës. Në momente të caktuara, kur gjuha letrare nuk ia plotëson diapazonin e shprehjes poetike, ai, pa ndonjë kompleks të veçantë, i kthehet gjuhës dialektore të cilën e kthen në nivelin e një gjuhe vërtetë poetike. Karakteristike këtu është poezia “Çka mësova unë” e cila nën titullohet këngë gegërishte. Kënga në fjalë niset me vargun e parë:
Me u ra terthoreve trup[14]
Çdo komentim i mëtutjeshëm që i bëhet fillimit të poezisë është më tepër se i tepërt. Mirëpo kjo poezi nuk ndalet vetëm me kaq ajo vazhdon po me të njëjtin ritëm dhe po me të njëjtin shtresim poetik:
Me u ndjetë dhimbjeve n’teh
Me shkelë prajshem n’tokë
N’ven t’fjalëve mos me u de[15]
Poeti di ta zgjedhë fjalën. Ai di ta përpunojë atë edhe pse në tingëllim të thjeshtë fjala e shkruar nuk ka ndonjë vlerë të posaçme. Është karakteristike se, në këtë rast, autori orientohen në ato elemente dhe shprehje të gjuhës gegërishte të cilat kanë karakter frazeologjik dhe, rrjedhimisht, edhe semantik. Këtu mjeshtëria e të shprehurit poetik nuk është në përdorimin sa në vendosjen thuaja të mrekullueshme të fjalëve në vendin e duhur. Aftësia orfeike e një poeti matet edhe me një përdorim të tillë të gjuhës, bile edhe një transformim të tillë të kuptimit gjuhësor.
Mënyra e tillë e përdorimit të gjuhës ka diçka të mbinatyrshme. Dhe kjo diçka e mbinatyrshme na degdisë deri të pashpjegueshmëria e fenomenit. Vlen për të cekur se në poezi me nocionin pashpjegueshmëri nuk nënkuptojmë, menjëherë, paaftësi të të shpjeguarit. Përkundrazi nëse nuk mund ta shpjegojmë një fenomen të brendshëm mendor, një proces të funksionimit mental të trurit njerëzor, rezultatin e këtij procesi, në asnjë mënyrë, nuk do të thotë se s’mund ta shpjegojmë dhe analizojmë. Këtu mund të themi se është mbinatyrore dhe parapsikologjike vetëm procesi deri në momentin e vënies në letër të një sistemi fjalësh që e quajmë poezi, ndërsa poezinë si përpunim e kemi për detyrë që ta përvetësojmë qoftë si formë artistike, qoftë si gjuhë. Në këtë rast nëse nuk mund ta zbulojmë se çka ka ndodhur në shpirtin e poetit mund ta hetojmë se ç’pasojë ka shkaktuar gjendja shpirtërore e veçantë. Ne edhe tash nuk do të largohemi nga poezia e veçuar;
Me qeshë pelim me vuejtë
Me dashtë si me vdekë e
Me vdekë si me luejtë.[16]
Orfeu në antikë është konsideruar perëndi edhe për aftësinë e tij të funksionalizimit të gjuhës në kuptimin e të ndërtuarit të një gjuhe të fuqisë mahnitëse shprehëse, bile të një gjuhë të ngritur mbi sistemin shenjëzues të saj. Kjo është arsyeja e marrjes së kokës së Orfeut dhe vënia e saj në altarin e ndonjë perëndie të veçantë. Aftësia e magjepsjes dhe dehjes që shkaktonte gjuha e Orfeut dhe edhe kënga e tij janë një veçanti dhe një kërkesë e cila, që nga antika e deri sot, në mënyra të ndryshme, është kërkuar nga poezia duke kuptuar me termin poezi tërë letërsinë artistike. Përpjekja e pareshtur e poetëve të të gjitha kohërave për të krijuar një poezi me karakteristika të tilla shprehëse do ta sjellë funksionimin e sotëm të gjuhës në një shkallë kuptimore të pabesueshme.[17]
Azem Shkreli dhe tërë gjenerata e tij e poetëve kosovarë është munduar që të punojnë me gjuhën në kuptimin e riformësimit të saj kuptimor dhe shenjëzues. Poezia që e krijojnë këta poetë do të dalë jashtë kufijve tradicionalë shprehës dhe do të marrë një formë krejt origjinale të paraqitjes dhe të përmbajtësimit të saj estetik dhe kuptimor. Poezia e sotme, e krijuar nga vitet 60 dhe më vonë do të jetë poezi e metaforës se rënde dhe e simbolit estetik. Ajo nuk do t’ju përmbahet normës së krijimit të metaforës dhe në këtë mënyrë do të krijojë makrostrukturën krejt individuale. Derisa Rrahman Dedaj do të flasë për Të martat e gjelbra, gjetherënëse, me borë dhe me diell, Ali Podrimja do të flasë për vendlindjen e tij që është gjaku që nuk falet, Azem Shkreli do tapërdorë një mikrostrukturim mikroskopik dhe tejet të thjeshtë në të parë, ai do ta krijojë mikrostrukturën e njeriut të imagjinuar, njeriut ideal të cilit poeti ka dashur t’i ofrohet me karakteristikat e tij dhe të cilin është munduar ta krijojë si një realitet njerëzor dhe artistik.
Figura e njeriut të Shkrelit materializohet në mënyrë të posaçme me fjalën si simbol dhe vlerë të njeriut. Ai e kishte hetuar se njeriu, në të vërtetë, është fjala e tij, është mendimi i tij dhe prandaj figura e babait dhe e njeriut të imagjinuar nuk ka se si të ndërtohet ndryshe përveçse me fjalën e tij;
“Mos e ndy fjalën biro se pastaj
Kot e ke të falësh para lëterit të saj
Më ka pas thënë një njeri i urtë me thija
Nuk di a rron a vdiq nga mençuria”[18]
Njeriu, sipas Shkrelit, ndërtohet mbi vlerën e fjalës dhe mbi aftësinë e tij që, nëpërmes fjalës, ta paraqesë madhështinë njerëzore të përgjithshme dhe personale. Duke insistuar në të bukuren njerëzore, në fjalën e tij, poeti ka një frikë të ethshme për vlerën humane të njeriut:
“Sikur të takoheshim me vetveten sy me sy
Do t’putheshim apo kishim për tu pështy?” [19]
Poeti e vërenë dhe ndjenë shqetësim të veçantë për zhvillimin shpirtëror të njeriut. Ai, në shumë raste, thuaja se e bën po të njëjtën punë që do ta bënte Orfeu për shpëtimin e njeriu por, vetëm me një dallim të vogël; Derisa Orfeu mundohet që ta shpëtojë njeriun nga bota e përtejme, Shkreli lufton për ta shpëtuar njeriun nga anët e zeza të kësaj bote të mbrapshtë. Derisa Orfeu nuk do të pajtohet me botën e të vdekurve dhe do të luftojë që ta zhbëjë atë në mënyrën e tij, Shkreli do të luftojë për ta zhbërë realitetin e krijuar të kësaj bote, duke u munduar që atë ta mbulojë me ëndrrën e poetit për botën. Shkreli nuk është poet i tipit revolucionar ai është poet i tipit të të papajtueshmit. Ai preferon të qëndrojë larg nga krijuesit e realitetit, ai dëshiron që botën ta vështrojë në një mënyrë të re: duke i bërë presion asaj që ta ndryshojë pamjen. Bota fizike e poetit nuk është ndonjë hapësirë e pakapshme. Në shumë nuanca ajo bile është tejet e perceptueshme. Vendlindja e tij është strumbullari i të gjithave por jo vendlindja në kuptimin e vendit të lindjes, por vendlindja në kuptimin e lindjes së orës së tij poetike. Shqetësimet e poetit janë të një niveli të pakapshëm. Ato shtrihen prej fatit të tij personal e deri në këndet tragjike të fatit kolektiv. Mënyra e shtjellimit të fatit dhe mënyra e manifestimit të tij në poezinë e poetit është një element interesant dhe thuaja i patejkalueshëm gjatë shqyrtimit të veprës së tij. Poezia Rilindje e futur si poezi promotor në përmbledhjen e tij të vitit 1986 është një shembull kulminant i shqetësimit dhe sjelljes së tij njerëzore dhe poetike:
Sapo zbrisja në hirin e një bime
Më rilinden përdhunë më përtrinë
Miza hekur hengërt në gjuhën time
Dikush m’i dha fjalës Palestinë[20]
Vargu i mbramë, vargu më interesant dhe më i diskutueshëm ç’prejse vepra pa dritën e botimit është njëri ndër vargjet programatik të krijimtarisë së poetit. Poeti na tregon se gjuha e tij është një gjuhë ‘sketerrore’ por është një gjuhë që në fjalën e saj dikush ka futur padashur ‘Palestinë’. Kjo gjetje i ka mrekulluar jo vetëm neve, që në kohën e botimit ishim studentë, por edhe studiuesit eminentë të kohës. Të folurit dhe krijimi i poetikës në mënyrën e Shkrelit ishte një fenomen krejt origjinal në poezinë shqipe. Mbarsja kuptimore e fjalës dhe efekti estetik i saj në kuadër të përjetimit janë karakteristika dhe cilësi, që ende asnjeri nga poetët tanë s’arriti ta aplikojë në gjuhën e tij poetike.
Poezia Rilindje do të shënojë një shkëputje estetike të nivelit të lartë që do të shënojë poeti me poezinë e tij. Ajo do të pasqyrojë në mënyrë të pabesueshme botën e brendshme të heroit lirik, do të shënojë kulmin ndjenjësor të përjetimit të botës nga ana e poetit. Ky varg për kohën kur u shfaq kishte edhe kuptimësi jashtpoetike, ky varg për shumëçka paraqiste edhe një gjendje të caktuar politike të cilën përveç poetit e përjetonim edhe ne të gjithë. Në këtë mënyrë dhënia fjalës Palestinë doli nga rrafshi i poezisë dhe hyri si një fantazmë në shpirtin tanë për ta ngritur dëshirën tanë në shkallën e shprehjes shpirtërore dhe estetike. Orfeu lindi në kohën kur në ishim studentë dhe u fut përgjithmonë në mendjet tona si zëdhënësi ynë shpirtëror. Dikush na i dha fjalës Palestinë, muzat ia dhanë poetit fjalën dhe të gjithëve neve së bashku jeta na dhuroi përpjekjen e dhimbshme për liri, një përpjekje që qëndroi dhe qëndron qe shumë vite në mes poezisë, mitit, jetës dhe vdekjes.
Gjithmonë në këtë kontekst, lidhur me lirinë dhe luftën, na vije edhe poezia Dëshmorët. Ajo flet në një mënyrë të re për ta, Paraqet dilema njerëzore thuaja të pa paramendueshme dhe të cilat ndonjëherë s’ia kemi paraqitur vetvetes. Autori flet për dëshmorët në një mënyrë krejt tjetër: sikur të flisnin ata vetë për veten e tyre. Sofistifikimi i lartë i shprehjes dhe i mendimit, në këtë poezi sjellë një formë të re të shprehjes estetike. Bukuria e aktit të reniës për atdhe, sipas poetit, nuk është akt i përfunduar. Rënia për atdhe, sipas tij, është diçka që vazhdon dhe rrjedhë si proces:
“Ata vetëm do të ç’lodhen pak dhe vinë
Në kremte tjera, nuk janë përmendore
Mendimi i ftohtë në gur, vallë e dinë
U kishte dhembje plaga apo fitore”[21]
Vargu i mbramë është një kumt për të gjallët dhe një lajm nga bota e gurtë e dëshmorëve. Plaga e tyre sublime (rënia për atdhe) nuk e kishte humbur amshimin e dilemës së lirisë. Poeti e zbutë deri në eufemi pyetjen e tij dhe të tyre. Poeti e di dhe e dinte në u kishte dhembje plaga apo fitore moshatarëve tanë të rënë për liri. Kjo poezi do të mund ta gëzonte epitetin e një poezie antologjike po të mos rrëshqiste disi dhunshëm një fije ideologjie të rrëzuar në vargun e poetit. Kjo poezi do të kumtonte perëndishëm po të mos shkrepte re turbullt figura e Leninit e fituar me pahirë apo me dhunë në kuadër të poezisë dhe shtresës kuptimore të saj. Kjo poezi aq e bukur dhe aq e degdisur keq me një figurë të pakuptimtë për dëshmorin shqiptar do të pasohet me poezinë në vijim në të cilën poeti sikur ta dinte qortimin tonë do të shprehet me një nuancë interesante të dhimbjes:
‘Vetëm ju ma ruani nga harrimi bimën
të m’rritet nga floku bardh nga mençuria
mbase s’ishte fjala ishte heshtja hymën
atë që po digjesh nga vargjet e mia
dhe:
‘e fshihni nën gur dhe pastaj i thoni
kalit të verdhë këput qafën, për tjetër
vijnë kohëra të tjera ju mis i besoni
vdekjes sime, është shumë më e vjetër”[22]
Poeti ynë kishte folur për dëshmorin, por kishte folur për dëshmorin nga këndi i heshtjes së tij. Poeti për shumë çka mund të ketë kënduar prej këndit të heshtjes dhe zjarrit të saj vrastar. Këto janë shkaqet, ndoshta, që poeti do të deklarojë se vdekja e tij nuk është ja kjo, vdekja fizike: Ajo duhet të ketë ndodhur shumë më herët, në kohën e lindjes së heshtjes-himnit të tij. Nga një atmosferë e tillë e heshtjes e cila e sfidon mendimin e lirë dhe, sidomos, poezinë, autori do t’u drejtohet njerëzve dhe bashkohanikëve të tij me strofën e mbramë të poezisë Gjeneratë;
‘e mbollëm tek bimët Ismet Gusinë
nesër vemi vetë, dhe ç’do rezignata
ne, ore shokë, nuk kemi kohë të rrimë
erdhëm veç të ndërrohen gjenerata”
Autori e sfidon heshtjen e tij të imponuar me mosndejtjen, sepse, sipas tij, qenësia njerëzore ka vetëm një kuptim, përtëritjen e racës duke nënkuptuar edhe përtëritjen shpirtërore të saj. Në këtë funksion të ndërtimit të jetës në të gjitha kuptimet e mundshme na del edhe poezia Me të mijt në të cilën poeti deklaron:
‘në ish e mençur rënia po përtërihem
i dhamë diç nga gjaku edhe kësaj dite’[23]
Shihet intenca jetësore e tij, një intencë, thuaja, prometeike: Të formësohet intenca jetësore dhe filozofike e njeriut drejt qëllimit përfundimtar duke mos lënë asnjë moment të zbraztë në përmbushjen e tij. Kjo intencë poetike dhe ky prosede do të fitojnë në kuptimësi në poezinë episodi me ne. Futja e fjalës episod do të jetë më shumë se një mendim do të jetë më shumë se një lajm. Autori e kupton kohën si askush tjetër. Jetën personale të njeriut e konsideron vetëm si pjesë dhe, asnjëherë tërësi. Ekzistenca e njeriut brenda episodit do të nënkuptojë për poetin një ardhje për materializimin e detyrës episodike të njeriut që nënkupton kryerjen e detyrës brenda kontekstit kohor ekzistencial, apo siç thotë poeti:
‘Erdhëm t’u japim gjërave
kuptim të mos vdesin
…
Erdhën t’u japim ngjarjeve
Gjasën të ndodhin’[24]
Në shumë poezi, megjithatë, poeti e shpreh një lloj të dëshpërimit dhe humbjeshpresës. Atë e brenë mbetja e ethshme prapa, mossuksesi kombëtar, pafatësia. Prandaj ai edhe njërin nga librat e tij e pagëzon me emrin e një poezie të tij Kënga e hutinit. Këtu kemi të bëjmë me një sintagmë aspak të përshtatur. Së pari fjala këngë kumton diçka të lumtur, diçka të gëzuar por, pjesa tjetër e sintagmës, hutinit, për më shumë, paraqet fatkeqësi dhe kob. Autori, në këtë rast, kishte ndjerë diçka, ai e kishte ndjerë aromën e fatit me sensin e tij të rrallë të poetit, po ai e kishte parë dhe e kishte përjetuar, për shumë herë në jetën e tij, karakterin tragjik të metaforës së tij. Poeti e kishte ndjerë mbi supe fatin e keq të atdheut. Atë e kishte bluar dhembja e pasosur për përpjekjen shekullore për krijimin kombëtar por, gjithmonë, e kishte lënë të nemitur mos bërja e asgjësë në drejtimin e cekur. Po në këtë kontekst edhe përmbledhja tjetër Nata e papagajve imponon po tënjëjtën figurshmëri dhe kuptimësi. Sintagma metaforike Nata e papagajve, në krahasim me sintagmën e mëparshme është edhe më rrëqethëse. Kuptimshmëria e kësaj sintagme nuk lë vend për ironi dhe lojë fjalësh, ajo bie në mes të çështjes dhe me sarkazëm stigmatizon me tërë fuqinë e saj shprehëse. Nata e papagajve paraqet edhe një anë të zezë të fatit kombëtar- papagajtë që në esencën e tyre kuptimore do të paraqesin anën edhe amorfe e të keqe të këtij populli- tradhtinë dhe ata që e bëjnë atë. Ja si potencohet prej poetit pafatësia njerëzore dhe kombëtare:
‘…
njëqind vjet
u rriten sytë nga zgjimi
Te guri im
Përseri hutini’[25]
Poeti, megjithatë, nuk është defetist. Ai e ndjenë se fati i tij personal dhe i kombit të tij nuk është krejt i zi. Ai do të kumtojë nëpërmes poezisë së tij se nuk është çdo gjë për ters. Shpresa e tij është e tillë sa e sfidon në mënyrë magjike realitetin duke krijuar një realitet tjetër, fantastik. Kënga e hutinit për autorin do të jetë vetëm një hyrje e mnershme në fatin kolektiv. Ajo nuk presupozon dhe nuk përcakton gjithëkohësinë, ajo perceptohet vetëm si një përkohësi. Autori do të besojë dhe do të besojë në të pamundurën. Poezia Rruga do ta paraqesë planin e tij të ecjes drejt përmbushjes së fatit të tij:
…
‘përseri do të ngemë kullë guri
…
përsëri do t’i biem bririt
do të ketë lule e luftë dhe
do të bjerë shi në Shkodër’[26]
Autori, sipas kësaj që pamë, beson fortë në të ardhmen, bile vizioni i tij i asaj të ardhmeje dhe mbijetese del tejet real edhe pse vetë do të thotë:
‘…shtegtim i fundit
besimit tim në të pamundurën.’[27]
Konceptet e tilla të mbushura profeci autori di t’i paraqesë nga shkaku i thjeshtë se :
‘Një mendim
i ri më ka zjarmi
Ia vë heshtjes
Gurin tim përmbi’[28]
Autori do të kryengritet. Ai nuk do t’i rezignojë fatit historik të kombit të tij dhe, prandaj, do të dalë haptas me apelin e tij gueril:
‘As fillit as
fundit nuk i bindem
E shpall ditën
Të ndaluar për lëngata’[29]
Kompleksiteti i shprehjes dhe imazheve poetike të Azem Shkrelit është, thuaja, i pamundur për t’u përmbledhur dhe shqyrtuar brenda një eseje si kjo. Shprehja e tillë komplekse ka shtrirje të gjerë si gjuhësore, si semantike dhe kuptimore. Materialet e shfrytëzuara për krijimin e një shumësie të tillë të elementeve dhe ngjyrave semantiko-gjuhësore janë në rend të parë në nënshtresën gjuhësore të vendlindjes së poetit (e folmja e Rugovës është karakteristike për atë se në këtë të folme ende janë të gjalla disa trajta gjuhësore të cilat, në pjesët tjera të rrafshit gjuhësor të shqipes, thuaja janë harruar dhe nuk përdorën me. Karakteristikë tjetër e kësaj të folmeje janë edhe elementet lokale frazeologjike e të tjera të gjuhës të cilat do t’i ndihmojnë autorit që shpesh, pa ndonjë vështirësi të caktuar të krijojë shtresë origjinale poetike) të cilën ai di mirë ta shfrytëzojë dhe ta funksionalizojë në kuadër të shkrimit dhe poezisë. Në anën tjetër, njohja totale e shtresave të tjera gjuhësore nga autori, do t’i bëjë atij të mundur që me gjuhën të punojë pa ndonjë vështirësi të veçantë. Kompleksiteti i shprehjes poetike të autorit ka të bëjë edhe me trajtimin gramatikor dhe , sidomos, sintaksor të gjuhës. Azem Shkreli është një poet që, si pak të tjerë, me ikjen e tij nga norma gramatikore (sintaksore dhe morfologjike) do të mikrostrukturojë gjuhën e tij shprehëse dhe poetike. Kjo gjë mund të vërehet edhe në dy përmbledhjet e parafundit të cilat i kemi përmendur. Element tjetër i gjuhës së poetit është edhe absurdi, abstraksioni i mesëm (që qëndron mes filozofisë dhe bazës krijuese poetike) po edhe simbolika kontekstuale e tij. Ne në këtë punim, sigurisht që nuk mund të merremi me shqyrtimin e këtyre problemeve por mendojmë se, në të ardhmen, në ndonjë studim me bazë hulumtimi shkencor vlen të studiohen në veçanti. Ajo që na intereson neve për autorin është poetika e tij e brendshme, është elokuenca dhe origjinaliteti në shprehjen e mendimit dhe të profecisë, është karakteri magjik i shprehjes së tij poetike që na bën të përçudnohemi me formën e veçantë të kumtimit. Përmbledhja e tij e parafundit Nata e papagajve[30] është mjaft karakteristike për veçantitë e përmendura. Ne në vazhdim do t’i paraqesim disa nga shembujt më karakteristikë. Autorin gjithmonë e kishte shqetësuar absurdi i qëndrimit tonë njerëzor dhe kombëtar. Ai, në asnjë rast, nuk do të pajtohet me një gjë të tillë, bile paraqitjen e asgjësë së veprimit do ta parashtrojë me një përbuzje dhe sarkazëm të çuditshme:
‘Ajrit zogj të ngrirë kuptime të ngrira
Dheut e trupi avull etjeve vapë brymë
Udhëve bimë të gjalla me kapela njeriu
Në maje të kullës sorra e zezë dhe qielli’[31]
Po kështu por për gjëra të kundërta, në poezinë ‘Magji’ autori do të paraqesë magjinë e tij, kumtin e tij për të ardhmen:
Prej asgjëje duhet krijuar së pari
Pak kohë pak humë pak heshtje
…
Mbi një gu kokën e fjalën pastaj
…
pastaj pas çdo varri nis e ngritet
një shkop e një qeleshe…’[32]
I robëruar në mes heshtjes poetike dhe kryengritjes intelektuale dhe njerëzore, autori do të krijojë, po kështu, një prosede që do t’u shkojë shtatit gjendjeve të tij shpirtërore dhe intelektuale. Në shumë momente autori do ta ‘shaj’ frymëzimin e tij. Ai do të kryengritet kundër heshtjes dhe, shpesh, kundër vetheshtjes. Autori do të kryengritet edhe kundër qenësisë së tij jokomplete, kundër ndarjes, këputjes. Poezia ‘Zënkë’është njëra nga të shumtat në të cilën poeti do të ‘çmendet’ nga pesha e vujatjes që e shkakton ndarja e imponuar. Në këtë poezi përveç vuajtjes poeti shpreh drojë, frikë dhe inatë. Ai gati sa nuk e mohon qenësinë e Zotit të tij. E të njejtit lloj është edhe poezia ‘Prova’. Kjo poezi ka një tension të lartë ndjenjësor. Shqetësimi është historik dhe, duke qenë i tillë, i llojit të akuzës. Ai e dënon mosqenësinë tonë në momente fatprurëse historike. Autori akuzon vetveten, akuzon të tjerët por, akuzon vetveten a shkuar të cilës :
‘ i kishin thënë mësoja vetvetes harrimin…’
Duke akuzuar, duke folur me dhimbje dhe inatë autori kështu do ta përshkruaj humbjen e të ardhmes, në mos të atdheut:
‘ kur u zgjuam e ardhmja kish vajtur moti
harrim majtas djathtas në asnjë kartë
në asnjë kartë kund ana jonë e botës’[MO1] [33]
Dhe si me ndonjë magji ndodhë diçka që e kapërcen durimin e krijuesit për ta vazhduar ndjenjen dhe mendimin e tij. Orfeu kësaj rradhe nuk mundi të na magjeps as mua as autorin për të cilin folëm. Azem Shkreli ka shkuar në amshim bashkë me ëndrrën e vet dhe bashkë me fjalën e tij mitologjike. Tashmë kur po kërcasin pushkët dhe kur ndjenja e jetës është më e fortë se gjithçka po e lëmë këtë punim të këputur me shpresë se ndonjëherë do të jetë kohë e mirë për muzat dhe për ne. Nëse e presim lirinë e cila kush e di se si mund të duket dhe nëse do ta lexoj përmbledhjen e mbramë të Shkrelit atëherë vërtetë do të besoj në Orfeun dhe fuqinë e tij për t’i magjepsur perënditë. Diçka duhet t’i falim këtij dheu edhe ne…
Isniq, maj ‘98
[1] Domethënia e emrit të tij është “në breg të lumit”-Ophruoeis. Por ka supozime të ndryshme sipas të cilave, në të vërtetë origjina e emrit të kësaj figure nuk është greke por i përket një miti më të hershëm Thrak.
[2] Tek shumë studiues të ndryshëm hasim në të dhënën sipas së cilës thuhet se Orfeu mund të ketë qenë i biri i Apollonit.
[3] Emri i këtij personi mitologjik ndryshon nga njëri në tjetrin mitolog. Të shumë të tillë njihet me emrin Ojgar etj.
[4] Emri i Euridikës është diskutabil deri me sot. Nga disa studiues të mitologjisë dhe nga disa shënime që kanë ardhur në kohën tonë nga antika vajza me të cilën do të dashurohej Orfeu do të quhej: Agriopa.
[5] Sipas njërit nga studiuesit me të njohur të mitologjisë së popujve të lashtë Robert Grevs-it , Euridika nuk po mblidhte lule, por ajo po ikte nga një fqinjë i saj Arista( Është edhe ky një hero i mitologjisë antike greke. Ishte mbret i Lapidës dhe bir i Nejadës dhe Penjit-zotit të lumenjve) që po e ndiqte për ta dhunuar.
[6] Në të vërtetë Euridika nuk ka vdekur nga kafshimi i gjarprit por, nga kafshimi i gjarprit vdisnin viktimat që i kushtoheshin asaj sipas ritit pagan të flijimit ritual të viktimave që u përkushtoheshin perëndive të ndryshme.
[7] Vrasja e Orfeut, sipas disa miteve dhe gojëdhënave të tjera, duhet të keqtë qenë një vrasje politike se, sipas këtyre shënimeve dhe miteve që u përmenden, del se Orfeu bënte propagandë kundër sakrifikimit të viktimave kushtuar zotave dhe, konkretisht, bënte propagandë kundër Dionisit dhe zakonit që atij t’i kushtoheshin viktima të vrara në mënyrë rituale. (Është interesant të theksohet se vrasja le e viktimës bëhej nga masa e madhe dhe, në të vërtetë, ndaj viktimës kryhej një masakër, e ngjashme me masakrën e kryer kundër Orfeut.) . Në anën tjetër kishte shfaqur tendenca homoseksuale dhe Afërdita nga hidhërimi i saj do t’i urdhërojë Mejnadat për ta vrarë atë. Në vazhdë të kësaj sipas disa miteve tjera në të cilat figura e Orfeut paraqitet si figurë dytësore, flitet se Orfeu ka qenë dashnor i Zeusit. Në anën tjetër ende edhe sot mendohet se Orfeu ka qenë bashkëmendimtar i Dionisit dhe ka ndarë fatin e perëndisë të cilin e përfaqësonte. Bile thuhet se Orfeu është themelues i riteve që kishin lidhje me Dionisin. Lidhur me këtë ka shumë mendime të tjera të cilët thonë se Orfeu është ai që kishte formuar një sekt fetar që diellin e merrte si kryezot (Dielli tek egjiptasit dhe tek ne, deri vonë, konsiderohej perëndi. Tek ne ende, aty këtu, mund të dëgjosh njerëz që betohen në diell). Ky sekt, në mënyra të ndryshme, ekziston edhe sot dhe një fenomen i tillë quhet orfeizëm.
[8] Flitet se pas masakrës që mejnadat do ta kryejnë kundër Orfeut, burrat e tyre do t’i zënë ato dhe, në shenjë dënimi për çnderimin që i kanë bërë tempullit të Apollonit, të gjithave do t’ua vënë nga një tatuazh në duar dhe pjesë të ndryshme të trupit. Ky zakon është i gjallë edhe sot tek disa popuj të vjetër dhe të pazhvilluar sa duhet. Tek ne ky zakon është ruajtur deri vonë në formën e ceremonisë së vënies së kanës.
[9] Azem Shkreli: Vjersha, Rilindja – Prishtinë, 1977.
[10] Azem Shkreli: Pagëzimi i fjalës – Prishtinë, 1981.
[11] Po aty, në të njëjtën faqe.
[12] Po aty.
[14] Azem Shkreli: Vjersha, Rilindja-Prishtinë 1977
[15] Po aty, f. 44
[16] Po aty.
[17] Është shumë interesant fakti i zhvillimit tejet të madh të elektronikës: Ky zhvillim ka arritur në atë lartësi sa nevoja e terminologjive të reja është aq e domosdoshme sa gjuhëtarët jo gjithmonë janë të gatshëm ta bëjnë shpjegimin e kuptimit të shumë fjalëve të reja të padëgjuara ndonjëherë më parë. Në këtë formë studimi i gjuhës po del gjithnjë e më shumë nga fusha e ngushtë e gjuhësisë dhe e poezisë dhe po bëhet një problem i përgjithshëm shkencor dhe studiues.
[18] Azem Shkreli; Vjersha, Rilindja, Prishtinë 1977
[19] Po aty, f. 35.
[20] Azem SHKRELI: Kënga e Hutinit, Rilindja, Prishtinë 1986. F.5
[21] Po aty, f.14.
[22] Po aty, f.15.
[23] Po aty, f.15.
[24] Azem Shkreli: Nata e papagajve, Rilindja- Prishtinë, 1990., f. 38.
[25] Po aty, f. 21.
[26] Po aty, f. 39.
[27] Po aty.
[28] Po aty, f. 40.
[29] Po aty, f. 41.
[30] Përmbledhja e fundit e autorit është botuar në kohën kur ky punim ishte në përfundim e sipër, prandaj edhe për shkaqe të kushteve të luftës dhe mos mundësisë për ta pasur librin Zogj dhe gurë, shqyrtimi i saj nuk është bërë.
[31] Azem Shkreli: Nata e Papagajve, Rilindja, Prishtinë – 1990. F.75.
[32] Po aty, f. 72.
[33] Po aty, f. 78.
ObserverKult
