-Jusuf Buxhovi: “Nata e Shekujve”, roman, botoi “Rilindja”, 1986.
Nga Arsim Halili
Romani “Nata e shekujve” i Jusuf Buxhovit përfaqëson një prej përpjekjeve më ambicioze të letërsisë shqiptare bashkëkohore për të ndërtuar një diskurs historiko-filozofik mbi qenien shqiptare, duke kapërcyer kufijtë tradicionalë të rrëfimit realist. Në këtë vepër, historia nuk është vetëm sfond i ngjarjeve, por substanca ontologjike mbi të cilën ngrihet ndërgjegjja kombëtare. Përmes një strukture narrative që ndërthuret midis reales dhe metafizikes, Buxhovi ndriçon dimensionin e “errësirës së shekujve” si një proces i përhershëm i humbjes dhe ringjalljes së identitetit.
Historia si mit dhe miti si histori
Në thelb të romanit qëndron një paradoks historik: shqiptari përjeton historinë jo si kujtesë lineare, por si përsëritje ciklike e fatit kolektiv. Buxhovi e ndërton romanin mbi këtë koncept të kohës rrethore, ku shekujt nuk ndjekin një vijë zhvillimi progresiv, por një spirale kthimi drejt së njëjtës errësirë. Kjo e bën romanin të afrohet me letërsinë e magjisë realiste dhe me traditat e filozofisë hermetike, ku realiteti dhe miti përthithin njëri-tjetrin. Për shembull, “nata” nuk është thjesht një periudhë errësire historike, por simbol i harresës ontologjike – një gjendje ku populli harron vetveten, rrënjët dhe gjuhën e tij të brendshme. Romani “Nata e shekujve” Jusuf Buxhovit është pjesë e ciklit letrar-historik të Buxhovit, i cili trajton fatin historik, shpirtëror dhe kolektiv të shqiptarëve ndër shekuj. Në thelb, vepra ndërthur elementë historik me fikcionin, duke krijuar një atmosferë të ëndërruar dhe herë-herë simbolike, ku “nata” është metaforë për kohërat e errëta — pushtime, padrejtësi, lakmi, luftë e tjera. Skenat deskriptive në këtë roman lidhen me motive si: nderi, sakrifica, humbje dhe besimi. Ndërkohë, nuk mungojnë elementë të psikologjisë së brendshme, reflektime mbi ekzistencën, kohën dhe identitetin. Personazhi Nikë Bardh si bujari i Përdrinit, është figurë fisnore, kërkon informacion në lidhje me shterjen e kroit të Urës së Shenjtë. Ky simbolizon ndikimin pushtues dhe kontrollin mbi burimet e natyrës dhe territorin, si dhe lidhjen mes pushtetarëve dhe subjektit të pushtuar. Ndërsa Balsha i Dytë — princi që përmendet në letrën që i dërgohet Nikë Bardhit. Simbolizon autoritetin politik, të jashtëm, që ndërhyn në fatet lokale. Nga ajo që mund të dokumentohet dhe interpretohet, se nata si koncept metaforik trajton periudhën e robërisë, pushtimit, padrejtësisë ,e megjithatë protagonistët përpiqen ta përballojnë, ta mbijetojnë dhe, pse jo, ta kalojnë. Ajo që mund të konstatohet se në romanin “ Nata Shekujve” përveç që përshkruhet lufta fizike, por edhe lufta për ta ruajtur gjuhën, besimin, traditat, vetë njerëzoren përballë forcave që duan të përcaktojnë fatin e tjetrit. Ndërsa figura e kroit të Urës së Shenjtë njëri nga elementet natyror që ka rëndësi simbolike për jetën, për lëvizjet njerëzore dhe për pushtimin. Shterja e tij tregon degradim, shkatërrim, humbje të natyrës dhe kultura që vdes pak nga pak.
Taposi i errësirës dhe metafora e shekujve
Titulli “Nata e shekujve” përmbledh thelbin semantik të romanit: një kohë e tejzgjatur e natës, ku drita e ndërgjegjes historike humbet nën peshën e pushtimeve dhe tronditjeve kulturore. Por “nata” në Buxhovin nuk është e përhershme; ajo është prehje para zgjimit, përgatitje për rilindje. Në një plan simbolik, shekujt përfaqësojnë vetë trupin e kujtesës kombëtare, që ndodhet nën një “letargji historike”. Përmes rrëfimit të fragmentuar, autori e paraqet historinë shqiptare si një palimpsest, ku shtresat e kujtesës janë të mbuluara me pluhurin e harresës, por ende të gjalla nën sipërfaqe. Lexuesi ftohet t’i zbulojë ato shtresa një nga një, për të rindërtuar tërësinë e qenies kolektive.
Personazhet si arketipa kolektive
Personazhet e Buxhovit nuk janë të individualizuar në kuptimin klasik. Ata janë figura arketipale, që mishërojnë aspekte të ndryshme të ndërgjegjes kombëtare: prijësi i verbuar nga historia, intelektuali i ndarë midis dy botëve, gruaja që ruan zjarrin e shtëpisë — të gjitha janë simbolizime të mbijetesës shpirtërore. Këto figura nuk veprojnë në një kohë konkrete; ato jetojnë në një kohë të përjetshme të kujtesës, ku ndodhja dhe përsëritja janë një. Kështu, Buxhovi krijon një mit të ri të shqiptarësisë, ku historia nuk është kronikë, por ritual i përjetshëm i mbijetesës.
Struktura narrative dhe estetika e fragmentit
“Nata e shekujve” nuk ndjek një linearitet klasik. Struktura e saj është mozaikore dhe asociative, që reflekton fragmentarizimin e vetë kujtesës historike. Çdo fragment rrëfimor përbën një mikrokozmos simbolik, që lidhet me të tjerët përmes aluzioneve, përsëritjeve dhe metaforave të përbashkëta. Në këtë aspekt, Buxhovi qëndron afër modeleve postmoderne të rrëfimit, por pa e humbur dimensionin etik e kombëtar të veprës. Ai ndërton një roman të hapur, ku lexuesi bëhet pjesë e procesit të rindërtimit të historisë — një akt bashkëkrijimi midis kujtesës dhe interpretimit.
Dimensioni filozofik dhe hermeneutik
Në thelbin e veprës qëndron një pyetje filozofike ekzistenciale: a mundet një komb të dalë nga nata e vet historike pa e humbur shpirtin? Për Buxhovin, përgjigjja është e dyfishtë. Nga njëra anë, nata është një mallkim — kujtesa e errësirës që përsëritet. Nga ana tjetër, ajo është kusht i domosdoshëm për dritën, sepse vetëm përmes përballjes me errësirën njeriu arrin njohjen e vetvetes. Ky mendim e lidh romanin me filozofinë e ekzistencializmit dhe me konceptin heideggerian të “qenies në kohë”. Historia shqiptare, në këtë kuptim, nuk është një rend kronologjik faktesh, por një mënyrë e qenies, një “të jetuar brenda natës”, që kërkon kuptim përmes ndërgjegjes.
Përfundim
Në përmasën e saj më të thellë, “Nata e shekujve” është një metafizikë e kujtesës — një kërkim për dritën që qëndron pas errësirës së historisë. Jusuf Buxhovi, përmes këtij romani, nuk synon të tregojë thjesht ngjarje, por të shpalosë mënyrën se si historia përjetohet si ndjenjë, si kujtesë, si plagë dhe si shpresë. Kështu, vepra e tij mbetet një ndër kulmet e reflektimit letrar mbi fatin shqiptar dhe mbi universalen njerëzore të përballjes me errësirën e shekujve.
(Kumtesë e lexuar në “Vjeshtën letrare të Gjilanit” 2025 kushtuar portretit letrar të Jusuf Buxhovit).
ObserverKult
Lexo edhe:
BIPOLARITETI SOCIAL DHE KULTUROR NË ROMANIN “MONA” TË JUSUF BUXHOVIT
