Kur ishte hera e fundit që bëtë diçka padyshim morale? Kaloni një moment për të reflektuar mbi ditën tuaj dhe nxirrni në pah disa gjëra të mira ose të denja. Mund të jetë një veprim i vogël, si të hapni një derë për një koleg, ose një më të madh, si të ofroni ngushëllim ose mbështetje për një mik në nevojë. Duke e mbajtur atë veprim në mendje, pyeteni veten pse e bëtë. Pse bëtë mirë? Cilat procese mendore ose emocionale ju çuan në bërjen e tij?
Nuk është një pyetje e lehtë dhe, si me të gjitha pyetjet e vështira, ekziston një literaturë e pasur filozofike rreth kësaj teme. Në përgjithësi, debati ndahet në dy kampe: ata që mendojnë se motivohemi të bëjmë mirë nga ndjenjat tona dhe ata që mendojnë se motivohemi nga arsyetimi ynë. Por çfarë provash ka në të dyja rastet?
Besimet morale dhe emocionet morale
Rodrigo Díaz e hap punimin e tij me një shembull: Imagjinoni sikur jeni baba dhe vajza juaj ju gris librin tuaj të çmuar dhe të preferuar. Mendoni ta ndëshkoni fizikisht, por nuk e bëni. Çfarë ju ndaloi? A ishte bindja juaj se dhuna prindërore është moralisht e gabuar, apo shqetësimi juaj personal nga përdorimi i forcës fizike? Me fjalë të tjera, a ishte diçka që e besonit apo diçka që e ndjenit?
Pyetja rikthehet në një pikë që David Hume e ngriti në shekullin e 18-të, kur bëri dallimin midis pasioneve dhe arsyes kur bëhet fjalë për të qenë moral. Pozicioni Humean është se pasionet gjithmonë fitojnë. Siç e tha ai: “Arsyeja është, dhe duhet të jetë vetëm skllav i pasioneve, dhe nuk mund të pretendojë kurrë ndonjë detyrë tjetër përveçse t’u shërbejë dhe t’u bindet atyre.” Kjo do të thotë që një baba përmbahet nga rrahja e vajzës së tij sepse thjesht nuk dëshiron – dhe bindja e tij morale se “shuplaka është e gabuar” është ajo që Díaz e quan “inert nga ana motivuese”.
Pozicioni Humian nuk është tamam i njëjtë me egoizmin – pikëpamja filozofike se veprimet janë moralisht të drejta nëse ato promovojnë interesin vetjak të dikujt. Vetëm pse jemi “skllevër” të pasioneve tona nuk do të thotë që ato pasione janë në thelb egoiste. Díaz dha një shembull: “Mund të shkosh të vizitosh të afërmit e tu në spital vetëm sepse dëshiron t’i mbështesësh, dhe kjo nuk do të thotë se je egoist, as që e bën vetëm sepse të bën të ndihesh mirë. Në fakt, mund të mos presësh as të marrësh kënaqësi prej saj.”
Sigurisht, jo të gjithë pajtohen me Hume-in, dhe pozicioni “anti-Humean” është se bindjet tona morale kanë një forcë motivuese të vetën – ne bëjmë gjëra të mira sepse kjo është ajo që besojmë, edhe nëse është në kundërshtim ose nuk ka lidhje me ndjenjat tona për këtë çështje.
Rrezik i ulët, rrezik i lartë
Të dyja pozicionet kanë në shpinë disa nga filozofët më të mëdhenj në histori. Por, siç e thotë Díaz, “kufizimet [e të dyjave] mund të adresohen duke studiuar sjelljen aktuale morale duke përdorur metoda empirike kërkimore”. Për të testuar se cili pozicion është më i saktë, Díaz u mbështet në të dhënat nga dy studime të kohëve të fundit, njëri që përfshinte sjelljet e njerëzve gjatë izolimit të COVID-19 dhe i dyti që përfshinte “Lojën e Diktatorit”.
Në eksperimentin e parë, Díaz dhe Cova synonin të matnin nëse njerëzit ndiqnin rekomandimet shëndetësore të COVID-19 (si shmangia e kontaktit të ngushtë ose larja e duarve) për shkak të bindjeve të tyre morale në lidhje me dëmin (siç do të mbronte njerëzit e cenueshëm), si dhe përgjigjet e tyre emocionale ndaj situatave që përfshinin dëm (sa shumë do të dëmtonte personalisht jetën e tyre). Punimi zbuloi se “kur si besimet morale ashtu edhe emocionet morale u përdorën si variabla të pavarura, vetëm emocionet morale kishin një efekt të rëndësishëm tek pjesëmarrësit”. Me fjalë të tjera, është një pikë për Humeanët; arsyeja jonë (besimet morale) është skllave e pasioneve tona.
Eksperimenti i dytë përfshinte Lojën e Diktatorit, ku pjesëmarrësve iu kërkua të shpërndanin bileta llotarie midis tyre dhe një pjesëmarrësi tjetër, i cili nuk kishte bileta. Loja u luajt dy herë: një herë me baste të ulëta (një shans për të fituar 10 £) dhe një herë me baste të larta (një shans për të fituar 300 £). Para se të luanin, pjesëmarrësit renditën bindjet e tyre të ndryshme morale në lidhje me drejtësinë dhe përgjigjet e tyre emocionale ndaj padrejtësisë. Ajo që zbuloi Díaz ishte se në lojën me baste të ulëta – d.m.th., kur nuk kishte vërtet rëndësi – pjesëmarrësit motivoheshin kryesisht nga arsyeja e tyre. Por në lojërat me baste të larta, gjithçka ishte për shkak të ndjenjave. Përfundimi: Kur bastet janë mjaftueshëm të larta, pasionet duket se marrin përsipër.
Rezultatet e hulumtimit të Díaz nuk e zgjidhin plotësisht debatin mijëvjeçar, por ato sigurisht që e anojnë paksa situatën. Ndërsa mund të na pëlqente të mendonim për veten si qenie racionale të udhëhequra nga parimet tona morale, rezultatet sugjerojnë se emocionet tona shpesh kanë fjalën e fundit, veçanërisht kur pasojat janë më kuptimplote ose me ndikim.
Gjetjet e Díaz sfidojnë pikëpamjen se besimet tona morale janë motivuesit kryesorë të veprimeve tona. Kjo nuk do të thotë që besimet morale janë domosdoshmërisht “inerte motivuese”, por përkundrazi ato duhet të kombinohen me ose të plotësojnë ndjenjat tona nëse do të kenë rëndësi. Siç tha Díaz, “Rezultatet e studimeve të mia sugjerojnë se forca motivuese që shpesh i atribuohet besimeve morale në fakt sigurohet nga emocionet morale.” Kjo tregon se ndërsa mund të besojmë se po veprojmë nga një ndjenjë detyre morale, shpesh janë përgjigjet tona emocionale ato që na shtyjnë drejt veprimit.
ObserverKult
—————————————————————-
Lexo edhe:
