Ndërsa disa intuita morale, si respekti ndaj autoritetit, mund të përputhen me besimet fetare, lidhja midis fesë dhe moralit nuk është e natyrshme. Hulumtimet shkencore sugjerojnë se morali është i rrënjosur në parimet universale të bashkëpunimit, jo domosdoshmërisht i lidhur me besimet fetare. Një studim në 60 shoqëri të ndryshme zbuloi se disa parime bashkëpunuese, të tilla si besnikëria, reciprociteti dhe respekti për pronën, gjykohen universalisht si të mira moralisht, me përjashtime të rralla të rrënjosura në kontekste specifike kulturore.
Nëse do të pyeteshin se cilat janë pasojat më të rëndësishme shoqërore të fesë, shumë njerëz do të thoshin se besimet fetare na bëjnë të veprojmë më moralisht. Një anketë e kryer nga Qendra Kërkimore Pew në vitin 2007 tregoi se në përgjigje të pyetjes “A duhet të besosh në Zot për të qenë moral?”, shumica dërrmuese e njerëzve në vendet jashtë Evropës thanë po.
Por çuditërisht, ndoshta, shkencëtarët mbeten të ndarë në këtë çështje. Një pjesë e arsyes për këtë është se ka shumë perëndi dhe shumë sisteme morale, dhe nuk është gjithmonë e qartë se çfarë nënkuptojmë kur i referohemi fesë apo moralit. Megjithatë, dikush mund të pyes nëse morali është në një farë mënyre pjesë integrale e paragjykimit fetar. A e ndryshojnë idetë tona intuitive rreth jetës së përtejme, ngjitjes ose dizajnit inteligjent në thelb sjelljen tonë morale? Sokrati ngriti një pyetje të ngjashme kur pyeti nëse mirësia është e dashur nga perënditë sepse është e mirë, apo nëse mirësia është e mirë sepse është e dashur nga perënditë.
Shkenca e moralit
Sot, disa nga përgjigjet më të mira për këtë pyetje nuk vijnë nga filozofia greke, por nga kërkimet shkencore. Studimet e udhëhequra nga kolegu im Oliver Scott Curry kanë treguar se pjesa më e madhe e moralit njerëzor është e rrënjosur në një preokupim të vetëm: bashkëpunimin. Më konkretisht, shtatë parime të bashkëpunimit gjykohen të jenë moralisht të mira kudo dhe formojnë themelin e një busulle morale universale. Këto shtatë parime janë: ndihmo të afërmit e tu, ji besnik ndaj grupit tënd, kthe favore, ji i guximshëm, nënshtrohu ndaj eprorëve, ndaj gjërat në mënyrë të drejtë dhe respekto pronën e të tjerëve.
Kjo ide e re ishte një çështje mjaft e rëndësishme sepse deri atëherë dukej mjaft e arsyeshme të pohohej – siç kanë bërë gjithmonë relativistët kulturorë – se nuk ka universale morale, dhe për këtë arsye çdo shoqëri është dashur të dalë me busullën e vet unike morale. Siç do ta shpjegoj, ky nuk është rasti. Për më tepër, të njëjtat shtatë parime të bashkëpunimit mbi të cilat bazohen këto ide morale gjenden në një gamë të gjerë speciesh shoqërore dhe nuk janë unike për qeniet njerëzore. Këto intuita morale evoluan për shkak të përfitimeve të tyre për mbijetesë dhe riprodhim. Mutacionet gjenetike që favorizojnë sjelljet bashkëpunuese tek paraardhësit e specieve shoqërore, siç janë njerëzit, u dhanë një avantazh riprodhues organizmave që i adoptuan ato, me rezultatin që më shumë kopje të këtyre gjeneve mbijetuan dhe u përhapën në brezat pasues. Merrni parimin se ne duhet të kujdesemi për (dhe të shmangim dëmtimin) anëtarëve të familjes sonë. Ky imperativ moral ka të ngjarë të evoluojë nëpërmjet mekanizmit të ‘përzgjedhjes së të afërmve’, i cili siguron që ne të sillemi në mënyra që rrisin shanset që gjenet tona të kalohen duke u përpjekur të ndihmojmë të afërmit tanë të ngushtë gjenetikë të qëndrojnë gjallë dhe të prodhojnë pasardhës.
Besnikëria ndaj grupit, nga ana tjetër, evoluon në speciet shoqërore që ia dalin mbanë më mirë kur veprojnë në mënyrë të koordinuar sesa në mënyrë të pavarur. Reciprociteti çon në përfitime që veprimi egoist i vetëm nuk mund t’i arrijë. Dhe respekti ndaj eprorëve është një mënyrë tjetër për të qëndruar gjallë, në këtë rast duke ndarë pozicione dominimi ose nënshtrimi në një mënyrë të koordinuar, në vend që të dyja palët të luftojnë deri në vdekje.
Burimi i së drejtës dhe së gabuarës
Teoria e ‘moralit si bashkëpunim’ propozon që këto shtatë parime të bashkëpunimit së bashku përbëjnë thelbin e të menduarit moral kudo. Në fund të fundit, çdo veprim njerëzor që nxit një gjykim moral mund të gjurmohet drejtpërdrejt në një shkelje kundër një ose më shumë prej këtyre parimeve të bashkëpunimit. Të paktën, kjo ishte teoria. Por si mund të vërtetonim që këto shtatë parime ishin me të vërtetë universale?
Përgjigja qëndron në një studim të paprecedentë të arsyetimit moral të njerëzve në mbarë botën. Unë dhe kolegët e mi mblodhëm një mostër prej gjashtëdhjetë shoqërish që ishin studiuar gjerësisht nga antropologët dhe për këtë arsye ofruan të dhëna të pasura mbi normat morale mbizotëruese në ato grupe kulturore. Për t’u kualifikuar për përfshirje, çdo shoqëri duhej të kishte qenë subjekt i të paktën 1,200 faqeve me të dhëna përshkruese që kishin të bënin me sistemin e saj kulturor. Gjithashtu duhet të jetë studiuar nga të paktën një antropolog i trajnuar profesionalisht bazuar në të paktën një vit pune gjithëpërfshirëse në terren duke përdorur njohuri pune të gjuhës së përdorur në nivel lokal. Mostra e shoqërive u përzgjodh për të maksimizuar diversitetin dhe për të minimizuar mundësinë që grupet kulturore të kenë përvetësuar besimet e tyre morale nga njëri-tjetri. Ato u morën nga gjashtë rajone kryesore të botës: Afrika Sub-Sahariane, Rreth-Mesdheu, Euroazia Lindore, Paqësori Ishullor, Amerika e Veriut dhe Amerika e Jugut.
Qëllimi ishte të shqyrtoheshin 400 dokumente që përshkruanin kulturat e këtyre gjashtëdhjetë shoqërive për të përcaktuar nëse shtatë parimet e bashkëpunimit gjykoheshin moralisht të mira apo jo, sa herë që përmendeshin si të spikatura. Ne gjetëm 3,460 paragrafë teksti që preknin këto parime bashkëpunuese. Në secilin rast, ne donim të dinim nëse lloji i bashkëpunimit të përshkruar karakterizohej duke përdorur fjalë të tilla si i mirë, etik, moral, i drejtë, i virtytshëm, i detyrueshëm, i detyrueshëm, normativ ose ndonjë gjuhë tjetër moralisht të spikatur. Kjo prodhoi 962 gjykime morale të vëzhguara të shtatë llojeve të sjelljes bashkëpunuese. Në 961 nga këto raste (99.9 përqind e të gjitha rasteve), sjellja bashkëpunuese u gjykua moralisht e mirë.
I vetmi përjashtim ishte në një ishull të largët në Mikronezi, ku vjedhja hapur (në vend që të bëhej fshehurazi) nga të tjerët mbështetej moralisht. Megjithatë, në këtë rast të pazakontë, kjo dukej se ndodhte sepse ky lloj vjedhjeje përfshinte pohimin (e guximshëm) të dominimit shoqëror. Pra, edhe pse ky rast i vetëm dukej se binte ndesh me rregullin që duhet të respektosh pronën e të tjerëve, e bëri këtë duke i dhënë përparësi parimit alternativ bashkëpunues të trimërisë. Mësimi kryesor këtu është se shtatë parimet bashkëpunuese duket se gjykohen moralisht të mira kudo.
Çfarë lidhje ka feja me këtë?
A ka kjo domosdoshmërisht të bëjë me fenë? Në fund të fundit, nuk ka asnjë arsye të dukshme për të menduar se duhet të kemi perëndi për të besuar në shtatë parimet morale. Megjithatë, meqenëse kaq shumë njerëz në botë duket se mendojnë se ekziston një lidhje midis të qenit fetar dhe të qenit i mirë, kjo pyetje meritonte qartë vëmendje të madhe.
Përgjigja doli të ishte pak e ndërlikuar. Një element i repertorit moral universal duket se është i lidhur intuitivisht me instinktet tona fetare: një element që na kthen në pritjen e hershme në zhvillim se agjentët mbinatyrorë do të jenë dominues shoqërisht. Kjo sugjeron që marrëdhënia jonë me botën shpirtërore mbështetet nga një shqetësim moral me respekt ndaj autoritetit. Perënditë dhe paraardhësit do të priren të jenë zotërinjtë tanë dhe ne do të priremi të jemi shërbëtorët e tyre: ne do t’u përkulemi atyre dhe jo ata neve.
Po çfarë mund të thuhet për fushat e tjera morale – a mund të lidhen ato edhe me besimet dhe sjelljet tona fetare? A janë intuitat tona fetare – për shembull, në lidhje me qeniet dhe forcat mbinatyrore, jetën pas vdekjes ose projektimin inteligjent në natyrë – të lidhura me shtatë rregullat morale që i kemi gjetur gjithashtu universale?
Përgjigja është po – por në mënyra që janë krejtësisht më pak të natyrshme dhe intuitive. Domethënë, lidhja midis shumicës së tipareve të religjiozitetit intuitiv dhe repertorit moral universal nuk është në vetvete e natyrshme, por një produkt i mënyrës se si fetë si sisteme kulturore kanë evoluar si pjesë e historisë sonë të panatyrshme të qytetërimit. Si e tillë, lidhjet midis moralit intuitiv dhe fesë intuitive kanë ndryshuar në mënyrë dramatike gjatë rrjedhës së historisë njerëzore. Për shembull, siç do ta zbulojmë në kapitujt e mëvonshëm të këtij libri, imperativi ynë natyror moral për t’u kujdesur për të afërmit është zhvilluar në shumë prej feve të botës në një detyrim për t’u kujdesur për paraardhësit tanë, duke kryer me përkushtim një sërë sjelljesh që shprehin devotshmëri birnore.
Rregulli moral që ne duhet të kthejmë favore gjithashtu shfaqet dukshëm në logjikën e ndërveprimeve tona me botën shpirtërore – dhe mori një kthesë të errët gjatë fazës së historisë fetare kur sakrifica njerëzore u bë e përhapur. Shumë më vonë në historinë e feve, ne vërejmë shfaqjen e besimeve në perënditë që kërkojnë që njerëzit kudo t’u binden urdhërimeve të ngjashme me ligjin. Edhe pse si feja ashtu edhe morali janë të rrënjosura në natyrën njerëzore, intuitat tona rreth të dyjave nuk janë domosdoshmërisht të lidhura. Ndonjëherë, arsyetimi ynë moral depërton në besimet tona fetare; në raste të tjera, nuk e bën diçka të tillë. Varet nga tradita kulturore në të cilën jetoni.
Dhe kështu, kemi të paktën një përgjigje të përkohshme për pyetjen: a na duhet feja që të jetë morale? Përgjigja është jo. Besimet tona intuitive fetare duket se nuk kanë lidhje të domosdoshme me intuitat tona morale – përveç ndoshta rastit të veçantë të respektit ndaj qenieve mbinatyrore. Duket se më në fund mund t’i përgjigjemi Sokratit. Mirësia nuk është e mirë sepse është e dashur nga perënditë – përkundrazi, është e mirë pavarësisht nëse perënditë e dinë apo u intereson. Fatkeqësisht, kjo gjithashtu sugjeron që shumica e njerëzve të anketuar nga Pew mbi këtë temë janë mashtruar, sado pa dashje, nga udhëheqësit fetarë të botës.
ObserverKult
———————-
Lexo edhe:
