(Arif Molliqi, “Arkivi i letrave të djegura”, roman, botoi “Armagedoni”, Prishtinë, 2022)
Nga Adem Gashi
Prej vitesh, ndoshta prej rreth katër dekadave, kam ndjekur krijimtarinë letrare të Molliqit. Në fillim me detyrën për të prezantuar opinionet e mia në një përurim të një vëllimi poetik, pastaj nga kureshtja dhe vullneti, nga joshja dhe përmbushja ime me lëndësi letrare. Shto këtu edhe faktin se ishim vërsnikë.
Trajektorja e zhvillimit letrar të Arifit nuk ka pësuar hope e kapërcime, por zhvillim të natyrshëm, përherë me një harkurë ngritjeje në cilësi, formë e përmbajtje.
Ky romani i fundit, ky “Arkivi i letrave të djegura” pra, shënon pikërisht kulmin e pjekurisë së krijimtarisë artistike të Arif Molliqit. Këtu vjen me tërë arsenalin e përvojës jetësore dhe letrare.
S’do t’ju mërzis gjatë duke shpjeguar se ç’ është një arkiv. Para këtij nocione administrativ ne kemi njohur arkat e nënave tona, ato rrangalla prej dërrasash druri, që ruanin nga vesku i nusërisë së tyre e deri te të fshehtat e misteret intime përzier me erë ftoi e borziloku. Arka pra, etimoni i fjalës arkiv në gjuhën shqipe (s’di ç’i bie në gjuhë të tjera).
Thënë më së thjeshti autori – narrator nis me një Prolog, që i shërben si uverturë për shtjellën letrare dhe përfundon me Epilogun, ku zbraz lodhjen e bilancit të mundimshëm gjurmues e hetimor bashkë më plagët e pashëruara të shpirtit.
Ai kthehet në vendlindje pesëmbëdhjetë vite pas luftës së fundit, në Qytezën rrëzë Bjeshkëve të Nemuna, ku ka një përrua-lumë, një manastir, një çarshi, një kafene të madhe, një stacion policor, ngrehinë komune, gjykate; një shkollë të madhe, një stacion autobusësh, një shtëpi shëndeti. Qyteza pranë Pejës (përse u dashka të themi Deçani, kur qyteza të tilla, sipas parimit të analogjisë, ka gjithandej Kosovës?) ku ka dhe një arkiv. Këtu duket sikur edhe personazhet janë ata të kryehershmit, ata të paraluftës. Nganjëherë të duket sikur edhe në karakteret e tyre është arkivuar diçka nga e kaluara sa vështirë ta dallosh arketipin nga modeli dhe modelin nga personazhi. E shumta, modifikimet dhe transformimet duket sikur kanë prekur vetëm sipërfaqen. Të tillë i shoh Bardh Ahishtën, Erëmirën, Profesorin D., Metë Gashin, Avokatin Haki Çoku, Varrmihësin, Rul Dinin, Bardh Elezin, Historianin e të tjerë. Brenda këtij zhgani nxjerr kokë edhe fenomeni i konvertimit, shpërfytyrimi dhe modifikimi e alternimi ndërmjet kolaboracionistit e atdhetarit, spiunit e luftëtarit, me një fjalë të heroit e antiheroit në jetë e në artin letrar.
Po Erëmirën si e shohë në këtë libër? Mendja më vete te Beatriçja e Dantes. Ajo i prin narratorit labirinteve me myk e terr e pluhur të Arkivit. Fundja, është pikërisht ajo që ia jep çelësin e Arkivit. Ky rikthim dashurie e drite në muzgun e zhgënjimeve, të thyerjeve dhe të mërzisë së autorit nuk njeh shteg tjetër përveçse përmes një Erëmire. Pra, përmes një emri që merr kuptim shprese e lumturie pas një ferri të gjatë.
T’i kthehemi Arkivit! Molliqi përmes tij rikonstrukton të ndodhurat më të rëndësishme të rrjedhave të jetës shoqërore, kombëtare e politike që nga fillet e robërisë së Kosovës, përmes Luftës së Dytë Botërore, Aksionit namkeq të Aksionit të ashtuquajtur Të mbledhjes së armëve, të Grevës së Minatorëve, të Tubimit fashizoid në Gazimestan, të suprimimit të autonomisë së Kosovës, të vrasjeve, burgosjeve e mizorive të tjera ndaj shqiptarëve, gjithnjë deri te lufta e fundit për çlirim.
Arifi nuk është kursyer as në planin e zhbirimeve të brendshme brenda karaktereve të personazheve. Ai, madje, nganjëherë ka pasqyruar me natyralizëm edhe skena morbide, perverse dhe shfaqje të çnatyruara të sojit njerëzor, gjithnjë duke i ndenjur besnik ngjarjeve të jetuara, të dala nga kujtimet, përshkrimet e dëshmitarëve dhe të shkresurinave nga Arkivi. Këtu nxjerr kokë edhe një fenomen interesant, lartmadhëria e saj, Dosja. Ç’është dosja? Fjalorët thonë se janë dy kapakë letre a kartuçi a lëkure të mbushura me dokumente e dëshmi të tjera të shkruara. Të tmerrshme janë dosjet që në fakt, nga misioni primar, vijnë e shndërrohen në akthe që prekin edhe privatësinë e jetës dhe të fateve të njeriut. Më të tmerrshme ndërkaq janë dosjet e paqena ose dosjet boshe, siç thotë Arifi.
Në strukturën e romanit integrohen edhe ditarë e fragmente kronikash, thuaja të pashmangshme për këtë tip romani.
Pas gjithë kësaj dyndalle dëshmish, të fshehta e gjysmë të fshehta, nuk kishte sesi të mos ndodhte autodafeja, djegia e arkivit. Arkivi edhe mund të digjet po kujtimet nuk zhbëhen dot. Klinikat dhe spitalet edhe mund t’i shërojnë plagët dhe vurratat e trupit, po nuk i zhbëjnë dot plagët e shpirtit. Ja këtë po na e thotë Arifi duke parë për së afërmi varret e xhelatit dhe të viktimës.
Duke përfunduar observimin për këtë libër vetiu më vjen një përfundim. Duket sikur krijuesit më të mirë në prozë nga Rrafshi i Dukagjinit, së paku për aq sa e si i njoh unë, sikur kanë bërë një pakt: T’i futen së brendshmi jetës, t’i nxjerrin që andej të larat e të palarat që fundja s’janë veçse projeksione shpirtërore dhe artistike të një filozofie vuajtjeje e qëndrese. Kam parasysh Hajdar Salihun, Nimon Muçajn, Rifat Muriqin e ndonjë tjetër. Prozatorë me formim letrar bashkëkohorë e me nivel të përparuar kulturor, artistik e gjuhësor. Në këtë pikëpamje edhe shëmbëllejnë me njëri-tjetrin.
Jam i ndërgjegjshëm se kam tejkaluar normat e një paraqitjeje promocionale, por më duket sikur kisha një borxh ta hedh në letër këtë mbushullim që më krijon vepra e Arif Molliqit.
8 qeshor, 2023
ObserverKult
Lexo edhe:
ARIF MOLLIQI: PO NA THONË JETONI NË LIRI E LIRI NUK ËSHTË KJO
