(Anton Berishaj, “Fenomenologjia e vdekjes”, Podgoricë, 2019)
Libri i poetit Anton Berishaj, Fenomenologjia e vdekjes (2019), vjen me titullin origjinar, i cili, sipas dëshmisë së vetë autorit, para tridhjetë e tre vjetësh qe zëvendësuar nga sintagma që sinjifikonte subtilitet: Lule mëngjesi (1986). Po ashtu, “libri i madh i poezisë 1980-1983” zgjeron harkun kohor dhe kategorizohet si “libri i madh i antipoezisë 1980-1985”. Kjo do të thotë se ky libër (anti)poetik, siç shfaqet jo vetëm nëpërmjet ndryshimeve në emërtim (titull) dhe kategorizim (poezi/antipoezi), por edhe në disa (anti)poezi, ka fituar një dimension të ri filozofik të cilin e shfaq edhe në titull. Në një libër që flet për një botë që po kthehet në antibotë, antipoezia është si në shtëpi të vet.
Pra, libri i ri e rimodelon dhe e risemantizon të vjetrin, duke e përtërirë sikur të jetë udhëhequr nga kërkesa e Pound-it: make it new!
Fenomene poetike
Titulli i librit Fenomenologjia e vdekjes, rrjedhimisht edhe tema e tij, aludon në lidhjen intertekstuale me tre filozofë gjermanë: Hegel, Husserl dhe Heidegger. Derisa me Hegelin ka një lidhje sipërfaqësore (duke e sjellë titullin si jehonë nga Fenomenologjia e frymës), me dy filozofët e tjerë ka lidhje thelbësore, aq sa duket se weltanschauung-u i poetit bazohet në konceptet e tyre. Anton Berishaj e shkruan poezinë si një epoché fenomenologjike, duke e suspenduar gjykimin për t’i njohur fenomenet, sipas strategjisë husserliane, dhe duke e kuptuar vdekjen si pashmangshmëri të dukshme, sipas përkufizimit të famshëm heideggerian.
Në poezitë e këtij libri shihen fenomene të shumtë që çojnë tek arritja subjektive e së vërtetës, natyrisht nëpërmjet intencionalitetit fenomenologjik si esencë e vetëdijes personale që i jep kuptim jetës dhe botës. Objekti intencional konstituohet nëpërmjet perceptimit dhe kujtesës. Në të dy rastet, poeti sheh si bëhet e dukshme ajo që shkatërron të dukshmen: vdekja. Duke e vendosur në qendër të poetikës së tij oksimoronin fenomenologji e vdekjes, poeti sugjeron se dukja nënkupton zhdukjen, prania e vdekjes nënkupton mungesën e jetës. Kështu, fenomenologjia e vdekjes mund të përkthehet në zbulesë për fundin e botës dhe, meqenëse zbulesa nënkupton të vërtetën, qenia poetike identifikohet me profetin që adhurohet nga njerëzit që, nga malli për të vërtetën, e pranojnë me gëzim edhe profecinë apokaliptike: njerëzit atë e adhurojnë/ dhe i vënë kurora të arta mbi kokë/ për arsye se/ ai flet për fundin e botës. Për ironi, poezia titullohet Vdekja e poetit, duke shënjuar që në fillim fundin e atij që flet për fundin e botës.
Projektimi i këtij libri është bërë sipas antitezës dritë – terr, jetë – vdekje, përplasje kjo e pranishme që në zanafillë të letërsisë dhe të botës, por që këtu, ndryshe nga antitezat stereotipe, terri imponohet si dukje, ndërsa drita si zbehje dhe zhdukje; vdekja shfaq karakter fenomenologjik, ndërsa jeta fshihet në një obskuritet për të kaluar, ndoshta, në një realitet platonik. Me këtë konceptim origjinal dhe autentik, Anton Berishaj i jep poezisë së tij dhe, rrjedhimisht, poezisë shqipe një dimension filozofik dhe një figuracion apokaliptik. Diskursi metaforik i tij artikulohet nëpërmjet një tonaliteti tragjik, që është i paevitueshëm kur vdekja shfaqet dhe jeta zhduket.
Kështu, poezitë e këtij libri edhe kur kanë impuls personal shkojnë drejt një përgjithësimi impersonal dhe arrijnë të transformohen nga shqetësimet personale e nacionale në ankthe globale, nga gjuha verbale në shenja universale.
Qenia dhe llamba
Hermeneutiku fenomenologjik dhe ekzistencialisti Martin Heidegger ia kushtoi veprën Qenia dhe koha mësuesit të tij, Edmund Husserl. Ky dedikim i dishepullit tregon për një kontinuitet konceptual mes fenomenologjisë dhe ekzistencializmit. Dasein nuk ekziston si individ i izoluar; ai e kupton vetveten nga bota e sendeve dhe nga të tjerët. Dhe, po ashtu, ai kalon nga joautenticiteti në autenticitet në çastin kur shikon përreth me vëmendje. Përqendrimi i tij e vetëdijeson atë për kontekstin përkatës. Kjo do të thotë që bota rreth tij ndriçohet nga një lumen naturale sapo t’i kushtojë vëmendje ai.
Në këtë pikëpamje, poezia fenomenologjike-ekzistencialiste e librit Fenomenologjia e vdekjes ka si subjekt folës një dasein poetik që ndez llambën rreth vetes për ta kërkuar qëllimin e jetës dhe që, ndërkohë, e sheh gjithkah praninë e vdekjes, e cila te të tjerët mund të përhapë fenomenologjinë e frikës, por edhe të dëshirës: o sikur të ndërtoje një pallat të bukur/ të bukur/ dhe/ me dritare.
Ndryshe nga gjuhët e tjera (anglisht, spanjisht etj.), ku rrënja e fjalës dritare (window, ventana) është era (wind, ventus), në gjuhën shqipe rrënjë është drita, prandaj edhe vargu i mësipërm merr kuptim heideggerian, sepse e lidh dëshirën e subjektit lirik me konceptin filozofik të dritës së çeltinës (lichtung). Pra, drita si autenticitet është rrezikuar nga joautenticiteti, e vërteta është rrezikuar nga gënjeshtra:
mbas rrugës së mundimshme vjen prehja në qetësi
kështu duhet përbuzur fillimi
mbarimi edhe më
dhe
e vërteta që nuk thotë asgjë
rrena që thotë shumë
(Gota e zbrazët)
Kështu, në këtë libër fjala fenomen (dukuri) bëhet një omen (shenjë) që paralajmëron shfaqjen e fundit të botës. Përderisa në fillim Zoti tha bëhu dritë dhe drita u bë, në poezitë e këtij libri dikush thotë të kundërtën dhe errësira përhapet kudo.Se, fundja, rrena, terri dhe vdekja, janë shkallare të së njëjtës shkallë. Prandaj, ashtu siç është shpikur shteti për t’i mbajtur nën kontroll njerëzit, edhe vdekja është fundi ynë i merituar si ndëshkim për moskujdes ndaj jetës:
shteti duhet edhe më të rrojë
se njerëzit janë ende të këqij
edhe vdekja duhet të jetë
se njerëzit nuk mësuan ç’është jeta
(Vdekja e rrenës)
Antipoetikisht vdes njeriu
Poezia e Anton Berishajt është artikulim i dasein-it poetik që, siç do të thoshte Heidegger, banon në gjuhë, ku, po të huazojmë foljen e Holderlinit, ai banon poetikisht. Fenomenologjia si mënyrë e të menduarit, në këto vargje e kthen gjithçka në teatër apokaliptik, në kuptimin origjinar të fjalës. Gjithashtu, konceptet biblike, historike, letrare dhe filozofike e kthejnë librin në një rrjet referencash intertekstuale që e zgjerojnë semantikën dhe kontribuojnë në pasurimin sinjifikativ të semiotikës së tekstit.
Në këtë libër, edhe poezitë me premisa ‘etno-poetike’, transformohen sipas konceptimit fenomenologjik: Vranakonti, Shpërngulja e arbëreshëve më 1468, Donica Scanderbeghi, Engjëllorët (poezitë për Pal dhe Pjetër Engjëllin) etj. Sipas poetit, në këtë natë pa ndërgjegje (Marria), njerëzit jetojnë të privuar nga dëshirat:
njerëzit nuk jetojnë si kanë jetuar ndoshta dikur
me fytyrë në shkëmb dhe me duar të djegura për yje
(Loja pa vetveten)
Duke e pasur hajninë aktivitet parësor dhe qëllim jetësor, njerëzit i kanë vënë zjarrin çdo gjëje, por pranë asaj flake vatra e tyre ka mbetur e ftohtë (Kalaja frymon ndajnatën, IV). Në vend se, siç sugjeron poeti, të hapen dritare, ne vetes i kemi hapur varre (Krimbi që bren, I). Tash s’na ka mbetur tjetër, veçse t’u bëjmë homazhe vetes dhe syve tanë në errësirë (Porta triumfale, II).
Në një gjendje të tillë të pashpresë, duke u kredhur në zemrën e errësirës, daseini heideggerian i drejtohet demonit sokratian me një pyetje retorike:
shpirti im i vogël shpirti im i mjerë
a po e sheh sa shpejt lëvrijmë kah asgjëja
(Elegji)
Prandaj, ai insiston ta ruajë pak shkëlqim për fundin e artë, përderisa teorema e fundit flet mbi frymëmarrjen e fundit.
Në rrokullisjen e njerëzimit drejt humnerës, mund të dëgjohet vetëm kakofonia e klithmave, pasi kozmosi po zhytet në kaos, harmonia po mbytet në disharmoni dhe fitili i dritës po fiket në furtunën e territ. Fundosja jepet si e pashmangshme, përderisa natyra njerëzore, siç thotë Hannah Arendt, priret të bëjë gabime pasi e privon veten nga akti i të menduarit. Kjo e keqe demoniake, sipas saj, përbën banalitetin e së keqes. E, qenia-drejt-vdekjes është esencialisht ankthi, theksonte Heidegger, i cili, gjithashtu, pati thënë se njeriu është bariu i qenies.
Këtë ankth ekzistencialist Anton Berishaj e zbulon para nesh poetikisht si gjendje të shkaktuar nga fenomenologjia e vdekjes, i vetëdijshëm se tashmë njeriu nga barí, është kthyer në ujk të qenies. / ObserverKult
