Një bisedë me poeten Armenida Qyqja për poezinë, përkthimin dhe dashurinë që flet me dy gjuhë, por me një zemër.
Nga Teuta Dhima
Prej më shumë se tridhjetë vitesh Armenida Qyqja jeton në Kanada, por gjuha shqipe mbetet burimi i parë i ndjeshmërisë së saj krijuese. Poezia që ajo shkruan është një zë i thellë dhe i përqendruar jo vetëm në temën e dashurisë – lëndina ku ajo luan shpesh me muzën – por edhe në shqetësime të përbashkëta për njeriun e sotëm: pritjen, vetminë, tronditjet e brendshme dhe raportin me kohën. Ajo shkruan për atë që e shqetëson, por jo vetëm – sepse poezia për të është strehë, dhe pasqyrë.
Armenida ka botuar 8 vëllime me poezi në gjuhën shqipe, një përmbledhje të përzgjedhur në anglisht, dy libra me tregime dhe së fundmi, një vëllim poetik të përkthyer nga vetë ajo në anglisht. Një krijimtari e mirëpritur nga lexuesit shqiptarë në qytete të ndryshme si: Tirana, Durrësi, Vlora, Korça, qytete ku ka bërë disa përurime në bashkëpunim me bibliotekat universitare dhe ato publike. Ajo është ndër ato autore që nuk ngurron të eksperimentojë: shpesh boton edhe fragmente letrare të shoqëruara me video, duke i dhënë fjalës një dimension vizual dhe emocional të ri.
Në këtë intervistë, ajo ndan me lexuesin mendimet e saj mbi gjuhën si strehë poetike, mbi përkthimin si rikrijim, mbi ndjeshmërinë si thelb të poezisë dhe mbi raportin e saj të pandarë me lexuesin.
-Në një vend të largët nga atdheu, ju vazhdoni të shkruani në gjuhën shqipe. Çfarë e mban gjallë këtë lidhje kaq të fortë me gjuhën amtare dhe pse zgjidhni ta nisni gjithmonë poezinë në shqip, edhe kur ajo është e destinuar për një lexues të huaj?
-Kur shkruaj, nuk mendoj nëse ajo që krijoj do të botohet apo ku do të botohet. Procesi nis nga dëshira për të shprehur ndjesinë, për ta kthyer mendimin në art. Shpirti im flet shqip dhe vetëm aty gjen lirinë e plotë, me gjithë nuancat, ritmet dhe dritë-hijet që kërkon shprehja ime. Edhe pse njoh mirë anglishten, nuk mund të krijoj me të njëjtën lirshmëri dhe ndjeshmëri si në gjuhën amtare. Përkthimi, sado i kujdesshëm, humbet diçka: rimat, melodinë e brendshme, metrikën. Prandaj, çdo tekst nis dhe përfundon natyrshëm në shqip, ndërsa versioni në anglisht është më e mira e mundshme — por jo e njëjta gjë.
–Së fundmi, keni përkthyer vetë një përmbledhje poetike nga shqipja në anglisht. Si lindi ky projekt dhe cilat kritere ndoqët për përzgjedhjen e poezive që do të përfshiheshin në këtë vëllim?
-Ka qenë gjithnjë dëshira për të ardhur me një përmbledhje të dytë në anglisht, por më mungonte koha për të kërkuar një shtëpi botuese të përshtatshme. Përmbledhjen e parë në anglisht e vetëbotova në Amazon në gusht të vitit 2022, por ajo nuk arriti të depërtojë te lexuesi sipas pritshmërive të mia. Mungesa e një mekanizmi mbështetës – reklama, publicitet, kontakte me qarqet letrare – bëri që zëri im të humbiste në një hapësirë ku garojnë miliona. Amerika është një shtet me mbi 40 milionë banorë dhe çdo qendër banimi mbart realitete me nga tre milionë njerëz. Shtëpitë botuese marrin mijëra kërkesa dhe shpesh 90% e tyre mbeten pa përgjigje. Në një vorbull të tillë, as energjia dhe as koha nuk më mjaftuan për të ngulmuar.
Rastësisht, poetja Ermira Mitre më sugjeroi të kontaktoja Dustin Pickering dhe Transcendent Zero Press, një shtëpi botuese me qendër në Houston, e cila më parë kishte botuar një libër me poezi të disa poeteshave shqiptare. Kështu, krejt papritur, mori udhë kjo përmbledhje e dytë – për të cilën fillimisht nuk kisha as përzgjedhur poezitë. Çdo gjë nisi nga një bisedë në janar dhe, më 16 maj, libri doli nga shtypi. Kriteri që udhëhoqi përzgjedhjen ishte fryma kosmopolitane: një autore dhe një poezi që nuk i përket vetëm një bote – asaj shqiptare apo asaj perëndimore – por që përmes përkthimit mund t’u flasë shumë njerëzve e popujve. U përqendrova te poezitë që trajtojnë krizat globale dhe njeriun që përpiqet të mbijetojë në to; gruan që ende lufton për t’u çliruar nga burkat dhe dogmat; pa lënë jashtë vokacionin tim për të artikuluar dhimbjen kolektive të gjenocidit mbi popullin tim, luftën e Kosovës, apo krizat që vijojnë të shkaktojnë hemorragjinë e braktisjes dhe zbrazjes së vendit. Dashuria, si gjithmonë, mbetet boshti që mban gjithçka të lidhur – ajo është universale. Si herën e parë, edhe kësaj radhe punova ngushtësisht me piktoren e talentuar vlonjate, Bruna Aliaj, për të sjellë gjithçka në kopertinë: një Athinë që çlirohet nga koka e Zeusit, e veshur me mburojën e artë siç e përshkruan miti, por mbi supe mban ende një pëlhurë që ajo përpiqet ta heqë – atë të heshtjes që pason rënien e matriarkut.
-Botimi i një libri në anglisht është gjithashtu një hap drejt lexuesit të gjerë. Si titullohet ky vëllim poetik?
-Titulli erdhi vetë, natyrshëm, pasi të gjitha poezitë u radhitën dhe ndjeva peshën e mendimeve – nga anonte peshorja. Në përmbledhje është edhe poezia “Paq Paqe”, të cilën e kisha interpretuar më parë në një video, duke e përshtatur për formatin vizual. Sapo ia dërgova botuesit, ai bëri menjëherë lidhjen dhe tha: “Fjalët janë mburoja e artë”. Dhe kështu, libri u pagëzua me këtë titull. Shpresoj që titulli dhe kopertina të kenë një impakt tek lexuesit, t’i ngjallin kuriozitet dhe t’i ftojnë ta shfletojnë këtë përmbledhje.
–Përkthimi i poezisë, sidomos kur bëhet nga vetë autori, është një sfidë më vete. Si e përjetuat procesin e përkthimit dhe sa e vështirë ishte të ruanit ritmin dhe frymën e vargut shqip në një gjuhë tjetër?
-Nuk mund të them kurrsesi se e njoh anglishten më mirë se dikush tjetër, por di me siguri se vetëm unë mund të hyj plotësisht nën lëkurën time. Fjalët mbartin konotacione të ndryshme dhe poezia është një terren jashtëzakonisht i ndjeshëm. Po aq e rëndësishme është edhe renditja, rrokadat që shpesh duhen bërë për të ruajtur ritmin apo ngjyrën e vargut. Nuk mjafton të jesh njohës i gjuhës për të përkthyer poezi – duhet ta njohësh mirë poezinë si art.
Prandaj, për mendimin tim, përkthyes si Robert Shvarci mbeten të pazëvendësueshëm sepse ishin njëherazi edhe poetë. Përkthimi i poezisë është një proces vërtet sfidues: si të ruash mendimin të paprekur, si ta sjellësh melodinë në një gjuhë tjetër pa e thyer. E them me ndjenjë të sinqertë: kam mbajtur frymën pezull deri sa të shihja si do të pritej ky libër nga poetë dhe shkrimtarë që më lexojnë në gjuhën e tyre. Ashtu si studenti pas provimit, pyetja më vinte natyrshëm: “A do të kaloj?”
-Përtej lexuesit të zakonshëm, ju keni marrë reagime dhe vlerësime nga poetë, përkthyes apo kritikë letrarë për këtë botim në anglisht të cilat i keni pasqyruar edhe në kopertinën e pasme të librit tuaj.
Inga Zhghenti, Profesore e Letërsisë Angleze nē Universitetin Devry në New York, Akademike Fulbright, shkruan se trajektorja e fjalës në libër luan rishtazi zërin e brendshëm të njeriut të ekspozuar ndaj urrejtjes, absurdit dhe fatalitetit, por që ngrihet mbi to në kërkim të dashurisë dhe mbijetesës, si Sizifi në përpjekjen e tij të pambarimtë. A është kjo përpjekje një qëndrim filozofik në krijimtarinë tuaj, një formë shpëtimi, apo thjesht e vetmja mënyrë për të mbetur njeri mes rrënojave të kohës?
-Nuk ka shpëtim dhe as arratisje, sepse njeriu nuk mund t’i shpëtojë kurrë vetes, zërit të ndërgjegjes së tij. Njeriu duhet të mundohet gjithnjë për një vetvete më të mirë. Dashuria është ajo çfarë e bën njeriun më të mirë. Të marrësh dhe të japësh dashuri është çfarë të bën ty një njeri më të mirë. Ndaj poeti, shkrimtari e kërkon atë pambarimisht, pafundësisht dhe nuk lodhet së mbarturi “gurin” sa herë ai rrokulliset poshtë bashkë me të.
–Një nga vlerësimet më domethënëse për “Mburojën e Artë”, vjen nga Robin Davidson, Poete Laureate e Houston, USA (2015-2017). Ajo e përshkruan përmbledhjen si një luftë të një gruaje pa armë, e zhveshur me dëshpërimin dhe vuajtjen e refugjatit, që flet me një shpresë të pathyeshme – poezi që nuk ofrojnë pafuqishmërinë, por kapërcimin përtej fizikes, drejt shpirtit njerëzor. Sa ka qenë kjo përmasë e ndërgjegjshme në krijimin e librit? Dhe si është përballja mes intimes personale dhe dhimbjes kolektive në poezinë tuaj?
-Këto parametra janë ato që udhëheqin krijimin tim sa herë ulem për të shkruar. Poeti sigurisht shkruan për veten, për ndenjat e tija, por poeti nuk është një zog që këndon vetëm për veten. Ai këndon që të dëgjohet. Dhe nga ana tjetër, bota e poetit është lidhur pazgjidhshmërisht me botën e madhe. Nga ajo ai merr ngacmimin, goditjet, dhimbjet. Dhe po aty ai kërkon motivin për t’u ngritur. Kërkon dhe jep shpresë, si një aortë dhe venë që ushqejnë me gjak njëra-tjetrën në pikën e bashkimit: në zemër.
–Nga prof.dr. Ma Yongbo, përfaqësues i poezisë avangarde kineze, akademik i shquar i poezisë anglo-amerikane, është thënë se poezia juaj mbart një urgjencë të dhimbshme dhe një rezistencë të qetë, duke ndërthurur emocionin me hulumtimin psikologjik dhe duke e përshkuar lexuesin nëpër trauma personale e beteja kolektive – një udhëtim sizifik drejt kuptimit në një botë kaosi, në vargjet tuaja? Dhe sa është poezia për ju një akt i rezistencës së heshtur? Si e ndërtoni këtë tension mes brishtësisë dhe forcës.
-Të ngresh dhimbjen në art është një rezistencë e heshtur. Nuk ke nevojë të bërtasësh e as të rrëmbesh armët. Artikulimi i pastër i mendimit, arsyeja dhe ndjenja që triumfojnë mbi kaosin, shkatërrimin, luftrat dhe urrejtja janë armët dhe fitorja jote. E marrë kjo në një plan personal, në betejat e tua të përditëshme dhe e marrë kjo si një personifikim i shoqërisë. Shoqëria përbëhet nga individë dhe universi vetë frymon si një i tërë, një palë mushkëri. Shkrimtari, përmes penës, zërit të tij të brendshëm, lufton pikërisht për këtë: unifikimin drejt përsosmërisë, drejt së bukurës.
–Për të përshkruar ndikimin tuaj poetik Ryan Guth, autor i “Të vërtetat e shtëpisë, trupit dhe shpirtit”, është shprehur: “Ju arrini të shprehni me guxim të jashtëzakonshëm kompleksitetet më të frikshme: vetminë, shtypjen, luftën, dashurinë, përmes një gjuhe të drejtpërdrejtë, por të tendosur e të përllogaritur “si kabujt që mbajnë urat””. Si e arrini këtë ekuilibër mes fjalës së thjeshtë dhe peshës së madhe emocionale që ajo mbart? Dhe sa e qëllimshme është zgjedhja për t’i dhënë përvojave të thella një formë të dukshme të qetë, gati intime?
-I besoj fort mendimit se lexuesin duhet ta fitosh që në dy vargjet e para dhe me pas ta mbash fort, pas vetes, të uritur gjer në vargun e fundit. Poezia aq sa filozofike dhe figurative duhet të jetë gjithashtu e prekshme për të dhe jo si një leksion ku ai hyn me dëshirë dhe del i çoroditur pa e kuptuar vërtetë se çfarë lexoi. Poezia nuk duhet të jetë një gjeegjëzë për të apo një problem matematikor me mundësi të pafundme zgjidhjesh. Për këtë qëllim unë i referohem gjithnjë konkretes, thjeshtësisë, elementeve të jetës së përditshme dhe thjesht i ngre ato në art. Ndjenja më pas bën magjinë e saj. Ajo është fryma që i jep jetë krijimit.
ObserverKult
Lexo edhe:
