Krimi i shkrirë në art, intervistë me artistin e madh amerikan Robert Sutz
Nga Jeta Kodra
Të hysh në studion e madhe të artistit unik, Robert Sutz, është një ndjenjë që kurrë nuk e ke përjetuar më parë. Njeriu, posa të hyj në studion e tij, frymon ndryshe, ndjehet ndryshe, reagon ndryshe, ndjen dhembje të thellë dhe plotësisht i kthehet një kohe të errët që, kurrë mos u ktheftë. Në dhomat e asaj studioje, në çdo kënd të saj ndjen një kombinim të fortë mes artit dhe shëmtimit, krijimit dhe shkatërrimit, njerëzores dhe çnjerëzores, zhbërjes dhe mbijetesës.
Sipër rafteve dhe përreth sheh vetëm koka njerëzish me shpatulla, pa pjesën tjetër të trupit, sheh Anna Frankun duke menduar për ardhmëninë e këputur, sheh qindra-mijëra njerëz që presin sekondat e fundit të jetës, sheh frikën, tmerrin dhe njerëzit e lidhur duke i futur në furrën e zjarrtë për t’u pjekur për së gjalli.
Vetvetiu lotët rrjedhin faqeve pa të pyetur fare dhe shkrehesh në vaj. Kthehesh më pastaj dhe e shikon autorin, jo të këtyre krimeve që i sheh nëpër pikturat e tij, por autorin e krijimit, të këtyre veprave sa artistike, aq edhe pikëlluese, me anën e të cilave autori zemrueshëm i thërret botës duke i thënë fuqishëm: ky tmerr nuk duhet të lejohet të përsëritet.
Artisti amerikan Robert Sutz, është një artist me talent-dhunti të rrallë në fusha të ndryshme të artit. Ai rrjedh prej një familjeje hebraike ardhur nga Polonia. Është i lindur në Çikago më 1929 dhe deri në vitin 1996 jetoi e veproi po në këtë qytet.
Po këtu mbaroi edhe studimet në Akademinë e Arteve dhe ndërtoi karrierën e tij të suksesshme.
Pas studimeve, ai, për 22 vjet me radhë, ishte drejtor i agjencisë së suksesshme globale të reklamave “Leo Burnett Advertising”. Gjatë krijimtarisë së tij, ai ushtroi të gjitha format e artit: pikturë në pëlhurë, me vaj, me ink, me pastel, bëri shumë piktura të skenave urbane të Çikagos, por mbi të gjitha ai është i njohur për krijimin e maskave të gjalla. Për artin e tij të shkëlqyer ka marrë shpërblimet më të larta për art nga vende të ndryshme të Amerikës. Nga viti 1997 ai lë Çikagon dhe vendoset në shtetin Arizona, në qytetin Scottsdale, ku hap studion e tij private dhe që nga ai vit punon pa ndërprerë, gjithë ditën pa munguar asnjë ditë në studion e tij private me 94 vjet jetë mbi supe dhe pa syze mbi sy.
Që nga viti 2000 ai nisi me përkushtim të pashoq krijimin e maskave të gjalla të të mbijetuarve të Hol kaustit për nder të babait të tij dhe familjes së tij, të cilët gjatë
hol okaustit kishin qenë në Poloni dhe të gjithë (me përjashtim të një kushëriri) kishin përfunduar në kampin famëkeq Au shvic.
Që nga ky vit Robert Sutz ka bërë afro 200 maska të gjalla (life masks) nga të mbijetuarit e Hol okaustit. Për çdo maskë të gjallë ai ka nga një biografi të përmbledhur të të mbijetuarve dhe video-intervistë që do të mbeten në arkiv.
Maskat e tij të gjalla janë ekspozuar gati në të gjitha galeritë e të gjitha shteteve të Amerikës.
Ai ka vendosur që gjithë veprat e tij artistike t’ia fal Muzeut të madh në qytetin Feniks, i cili do t’i dedikohet Hol okaustit. Duhet theksuar se arti i tij nuk ka vetëm vlera artistike, por ka edhe vlera të mëdha edukative e historike.
Tmerri i shndërruar në art protestues
E shikon sërish autorin e këtyre krijimeve artistike dhe çuditesh se si ky njeri me dekada të tëra, deri tash në moshën 94 vjeçare, u mor me këtë tmerr duke e shndërruar në art protestues. Njeriu shtron pyetjen: si nuk iu shtjerr kurrë kjo energji. E pyesim:
–Zoti Sutz, cili ishte frymëzimi juaj i parë për të bërë maska të gjalla, në çfarë moshe u frymëzuat dhe kur filluat t’i bënit ato?
Isha në moshën 14-vjeçare kur për herë të parë pashë maskën e presidentit amerikan, Abraham Lincoln. U mahnita! E dija që nuk ishte thjesht skulpturë, por ishte art nga personi i gjallë, ngjashmëri e pakundërshtueshme. Që nga ai çast iu përkushtova dëshirës si ta ushtroj unë këtë art. Që nga ajo kohë ka filluar puna ime intensive për 80 vjet me radhë me vizatime, pikturime dhe me punimin e maskave të gjalla.
-Ju ushtroni krijimin e maskave te gjalla për afro 30 vjet, për çdo ditë, keni momente kur mërziteni duke e ushtruar të njëjtin art?
Jo, unë kurrë nuk mërzitem duke u marrë me art. Çdo mëngjes mezi pres të shkoj në studio të punoj me maskat e gjalla, e njëkohësisht edhe me piktura të tjera. Kam filluar me projektin për Hol okaustin para 30 viteve, pasi pata intervistuar shumë të mbijetuar të luftës për projektin e madh “Të mbijetuarit e Shoas” të regjisorit të njohur S. Spielberg më 1994.
Unë, që nga mosha 16 vjeçare, isha orientuar përfundimisht në art dhe kurrë nuk e kam ndërruar mendjen. Kurrë nuk jam ngopur me art.
–Cili është mesazhi juaj përmes maskave të gjalla?
Përmes maskave të gjalla unë dua t’i tregoj gjithsecilit se çdo maskë përfaqëson një jetë dhe se, çdo maskë është ngjashmëri e pakundërshtueshme. Secila maskë është unike, ashtu siç janë të gjitha qeniet e gjalla.
Të gjithë janë të ndryshëm dhe po ashtu të gjithë janë të vlefshëm. Fatkeqësisht, ende ka njerëz të cilët mendojnë se Holokausti nuk ka ndodhur. Në anën tjetër, është një numër më i madh njerëzish të cilët nuk kanë mësuar nga Holokausti, ose mendojnë se kjo nuk ka rëndësi historike. Me projektin tim kushtuar Holokaustit dua t’i edukoj brezat e ri për ekzistencën e Holokaustit.
Dua t’i ndërgjegjësoj se gjërat e tmerrshme mund të ndodhin sërish dhe ata duhet të jenë syçelë që në raste të ngjashme të veprojnë me kohë para se të ndodhin tmerret. Shpresoj që përmes këtij projekti do t’i ndihmojë gjeneratat e reja ta kuptojnë më mirë realitetin e asaj kohe. Dua që përmes maskave të gjalla dhe rrëfimeve të tyre t’ua prezantoj gjeneratave përjetimet e patreguara të atyre krimeve.
T’a njohin të vërtetën përmes të të mbijetuarve dhe t’i njohin ata që i ndihmuan këta të mbijetuar. Shpresoj që arti im do t’i frymëzojë vizitorët e muzeut ta çrrënjosin edhe filizin më të vogël të urrejtjes dhe jotolerancës.
–Më patët thënë një herë se çdo mëngjes mezi pritni të shkoni në studio e të punoni. A ju ka ndodhur ndonjëherë t’ju mungojë vullneti që të shkoni në studio?
Jo, asnjëherë nuk më mungon vullneti për të shkuar atje. Unë mezi pres të shkoj. Ai është vendi më i mirë në botë për mua. Ky vend më mban aktiv, më frymëzon dhe më jep energji për jetë.
-Si i përjetoje si fëmijë kur i dëgjoje rrëfimet trishtuese të kohës së holokaustit?
Unë nuk mund të besoja se si një vend i kulturuar mund të angazhohet të bëjë gjëra aq të tmerrshme ndaj njerëzve. Gjithë familja e babait tim, me përjashtim të një kushëriri, kanë përfunduar në kampin e tmerrshëm Aushvic, por babai im nuk na fliste për këtë. Sikur të mos ndodhte lufta, unë do të kisha shumë halla, axhallarë, gjyshër të cilët më kanë munguar në jetën time.
-Kujt do t’ia lini trashëgim punën tuaj? E ke trajnuar dikë që të bëjë krijimin e maskave të gjalla?
Kam pasur shumë studentë, të artit të cilët kanë dashur të punojnë me mua, mirëpo, kur kuptuan se kjo punë është shumë komplekse, shumë e vështirë, shumë e detajizuar, u tërhoqën.
–Për krijimin e afro 200 maskave të gjalla që keni bërë, janë shpenzuar materiale. Sa kushton të bëhet një maskë e gjallë dhe kush i ka paguar të gjitha shpenzimet?
Para se të filloja Projektin e Holokaustit, unë kam bërë maska të gjalla të porositura. Një maskë të gjallë e kam bërë për 35 mijë dollarë.
Kam bërë disa, sipas kërkesave të njerëzve. Mirëpo, maskat e gjalla për të mbijetuarit e Holokaustit dhe të luftëtarëve të tjerë të vendeve të ndryshme i bëj krejtësisht falas. Kam bërë edhe një për një të mbijetuar të luftës së Kosovës.
Për mua ka qenë privilegj t’i bëj maskat e tyre, t’i incizoj si dëshmi tregimet e tyre dhe t’i ndaj me të tjerët, me mesazh të caktuar.
–Si artist i përkushtuar, ju e keni shpenzuar pjesën më të madhe të kohës. Keni pasur mirëkuptim nga familja? Keni pasur kritika e pakënaqësi nga gruaja apo fëmijët?
Unë gjithmonë kam pasur përkrahje nga familja ime. Ata ndjehen shumë krenarë për çfarë bëj unë. Gjithmonë e më shumë po e kuptoj se sa më shumë që kam punuar, barra e gruas sime Leah, është rritur edhe më shumë. Ajo ishte një Nënë e jashtëzakonshme, e përkushtuar ndaj 6 fëmijëve tanë dhe për dy-tri vjet ajo është kujdesur edhe për dy fëmijët e vëllait tim. Ajo, pra, është kujdesur për 8 fëmijë, për shtëpinë dhe kur ka mundur më ka ndihmuar edhe mua me artin tim. Pa përkrahjen dhe ndihmën e saj unë kurrë nuk kisha mundur ta bëja gjithë këtë punë të madhe. Ajo ka vdekur para 5 viteve, por unë ende e ndiej praninë dhe mirësinë saj. Çdo ditë…
Edhe fëmijët e mi, gjithnjë e më shumë, e vlerësojnë punën time. Sa më shumë që moshohen, aq më shumë e vlerësojnë punën time dhe më ndihmojnë në mënyra të ndryshme. Kur ata ishin të vegjël, kanë qenë subjekt i artit tim, në të gjitha format. Maskat e para të gjalla i kam praktikuar në trupin e tyre. Ata e vlerësojnë këtë, sepse unë krijova një histori të gjallë të fëmijërisë së tyre. Biri im Michael është regjisor filmi dhe ai ka dokumentuar çdo gjë prej fillimit të projektit tim kushtuar Holokaustit. Po ashtu, ata janë shumë të impresionuar me pasionin dhe energjinë time për artin edhe në këtë moshë të shtyrë (94).
–A mendoni se gjithë kjo pasuri e artit, që do të lini mbrapa deri në përjetësi, ju bën që një ditë të largoheni nga kjo jetë të në mënyrë më paqësore? Keni përmbushur veten tuaj si artist 100%?
Kur kthehem mbrapa dhe shikoj punën time, jam shumë i lumtur çfarë kam bërë dhe, sidomos për koleksionin e të mbijetuarve të Holokaustit, për t’i edukuar brezat e ri për të kuptuar se çfarë ka ndodhur në atë periudhë të tmerrshme dhe se kjo nuk duhet të harrohet kurrë dhe të gjithë duhet të përpiqemi që ky tmerr të mos persëritet kurrë. Po shpresoj se arti im do të luajë një rol të vogël në ndreqje e botës (Tikkun Olam).
–Mendoni se puna juaj si artist është përkrahur mjaftueshëm nga komuniteti He bre dhe nga qeveria amerikane?
Mendoj se po. Arti im është shpërblyer me shumë mirënjohje në shumicën e shteteve të Amerikës. Unë do t‘ia fal gjithë koleksionin tim Asociacionit Historik Të Hebrenjve të Arizonës. Vepra ime do vendoset aty dhe do të prezantohet në Hilton Family Holokaust Education Center (në qendrën edukative – muze). Ky muze do të përfundojë së ndërtuari dhe do të hapet në vitin 2025 dhe shpresoj që do të vizitohet nga shumë të interesuar.
–Kur do të hapet muzeu me artin tuaj? Ishte kjo nismë juaja, apo nismë e Komunitetit të Heb renjve?
Hapja e muzeut është nismë e një grupi njerëzish, anëtarë të komunitetit hebre, njerëz shumë të pasionuar dhe të përkushtuar, të cilët janë frymëzuar nga arti im. Ata kanë punuar me vite, kurrë pa u lodhur, për të hapur muzeun, ku do të vendoset arti im për Holokaustin dhe të cilin do ta shohin të tjerët.
Përpjekjet e tyre kanë vazhduar për hapjen e Qendrës së Edukimit për Hol okaustin me veprat e mia, me misionin për t’i ofruar publikut përvojën e holokaustit dhe për t’i mësuar ata t’i lidhin ato me sfidat bashkëkohore. Individët që po e bëjnë të mundur që ëndrra të bëhet realitet janë: Steve Hilton, Dr. Lawrence Bell, Rabbie Jeffrey Schesnel, Tony Fusco, Oskar Knoblauch dhe vajza e tij Linda me burrin e saj Gary Thomas. Këta janëë vetëm disa. Ky është një program i madh me një grup të madh njerëzish për ta realizuar hapjen e muzeut./ prointegra
ObserverKult
Lexo edhe:
CIKËL POETIK NGA PJERIN NDREKA: A BAHET DASHNI ME MASKË?
Ju ftojmë të lexoni një cikël të zgjedhur poezish nga Pjerin Ndreka.
I ARRATISUNI
Kur ikë ti, jam unë që hupi në pyllin e murrtë.
E shikjoj qiellën prej xhamit,
yjet m’mshehen mbrapa resh.
Nata, ma shpejt vjen se ikë;
Diellit ia shof veç prendimin,
m’bahet se i rrjedh gjak prej plagsh.
E di,
deka asht veç prrallë.
Asht mërzia-buka e përditshme;
Jam i ngimë, por e ha përditë.
Bota filloi me mu njallë në kufijt e syve t’mi,
të rritun prej pritjes s’giatë,
kur u prezantove ti në andrrat e mia t’lagta.
Syni yt hap dyert e mia;
Jo, hap dyert e burgut tem.
Tesh jam unë i arratisun,
po a bahet dashni me maskë?!
RE QE E ÇAN VETIMA
E ktheva kryet kah ti e m’u ngri qafa n’erë.
Reja e pahajr m’i lshoi në sy dy pika shi.
Nji fshamë që m’erdh prej shpirtit u nis po mbet në derë,
në gojë, deshta me thanë, s’mujta me e kapërdi.
Si erdhe? Prej kah dole? A prej fotografisë?!
Dallndyshe që vjen n’prill, kërkon pemën për çerdhe.
Unë, tokë e thame shkrumb, plasë zemra prej vetmisë,
ti, re që e çan vetima, vlagën në buzë ma derdhe.
FJALE NE FJALORIN E DRITAVE
Kam ra me fjetë n’shtratin e nji andrrës;
gjithçka kërkoj ruhet n’rrudhat e nji dëshirs,
mbrenda refleksit t’ksaj natë vere.
Bashkë me ajrin thithi dëshira që s’ua di emnin.
Asht stina e puthjeve,
e si mos me u dashunue me yjet!
Fluturo pak ma poshtë
se s’mund të shof prej dritares.
Kërkoj nji fjalë n’fjalorin e dritave,
nji fjalë që t’mund të rri vetëm për vetëm me te,
e t’shkruej dialogët qiellorë.
Kjo që po m’ndodh mue a ka nji fjalë të vetën?!
Deri t’a gjej
tesh t’shkruej fjalë të holla
si hala pishe.
KËRKOJ SHERR ME DJALLIN
A mund t’a kalosh detin e andrrave t’mia,
të ndalesh n’dritaret e shpirtit tem?!
Lundroj n’qiellën e fshamave t’përditëshme,
tu kërkue lirinë me t’dashtë ty.
Dashnia që i vuni botës flakën,
dogji çdo të keqe mbrenda meje.
Kush e shpiku formulën e lotit t’njelmët në sytë e dashnorve,
apo ai që ndërtoi nji vorr të stërmadh
nën altarin e pendesës?!
Sa ftyra të vrame nuk mund t’dënesen
prej frigës s’lotit ?!
Unë nuk trembem se e di që nuk ka kthim mbrapa.
Kërkoj sherr me djallin që asht mbrenda meje,
po e fitova luftën,më vjen drita e syve.
MUNGESA U BA LOT
Malet i kcyen në shpinë njeni- tjetrit
me shijue vjollcën që nxjerr kryet prej ferrës.
Harrova moshën në nji strajcë leshi;
trupin msheha n’dhe me u ba shpirt në qiellë.
Në m’daç si në andrrën që shof tesh sa net,
merre frymën teme e ma kthe të valë.
Me duer plotpërplot me kangë të pashkrueme
bi n’leqet e nats e t’futem në frymë.
Syni që pat shpresë u fik pa e pa hanën
e dielli prendoi dhe e la në terr.
Me erë të blinit u njom dashnia eme,
me erën e tij u thij pa hypë në kalë.
Poezitë mund ti lexoni KËTU:
ObserverKult
