“Ashtu si ferri i Dantes, komunizmi ka nivele të ndryshme të tmerrit dhe mizerjes. Javën e kaluar, një ministër kabineti i qeverisë thellësisht staliniste shqiptare, gjeneral-major Panajot Plaku, u arratis nga atdheu i tij duke rendur në mes të natës nëpër shtigjet që pat mësuar së pari si partizan në Luftën e Dytë Botërore, për të kaluar në Jugosllavi. Plaku është komunisti i rangut më të rëndësishëm mes 5-6 mijë shqiptarëve që i janë larguar errësirës së atdheut të tyre, që nga koha e luftës…”. Kjo hyrje është pjesë e një shkrimi jo të gjatë të edicionit të datës 3 qershor 1957, të revistës amerikane Time Magazine.
Arratisja e madhe kishte ndodhur në mesnatën e 15-16 majit, pra rreth dy javë më parë; lajmi ishte shokues dhe efekti zgjati disa vjet, sepse megjithëse brenda një vendi të izoluar ilaçi gjendet shumë shpejt, duke e etiketuar ushtarakun e njohur si tradhtar, armik, agjent etj, etj, buja do të vazhdonte jashtë Shqipërisë, në Lindje dhe në Perëndim.
Aq sa çështja Panajot Plaku do të kthehej edhe në objekt bisede mes Enver Hoxhës e Mehmet Shehut nga njëra anë, dhe Nikita Sergejeviç Hrushovit nga ana tjetër. “Pse nuk e rishikoni qëndrimin tuaj ndaj Panajot Plakut, dhe ai të kthehet në atdhe?”, sugjeroi lideri sovjetik gjatë vizitës së tij në Shqipëri në vitin 1959. Përgjigja nuk linte vend për ekuivoke: “Panajotin nuk kemi ndër mend ta falim. Bile po të na e sillni në Shqipëri, do ta varim në mes të Tiranës!”
Në bazë të studimit të disa dokumenteve interesante të historianit Albert Kotini ne jemi përpjekur në këtë shkrim të rindërtojmë historinë tashmë prej kohësh të harruar të Panajot Plakut.
Arratisja e ministrit shqiptar nuk ishte e rastësishme. Nuk ishte as makinacion agjenturash, nga ato që diktatura komuniste nuk e kishte të ëvshtirë t’i artikulonte: “Dali Ndreu e Liri Gega u kapën pa mundur të arratiseshin, ndërsa Panajot Plaku ia doli me ndihmën e Mehmet Shehut dhe Kadri Hazbiut”, siç do të thuhej shumë vite më pas.
Historia duket të jetë mjaft më e thjeshtë se kaq, atij po i rrezikohej jeta personalisht, pasi pothuajse të gjithë njerëzit e spikatur të familjes dhe farefisit po ia eliminonin një nga një. Dhe në vendin që sipas Time-s, “një milion e 250 mijë banorë sundohen nga 48 mijë komunistë të cilët i betohen për besnikëri diktatorit bukurosh dhe mizor Enver Hoxha”, këto fenomene nuk ishin të pazakonta. Megjithatë, e pazakontë dhe e rëndë akoma dhe për një diktaturë, ishte sjellja e regjimit ndaj Panajot Plakut dhe familjes së tij.
Në kartelën e tij personale me numër 21, jepen këto të dhëna: “Eshtë arratisur në Jugosllavi më 15 maj 1957. Ka lindur në Hoçisht të Korçës më 17 mars 1919. Flet dhe shkruan gjuhët rusisht, italisht dhe më pak anglisht e frëngjisht. Josif Plaku është arrestuar, si babai i Panajotit, në vitin 1940 nga regjimi në fuqi. Ka dy vëllezër dhe dy motra, të quajtur Kalo, Koço, Theodora e Meri Plaku. Ka patur si pronë 18 ha tokë, 2 shtëpi, 7 lopë dhe tre kuaj, të cilat ia dorëzoi të gjithë reformës agrare, me përjashtim të një dynymi. Ka mbaruar shkollën fillore 1926-1931 në Hoçisht, shkollën e mesme teknike, shkollën unike 1934-1936 në Korçë dhe atë normale 1936-1941 në Elbasan. Anëtar i Partisë Komuniste që nga 21 korriku 1942, me numër tesere 012334, lëshuar nga Komiteti i Partisë së Tiranës. I papërjashtuar nga partia. Është arrestuar më 12 prill 1942 nga fashistët italianë për pjesëmarrje në demonstratë dhe është mbajtur në burg 3 muaj. Pas lufte ka qenë me delegacione në Itali dhe në Bashkimin Sovjetik. Të gjithë pjesëtarët e familjes dhe gruaja, Vjollca, kanë qenë pjesëmarrës të Luftës Antifashiste. Në 28 nëntor 1944 gradohet nën/kolonel”. Në karakteristikën e punës, firmosur nga Beqir Balluku, renditen të gjitha të dhënat e tjera, që nga gradimmi i parë pas lufte si kolonel më 1 korrik 1951, detyrat në luftë si partizan i thjeshtë në çetën e Devollit deri në zv.komisar i Brigadës së Parë. Nuk harrohet të përmendet fakti që Panajoti kishte një xhaxha në Amerikë, Vangjelin, një intelektual me dy doktoratura. Kthehet pas studimeve 1948-50 në Akademinë ushtarake sovjetike “Voroshillov”, si komandant divizioni.
Ajo çka binte në sy tek Panajot Plaku, përveç talentit dhe inteligjencës që shquante tek gjithë fisi e tij, ishte shpirti i lirë, thënia e mendimit troç edhe kur binte ndesh me eprorët, çka në zhargonin zyrtar do të përkthehej: “Nuk është i disiplinuar në shkallën që duhet të jetë një komandant divizioni, dhe me shumë zor i zbaton urdhërat, e çmon shumë veten. Do kontroll të fortë dhe seriozitet nga lart”.
Dhe ai që nuk kishte bërë asnjë autokritikë deri në vitin 1950, detyrohet ta bëjë këtë pas kthimit nga BS, “para shokëve gjeneralë Mehmet Shehu, Beqir Balluku, Bedri Spahiu dhe Teodor Heba”. Por çfarë ndodhi në jetën e Panajot Plakut derisa ai vendosi “të tradhëtojë”?
Xhaxhai i Panajotit, Jorgo Plaku, ishte shpallur dëshmor pasi u vra më 7 janar 1944, sipas deklaratave zvrtare, “në përpjekje me armiqtë”, por në fakt u qëllua nga pas ndërsa ishte duke ecur në kolonë me shokët pranë Voskopojës, dhe kur “armiq” nuk kishte asgjëkundi. Megithëse dëshmitarët kishin heshtur që prej asaj kohe, familjarët patën giithmonë dyshime. Rradha do t’i vinte më pas vëllait të Panajotit, Kalo Plaku, dy vjet më i ri.
Komisar batalioni në kohën e luftës, Kalo emërohet në vitin 1945 në Berat si oficer i Ministrisë së Brendshme. Duke parë torturat dhe bastisjet që u bëheshin familjeve të tëra nga regjimi i sapoinstaluar, ai neveritet dhe kërkon të lirohet nga uniforma. Kalon në bujqësi dhe në vitin 1952 emërohet drejtor i fermës së Sukthit. Menjëherë pas tij, emërohen në poste drejtuese të fermës edhe dy ish punonjës të Sigurimit, të cilët do t’i viheshin pas për katër vjet me rradhë.
Në 12 qershor 1956, Kalo Plaku niset herët në mëngjes për punë, sepse fillonte fushata e korrjeve. Në mbrëmje shoferi i tij i ri (i ardhur një vit më parë, dhe më pas me karrierë shoferistike në Komitetin Qëndror dhe nëpër ambasada), e lajmëron se makina ishte prishur. Kalo fle ku e zë nata dhe të nesërmen në mëngjes, pi një gotë dhallë që do të ishte e fundit. Nxjerr shkumë nga goja dhe vdes në moshën 35 vjeçare “sepse iu zmadhua zemra!”.
Sapo trupi i të vëllait mbërrin në shtëpi, Panajoti i nxjerr të gjithë përjashta, merr kufomën dhe e çon në Tiranë për autopsi. I kërkon Llambi Ziçishtit, ministrit të Shëndetësisë, t’i bënte autopsinë, dhe përgjigja ishte “zmadhimi i zemrës shkaktoi vdekjen”. Por në autopsi mori pjesë edhe një mjeke sovjetike. Konstatimi i saj? Ndryshonte rendi I lidhjes shkak-pasojë: “Ishte vdekja ajo që solli zmadhimin e zemrës”. Panajoti kërkoi përgjigje të tjera nga Hungaria, por ato nuk erdhën kurrë.
Në shtëpinë e ministrit pa portofol vijnë për ngushëllim gjithë anëtarët e Byrosë Politike, me Enverin në krye. Kur Panajoti ia përsërit udhëheqësit konkluzionin e mjekes sovjetike duke i kërkuar në sy një analizë tjetër për të vëllanë, ky nxihet dhe hesht.
Aq më tepër që pak kohë më parë, (siç ka deklaruar pas viteve ‘90-të ish titullari i lartë i viteve të para pas çlirimit, Nexhmi Ballku) kishte patur një debat me Panajotin pasi ky i fundit nuk ishte aspak dakord që Rita Marko të hynte në Byronë Politike.
Panajot Plaku po vërente se po ia vrisnin, degradonin apo përjashtonin nga partia për një arsye apo një tjetër, gjithë familjarët dhe fisin që kishte nxjerrë vetëm partizanë dhe më vonë plot 28 komunistë idealistë dhe individë të talentuar. Në të njëjtën kohë atë e kishin promovuar në ministër, çka mendja e tij e stërvitur e përktheu menjëherë si rrahje e shpatullave para prerjes së kokës. Ndaj konkludoi se kishte ardhur rradha e tij. Vendosi të arratisej. Urdhëron shoferin të bëjë gati makinën se do të shkojnë në Pogradec për punë. Në Qafë Thanë, zbret pak për “t’u shmpirë”, merr një monopat dhe nuk kthehet më.
“Ika nga Shqipëria se Enver Hoxha më helmoi vëllanë”. Lajmi i dhënë nga agjencia jugosllave e lajmeve TANJUG, mori dhenë. Pas tronditjes fillestare, Tirana merr menjëherë kundërmasat dhe në shtypin zyrtar botohet një artikull ku nëna e “tradhtarit”, Kostandina Plaku, mallkon qumështin që i ka dhënë të birit. Por ç’kishte ndodhur në të vërtetë?
Sipas rrëfimeve në vitet e para ‘90-të të Pandora Plakut, gruas së Kalos së helmuar, vëllai i vogël i Panajotit dhe gjeologu i talentuar Koço Plaku mori një ftesë të çuditshme: “Frrok Pjetër Gega, i sapozgjedhur në Komitetin Qëndror të PPSH-së dhe komshiu përballë shtëpisë sonë, kishte thirrur Koçon në shtëpinë e tij dhe pas 3-4 orë bisedimesh midis tyre, Koço vjen me tekstin e artikullit në dorë. I bërë meit në fytyrë, me zë të dredhur, ia jep të jëmës letrën në dorë dhe i thotë: “Firmose, po na deshe edhe neve të tjerëve”. Kuptohet që tekstin Frrokut ia kishin dhënë gati, sepse niveli i tij prej punëtori nuk e bënte dot edhe pse më vonë u bë Zv/ministri i Punëve të Brendshme. Kostandina Plaku firmosi tekstin e gatshëm, ku mallkonte të birin “harram qumështin e nënës”.
Dhe ‘mjeshtëria’ e Sigurimit nuk kishte fund. Për të neutralizuar çdo deklaratë të Panajotit të arratisur, Pandora vijon të figurojë komuniste, për të ruajtur versionin zyrtar se i shoqi “vdiq në krye të detyrës”. Fëmijëve të Kalos u jepet shkolla e lartë, paçka se natën.
Panajot Plaku ndihet gjysmë i burgosur në Jugosllavi. Ai flet kundër regjimit në të cilin më parë ishte hierark i lartë, në intervista të ndryshme, ndërkohë që i dërgoi Hrushovit një letër të gjatë ku rendit të gjitha stalinizmat e liderit shqiptar. Kërkon të shkojë në Bashkimin Sovjetik, por Tito nuk e lë të ikë. Gjatë kësaj kohe, nuk kishte rast më të mirë për Tiranën zyrtare, për ta përfshirë Panajot Plakun në grupin agjenturor dhe regjim-përmbysës të rradhës, e në këtë mënyrë ta pajisnin edhe atë me një dosje për t’u pasur zili: Ishte zbuluar banda e Teme Sejkos me kompani!
Gazeta Bashkimi e numrave të majit 1961 është e mbushur me deklaratat në gjyq të “komplotistëve” që kishin synuar përmbysjen e diktaturës me ndihmën e të gjithëve: Rusë, grekë, jugosllavë, amerikanë e anglezë. Kolektivat punonjës dërgojnë letra falenderimi për partinë që zbuloi këtë grup të rrezikshëm: nga Uzina “Enver”, nga koperativa “Stalin” e Krutjes, nga ajo “Mao Ce Dun” e Divjakës, e deri nga koperativa e Konispolit, për të dhënë përshtypjen se çamët e dënojnë tradhëtinë e Teme Sejkos dhe se ai meriton plumbin ballit.
Po Panajot Plaku? Ai kishte qenë ndër organizatorët kryesorë të kryengritjes për të cilën paskëshin financuar mbi 20 organizata ndërkombëtare spiunazhi, dhe nëse në përfundim të farsës gjyqësore Aranit Çela kërkoi dënim me vdekje për Teme Sejkon, Tahir Demin. Avdul Resulin, Hajri Manen etj. Panajot Plaku me këto akuza që u dhanë në pretencën e prokurorit, do të mund “të varej prej gjuhe”. Sigurisht, asnjë krim, asnjë spiunazh nuk u faktua, përveç deklaratave të dëshmitarëve të rremë dhe rrëfimeve të nxjerra prej të pandehurve të shqepur në dru.
Në korrik 1966, Panajot Plaku vdes papritur në Beograd në moshën 47 vjeçare, nga zemra. Sërish “zemra” në fisin Plaku. Shumë interesante kjo copëz e artikullit të Zërit të Popullit, të datës 19 korrik 1966:
“Do të vijë me siguri dita kur edhe gjithë armiqtë e popullit shqiptar që janë grumbulluar në Jugosllavi, të japin llogari për veprën e tyre tradhtare. Fati i tyre nuk do të jetë më i mirë nga ai i tradhtarit Panajot Plaku, i cili vdiq (ose u vra nga padronët e tij si limon i shtrydhur), si spiun, si provokator…”.
Pse do ta vrisnin jugosllavët Plakun, tashmë profesor në universitetin e Beogradit? Cilin profesionist në “zmadhimet e zemrës” ngarkoi me këtë detyrë Sigurimi Shqiptar? Kjo ndoshta pak rëndësi ka sot. Ajo që vlen më tepër, është të theksojmë se çuditërisht pak kaq dekadash, mbi këto “grupime armiqësore” dhe “tradhëtarë”, si Panajot Plaku, ende rëndon damka e vjetër për të cilën shumë pak përpjekje janë bërë për ta hequr.
Të gjithë shokët e shkollës dhe të luftës të Panajot Plakut si Rahman Parllaku, Skënder Malindi, Myfit Guxholli, pas viteve ‘90-të kanë folur me respekt për kapacitetin e tij, si më i shkolluari, më cilësori, kurajozi dhe njeri me karakter…
Sa për sagën e familjes Plaku, e ëma e Panajot Plakut, Kostandina, për fatin e saj vdiq në vitin 1970, duke mos mbetur gjallë për të parë fundin e “të fundmëve të familjes Plaku”. Dhe ishte rradha e shkencëtarit të gjeologjisë, kryeinxhinierit Koço Plaku, i cili kishte mbetur gjallë deri atëherë vetëm për hir të gjenisë së tij profesionale. E rradhisin në grupin e sabotatorëve të naftës; kishin filluar spastrimet e 1974-ës.
Ndër krimet e tij më të rënda, seria e plotë e veprave të Dostojevskit, çka mjaftonte për ta pushkatuar. Lipe Nashi, që i shpëtoi pushkatimit, ka treguar më pas se “në gjyq, vetëm Koço Plaku nuk ka treguar falje, ndërsa ne të tjerët po”. Koço e kish të qartë: “Enver Hoxha më ka vrarë vëllezërit. Nuk do të kërkoj falje dhe këtë e di ai, siç di që do të më vrasë edhe mua”.
Hyn edhe një herë në lojë makiavelizmi i Sigurimit me tredhjen shpirtërore të njerëzve: Koço ka shkuar me të shumtët, por vëllai i gruas së tij mbetet anëtar partie. Nga ana tjetër, i biri i të helmuarit Kalo Plaku, Jorgo, sapo mori diplomën e inxhinierit, caktohet të punojë në veprën gjigande të Fierzës, ku shkëlqen. Në 9 dhjetor 1980, familja e tij njoftohet për rrëzimin e një mikrobuzi në lumin Drin, ku gjeti vdekjen dhe inxhinieri Jorgo Plaku, me diagnozën zyrtare “asfiksi nga mbytja”. Familjarët kërkuan hapjen e arkivolit ato dhjetë minuta që i lanë ta qanin viktimën në shtëpi. Dhe panë se pjesa e pasme e kokës së viktimës ishte e çarë. Me goditje.
Alçi Koçiko
