Durrësi ka një histori 3.000-vjeçare dhe qyteti jeton mbi objektet e shumta arkeologjike; mjaft prej të cilave ende të pazbuluara. Ndërkaq, kujtesa e tij mbetet gjithnjë e më e afatshkurtër.
Shtatë vjet më parë, kur fabrika 87-vjeçare e Cigareve në Durrës filloi të shkatërrohej për t’ia lënë vendin një institucioni arsimor privat, disa artistë dhe artdashës i kërkuan investitorëve të rinj, që të ruanin të paktën basorelievin në faqen ballore të godinës.
Sipas tyre, përveçse dëshmonte një nga momentet e veçanta të historisë së kësaj fabrike, vepra artistike mund të shërbente si një kujtesë qytetare për ndërmarrjen më të vjetër të qytetit ku punuan mijëra bashkëqytetarë. Në vend të godinës së amortizuar tashmë është ngritur një strukturë e re me elemente klasikë, por askund nuk ka asnjë shenjë të STAMLES-it (Shoqata Tregtare Anonime Monopol i Letrës dhe Shkrepësve) e krijuar në vitin 1926, ndërmarrje që duket sikur e ka përpirë harresa. Asnjë shenjë që ta kujtojë kontributin e saj në jetën ekonomike dhe sociale të qytetit bregdetar nuk ka mbetur në faqet impozante të godinës së re.
Gjergj Vlashi, regjisor, shkrimtar dhe përkthyes, e konsideron të mangët kujtesën e qytetit pa shenjat e kësaj fabrike, një nga të parat e këtij lloji të ngritura në Ballkan. Mjeshtri Vlashi, i cili ka lindur në Durrës në vitin 1928 dhe nuk është larguar nga qyteti i lindjes, e quan tepër të rëndësishëm rikthimin e vëmendjes së bashkëqytetarëve në institucionet dhe veprat e së kaluarës.
“Këto janë pjesë të historisë së qytetit,” vlerëson shkrimtari, duke shtuar se veç bashkëqytetarëve më të rinj duhet t’ia tregojmë këto edhe vizitorëve vendas dhe të huaj. Dhe tabelat në disa gjuhë janë mjaft të përshtatshme.
“Disa ditë më parë diskutonim se cilat janë Shkallët e Armenit, dëshmon Gjergj Vlashi, duke rikujtuar dyqanet dhe vilat e ngritura në vitet 1930 në bulevardin kryesor nga të ardhurit armenë, që u vendosën në qytetin bregdetar.
Duket e çuditshme, që kishim mendime të ndryshme dhe i ngatërronim vendndodhjen e shkallëve, e bashkë me to edhe historinë e 80-90 viteve më parë – shprehet intelektuali I njohur.
“Duhet të pranojmë që ne dijmë pikërisht ato që mbajmë mend mire, të tjerat harrohen – shprehet gati në formën e një sentence Gjergj Vlashi, i cili më 13 korrik do të festojë 92-vjetorin e lindjes.
Tani që në Durrës nuk ka asnjë kinema megjithëse qyteti ka më shumë se 200 mijë banorë, të moshuarit kujtojnë periudhën kur në qytet funksiononin 5 salla projeksioni. Në vendet ku ndodheshin kinematë e dikurshme aktualisht nuk gjen asnjë tabelë treguese, njëlloj si tabela e munguar në Shkallët e Armenëve, një nga komunitetet më interesante dhe me shumë kontribute në jetën qytetare.
Durrësi ka një histori 3.000-vjeçare dhe qyteti jeton mbi objektet e shumta arkeologjike, mjaft prej të cilave ende të pazbuluara. Ndërkaq, kujtesa e tij mbetet gjithnjë e më e afatshkurtër. Qendra e qytetit vazhdon të ndërtohet pikërisht aty ku janë gjetur elementet e qendrës antike dhe mesjetare të Durrësit: amfiteatri, termat, rotonda mesjetare, etj.
Në lagjen 11, arkeologët në marrëveshje me ndërtuesit kanë lejuar bashkëjetesën e disa monumenteve me pallatet e rinj. Mozaiku me Rozetë ndodhet i paprekur në bodrumin e një godine të re, por krejtësisht i paimitueshëm.
Po ashtu edhe një furrë mesjetare për prodhimin e qeramikës. Nga lagjja e periudhës romake që u zbulua gjatë hapjes së themeleve të një godine masive në lulishten “1 Maji” ka mbetur e paprekur vetëm një sipërfaqe prej disa dhjetëra metrash katrore, transmeton kujto.al.
E ruajtur në bodrumet e pallatit që u ngrit mbi të, kjo pjesë e historisë së qytetit nuk është bërë ende e vizitueshme për shkak të burokracisë vendore dhe shtetërore. Gjergj Vlashi ishte 19 vjeç, kur bashkë me një grup bashkëmoshatarësh kanë ndihmuar arkeologun Vangjel Toçi në zbulimin e Mozaikut dyngjyrësh me Kalë deti.
Nga viti 1947 mozaiku është hapur edhe dy herë të tjera, por arkeologët kanë vendosur që ajo të mbesë nën dhe’, ku mund të konservohet më mirë. “Por kjo nuk e justifikon mungesën e një tabele që dëshmon të dhënat e monumentit me rëndësi të veçantë – vlerëson 92-vjeçari durrsak, Gjergj Vlashi./Gëzim Kabashi
