Nga Ernest Koliqi
Me Françeskaj, gjuha e popullit, në daç si frazeologji idiomatike në daç si endje typike trajtash shprehëse, merr zyrtarisht, të thomi, pagzimin e mellanit (mereqepit). Fishta, me Lahutën e Malcis dhe me satyrat e Anzave të Parnazit, ia hapë dyert e popullit shqiptar i cili hyn në letrësi reflekse me të gjitha virtytet e me të gjitha gjymtimet e veta të veçanta. Fillon e ndiehet s’pari, në prozë e në vjershë, speci i sarkazmit e thimthi i talljes. Cordignano, në nji ndër të parat vepra të tija, shënon se edhe Irlandezët i gjet gaztarë e therca të fortë ashtu si janë shiptarët përgjithësisht edhe beson se kjo afërsi ndërmjet dy popujve rrjedh nga gjaku kelt qi atyne u vlon ndër deje e qi u përzie dikur edhe ndër dej t’Ilirvet. Sidoqoftë, dihet mirfilli se na Shqiptarët kemi prirjen me gjetun anën qesharake në çdo shfaqje njerëzore. Ndër thanje, ndër prralla, në poezin popullore gjejmë shembuj të panjehun satyre herë të hollë herë trashamane. Bejtat e qituna si argtim ndër darsma për të gërga njanin e tjetrin, kanga qi ndër malsina në fund të lojës së kapuçave këndohet nga lagjja fituese për ta sha lagjen bjerrse, vjerrshat e karnevaleve na dishmojnë se popullit t’onë jo vetëm nuk i mungon por shpesh i tepron veçorija me vu në lojë botën. Ndë Male të Veriut kemi verba të posaçem qi shprehin kët veçori; me shpotitë e m’u mahnitë, prej kah vijnë shpoti e mahi. Malsorët thonë edhe me vu në bisht të lahutës, gjithnji në vështrim m’u tallë. Kjo prirje, kur nuk i shkapërcen caqet e nji gazi pa sherr e pa helm, pajisë shqiptarin me nji sens oh humour, i cili ia zdritë me rrezet e holla të squetis shfaqjet e ndryshme të jetës dhe ia shton fuqin vëzhguese shikimit të tij realist. Vishkullen e sarkazmit Fishta e përdori me qortue shqiptarin dhe m’e nxitë të rrahi udhën e drejtë të qytetnis dhe fisnikoi në vepër të vet prirjen e talljes qi nganjëherë ndër ne shtihet në punë me vra zemra dhe me përtri ngatrresa e dasina. Gjuha shqipe sikur asht e pasun me skaje e fraza ku idhnimi e mënija shfrejnë me ma të madhën gjallni, ashtu ka mundësi të lakohet e të përkulet në shprehje dy kuptimesh, ku xixëllon ironija edhe ku fjala në gjinin e vet qi duket i mitun përmban thumbin ma shporues. Kush njef kuvendet e Malsorvet t’onë, din deri ku arrin zotsija e tyne me derrmue parashtresat e njaj kundërshtari me gjuhë që therë e pret. Kët krypë të bisedës shqiptare Françeskajt e derdhën në letrat t’ona.
Xanoni, Mjedja, Thaçi shkruen e vjerrshuen me ton e stil të nalt.
Ata gjuhën shqipe caktuen t’a përdorin si mjet për t’i shprehë mendimet e ndiesit si mbas modeleve t’auktorvet të huej qi mbarë bota nderon si shembuj përsosjeje letrare. Krenija e tyne i shtynte t’orvateshin qi gjuha shqipe e palavruet t’arrinte në naltësin e hartimit letrar ku u kapën kombet tjera. Prandej, deshtas, trajtat popullore i lejshin mbas dore. Ata shkruejshin për nji elitë, për nji tubë të vogël lexuesash shqiptarë të zgjedhun. Frzeologjis së zakonshme iu ruejshin , iu largojshin, iu ikshin. Kjo i detyronte me i marrë edhe argumentat nga librat, nga njoftimet e tyne kulturore, nga historia e motshme e Shqipërisë.
Frymzimi i tyne buronte ma fort nga librat, jo aq nga jeta. Shfaqjet e jetës shqiptare s’patën asnji tërhekje për ta, me përjashtim deri diku të Mjedjes qi n’Andrrën e jetës këndoi ngjarjet e përditshme të nji katundi shqiptar, veç gjithmonë tue mos u pasqyrue me frymë e me frazeologji të vendit por me trajta të rralla e të çmueshme nëpër të cilat lëvizë atmosfera e hollë e një arti epruer.
Përkundrazi, në shkrimet e Françeskajvet, jeta shoqërore jo vetëm nisë m’u pasqyrue me shfaqjet e me zhvillimete veta ma karakteristike, por m’u pistallë, e me admirue vetveten. Shqiptari, me mendesin e vet lot kontraste, tash krenar e tash shtruet, herë i rrëmbyem në shkase bujarije dhe herë i ngujuem në paragjykime të damshme, këtu gati me dhanë jetën për t’I ndejun besnik nji tradite stërgjyshore aty gati me prishë vetin e fisin për nji trill idhnak, hov hov I ngutëshm e i kadalshëm, pa mendue mirë ku lypet ngutësija e ku kadalija, guximtar e i matun, kryekcyem e I urtë, del i pikzuem për mrekulli në vepra të Françeskavet përgjithësisht e të Fishtës veçanarisht. E pikzohet me fjalët e veta, të daluna nga goja e tij me urime e name të veta, me të tanë helmin dhe të tanë mjaltën qi i prodhojnë ndiesit ternuese në shpirt. Kjo mënyrë të të përfituemi artistik sjellë në letrësi t’onë nji stinë të re qi ban me lulzue vepra origjinale, ndër të cilat jo vetëm populli i ynë shef typaret e fytyrës së vet të vërtetë, ashtu si asht, ashtu si e falë Perëndija, por edhe nisë të shijojë gjuhën e vet qi aty ndëgjon thjeshtësisht të përdorun. Kështu letrësija shpërthen pendat qi ia kufizojshin lamijet dhe vërshon në shpirte të kombit mbarë.
Vjershat e Fishtës zbresin nga malet, mrekullojnë qytetet, dhe prap ngjiten përpjetë për të kumbue në gojë të malsorve, qi nuk diejnë shka muer poeti prej atyne e shka ata patën dhuratë prej atij.
Shkenca pohon nevojën primordiale të kangës dhe vlerën universale të poezisë popullore. Vala e kangës nuk shterret kurr në nji popull sepse ajo plotëson nevojë jo vetëm shpirtnore por edhe praktike të kolektivit. Poezia e jeta shkojnë krahas në popull: njana pasunon tjetrën. Përvoja e breznive në valle të shekujvet, ndiesit qi grumbullohen në zemër t’individit e të fisit, gjurmat a mbresat qi lanë gëzimi e mjerimi, dridhjet qi shkaktojnë çudina e jetës prej djepit në vorr, të gjitha këto e tjera u gjindeshin disi të shfaquna në poezin popullore. Ishte veçse nji grumbullim shfaqjesh të pashtjellueme.
Ishte nji pasqyrë me dritë të marrme ku nuk daloheshin me qartësi vijat ma të mprehta të shpirtit shqiptar. Ishte si një parathanje pa vazhdim e nji vepre ende të pashkrueme. Veprimtaria letrare e Françeskajvet zbuloi visaret e folklorit t’onë, lëshoi rreze e dritë mbi bukurit e paçmueshme të tija. Bashkë me të zbuloi edhe shpirtin shqiptar të mshefun ndër palët e moçme të folklorit edhe n’at shpirt gjet kriteret me gjikue botën e mbrendshme dhe të jashtme, jetën shqiptare edhe atë të huejën. Shkolla letrare e Françeskajvet shqyrtoi traditat e lashta në prizmin e qytetnis dhe u dha shqiptarvet kshillin e prem se ato tradita fisnike, me rrajë të thella indoeuropjane, duheshin mbajtë e ruejtë si nji pasuni e madhe shpirtnore prej së cilës kombit i rridhshin tagre nderimi e çmimi në gjininë e botës së përparueme.
*Titulli i origjinalit: Shkolla letrare e Françeskajvet
(Shkëputur nga libri i Ernest Koliqit ‘Kritikë dhe estetikë”)
Përgatiti: ObserverKult
Lexo edhe:
SKËNDER RUSI: PAS 100 VJETËSH ASNJË NGA NE S’DO JEMI…
Poezi nga Skënder Rusi
Pas 100 vjetësh asnjë nga ne,
s’do ketë mbetur,
Në tjetër botë do jemi që të gjithë!
Veç qiej bosh ne kemi për të gjetur,
Ndërsa kërkojmë të gjejmë Perënditë!
Pas 100 vjetësh të gjithë do kemi ikur,
Dikush më parë, të tjerët ca më vonë,
Çdonjë nga ne do jetë një dritë e fikur,
Që nuk do ndizet më në botën tonë!
Pas 100 vjetësh të pasur dhe të varfër,
Do ikim, ndoshta, në të njejtën ditë!
Të dashur tonën do të kemi natën,
Se veç ajo na i fshihte marrëzitë!
Pas 100 vjetësh do kemi lënë emrat,
Të mirë a të këqinj, le t’na gjykojnë!
Ikën një kohë dhe ja ku vjen tjetra,
Ku njerëzit, njeri-tjetrin do harrojnë!
Pas 100 vjetësh (mos ju duken shumë!)
(Veç sa një çast janë për ne të gjithë!)
Unë s’e di në ç’yll do të jem unë,
Por di që do t’i gjej Perënditë!
Poezinë e plotë mund ta lexoni KËTU:
ObserverKult
