“Hija e maleve” (Zarë, 1929) dhe “Tregtarë flamujsh” (Tiranë 1935) janë përmbledhjet me tregime, që Koliqin, e ngrenë në majën e krijimtarisë letrare në prozë, bashkë me Mitrush Kutelin: njëri mjeshtër i madh i traditës së kallëximit verior e tjetri, i rrëfimit jugor. Në tregimet e tij rijeton Shkodra, tashmë e harruar, me zakonet e gjuhën e saj plot ngjyra ylberi.
Studiuesi Aurel Plasari, shkruan: “Po ta gjykonim një gjysmë shekulli të letërsisë shqipe me rreptësinë e Kurtiusit (Curtius), do të na shfaqej parasysh i hirtë e i ftohtë “zinxhiri i pashkatërrueshëm i një tradite mediokriteti,” mbi të cilin ngrihen kryeveprat e jashtëzakonshme, “Pasqyrat” e Koliqit, “Tat Tanushi” i Kutelit, “Dranja” e Martin Camajt, që e kapërcejnë realitetin e një historie letërsie”.
Një ndër personalitetet më të ndritshme të atdhetarisë, kulturës e letrave shqipe, Ernest Koliqi ishte poet, shkrimtar, dramaturg, dijetar dhe përkthyes. I lindur në Shkodër, ku edhe mori edhe mësimet e para, më pas u zhvendos në Itali, për të studiuar në Brescia dhe më vonë, pranë Universitetit të Padovës. Koliqi, do të shkruante edhe nën pseudonime, si: Hilushi, Hilush Vilza dhe Borizani.
Koliqi u përpoq të shkruante një histori të letërsisë shqiptare, pa ndonjë ndikim prej ideologjive politike apo faktorëve të tjerë.
Shumë nga veprat e tij letrare u ndaluan gjatë kohës së komunizimit, për shkak të pikëpamjeve të tij politike liberale. Ai u bë krijues në prozë dhe së bashku me Mitrush Kutelin konsiderohen themeluesit e prozës moderne shqiptare. Ai përktheu në shqip veprat e shkrimtarëve të mëdhenj italianë, si Dante Alighieri, Petrarka, Ludovico Ariosto, Torquato Tasso, Giuseppe Parini, Vincenzo Monti, Ugo Foscolo dhe Alessandro Manzoni. Ai u spikat në përkthimin e një antologjie të poezisë italiane në vitin 1963.
Në librat e tij si “Hija e maleve” (1929), “Tregtar flamujsh” (1935) dhe “Pasqyrat e Narçizit” (“Pasqyrat e Narcis”) (1936), Koliqi sjell një spiritualitet unik shqiptar në letërsi.
Ernest Koliqi, klasiku i fundit i brezit letrar të viteve ’30
I përgatitur me njohuritë më të përparuara të kohës, u kthye menjëherë në Shqipëri ku, dy vjet me pas, së bashku me Atë Anton Harapin dhe Nush Topallin, themeloi gazetën “Ora e Maleve”. Bashkëpunoi me revistat më të rëndësishme të kohës, e themeloi njërën ndër revistat më interesante të letërsisë shqipe “Shkëndija” të Tiranës.
Në vitin 1924 mori pjesë në shoqërinë patriotike “Bashkimi”, themeluar nga Avni Rustemi. Për t’i shpëtuar forcave zogiste, emigroi pesë vjet në Jugosllavi. U rikthye në Shqipëri më 1929 dhe filloi punën si mësues në Vlorë e në Shkodër.
Më 1937 u diplomua në universitetin e Padovës me tezën “Epika popullore shqiptare”. Më 1939 u emërua ministër i arsimit. Mblodhi në kabinetin e tij studiuesit dhe shkrimtarët më të spikatur, me të cilët zhvilloi një veprimtari mjaft të dendur. Më 1944 u largua në Itali, ku u emërua drejtues i Institutit të Studimeve Shqiptare, krijuar më 1957 nga vetë Koliqi, në vend të katedrës së gjuhës shqipe pranë Universitetit ‘La Sapienza’ të Romës. Pra nga viti 1939 qe profesor Ordinar i Gjuhës e letërsisë shqipe pikërisht pranë këtij Universiteti romak.
I nderuar nga e gjithë bashkësia shqiptare në mërgim, por i mohuar nga vendi i tij, prof. Ernest Koliqi klasiku i fundit i brezit letrar të viteve ’30, mbylli sytë përgjithmonë, si sot, më 15 janar 1975, në shtëpinë e tij të thjeshtë, në Fiano Romano (afër Romës), i dënuar të rrinte larg Shqipërisë me akuzën si bashkëpunëtor i fashizmit. U varros në Romë. Vdiq me dëshirën e zjarrtë, të paplotësuar, të kthehej rishtas në Shkodër, të dëgjonte prapë kambanat e Kishave, të shkelte përsëri në pragun e shtëpisë së moçme të Koliqëve në lagjen Gjuhadol. Të gjitha këto dëshira i shprehu me frymëzim të jashtëzakonshëm në poezinë “Bijës sime”, botuar në ‘Shêjzat’, që tingëllon si Testament poetik.
Krahas ndihmesës së tij në fushën e publicistikës e të arsimit, prof. Ernest Koliqi njihet si prozator, poet, përkthyes, kritik, studiues i letërsisë. Revista “Shêjzat”, rreth së cilës mblodhi emrat më të shquar të diasporës, mbetet një monument i vërtetë i publicistikës shqipe.
Një jetë e përkushtuar:
Ernest Koliqi lindi në Shkodër më 20 maj 1903.
1921 – Përfundoi shkollën e mesme në Bergamo e në Milano, Itali, dhe u kthye në Shqipëri, ku dy vjet me pas, së bashku me Atë Anton Harapin dhe Nush Topallin, themeloi gazetën “Ora e Maleve”.
1924 – Hyri në Shoqërine patriotike “Bashkimi”, krijuar nga Avni Rustemi. Për shkak të lidhjeve të reja politike, u detyrua të emigrojë pesë vjet në Jugosllavi, për t’i shpëtuar forcave zogiste, pas revolucionit të dështuar te Nolit.
1929-36 – U kthye në Shqipëri. Punoi si mësues në Vlorë e në Shkodër. Në një sërë botimesh periodike dhe veprash, Koliqi bëhet i njohur si shkrimtar i talentuar i letërsisë shqiptare.
1937 – U diplomua në Universitetin e Padovës me tezën “Epika popullore shqiptare”.
1939-41 – U emërua ministër i arsimit gjatë pushtimit fashist.
1944 – U largua në Itali, i dënuar nga qeveria e re komuniste, si bashkëpunëtor i fashizmit.
1957 – U emërua drejtues i Institutit te Studimeve shqiptare, të posakrijuar në këtë vit, si pasues i katedrës se Gjuhës Shqipe në Universitetin e Romës. Në këtë vit, nisi të botohet edhe revista letrare e Koliqit “Shejzat” në gjuhen shqipe.
Më 15 janar 1975 vdiq në shtëpinë e tij romake, në Balduina, i nderuar nga e gjithë bashkësia shqiptare ne mërgim, por i mohuar nga vendi i tij.
Vjershat e para i botoi në gjuhën italiane, në të përjavshmen studentore”Noi giovani”, në Bergamo; gjatë mërgimit në Jugosllavi, botoi poemthin “Kushtrimi i Skanderbeut” me përmbajtje patriotike. Më pas “Hija e maleve” e “Tregtar flamujsh”, kryevepra të tij e të novelës në gjuhën shqipe.
Me vlerë të madhe janë edhe përkthimet: “Poetët e mëdhaj të Italisë”.
Vijoi botimet duke nxjerrë në dritë më 1959 “Kangjellat e Rilindjes”; më 1960 romanin “Shija e bukës së mbrume”, ku ndjehet fuqimisht dashuria e mërgimtarit për tokën e vet. Në poezi Koliqi na la edhe vëllimin “Gjurmë stinësh” (1933), “Symfonia e shqipeve”, e “Pasqyrat e Narçizit”, me shtatë poemtha në prozë.
Sipas mendimit kritik, nëse Konica cilësohet “nismëtar i prozës moderne shqipe”, Koliqi është “themeluesi i prozës moderne shqipe”.
