Gjuha esperanto është një gjuhë e projektuar për të qenë e lehtë për t’u mësuar dhe përdorur. U krijua nga një oftalmolog polak i cili ëndërronte të bashkonte botën dhe qytetin e tij të lindjes. Ndërsa ende nuk ka arritur miratim universal, ajo ka gëzuar përdorim të gjerë dhe njohje zyrtare herë pas here.
Ideja e një gjuhe universale daton pothuajse aq herët sa gjuha e shkruar. Historia e Kullës së Babelit i paraprin një historie sumeriane e shekullit të 21-të para Krishtit e quajtur Enmerkar dhe Zoti i Aratta-s, e cila ka tema të ngjashme. Ka histori ku Hermesi dhe Brahma qëndrojnë pas morisë së gjuhëve në fetë e tyre përkatëse. Secila prej këtyre historive nënkupton se njerëzimi dikur fliste një gjuhë të vetme. Dhe disa sugjerojnë se mund ta flitnim përsëri.
Filozofët kanë folur për idenë e një gjuhe universale. Leibniz dhe Descartes ëndërronin për një gjuhë të ndërtuar që do të shprehte më mirë idetë filozofike. Nietzsche besonte se një gjuhë universale ishte një e pashmangshme.
Ndërsa shumë gjuhë mund të pretendojnë të jenë ose të kenë qenë “lingua franca” në zona të ndryshme gjeografike, asnjëra nuk ka qenë “gjuha botërore” për të cilën ëndërronin filozofët. Shumica e pretendentëve kanë qenë gjuhë ekzistuese. Megjithatë, një nga përpjekjet më interesante për një gjuhë të përbashkët për botën, esperanto, u shpik posaçërisht për këtë qëllim.
Gjuha e botës
Dr. L.L. Zamenhof, oftalmologu polak, krijoi i pari esperanton. I lindur dhe i rritur në një zonë shumëetnike të Polonisë së atëhershme të kontrolluar nga Rusia, Dr. Zamenhof ishte shumë i vetëdijshëm për problemet e shkaktuara nga mungesa e të kuptuarit gjuhësor dhe barrierat që ajo shkakton. Ai besonte fuqimisht se mosbesimi dhe dhuna që ekzistonin midis komuniteteve ishin shkaktuar dhe përkeqësuar nga dështimi për të komunikuar.
Në vitin 1887, me ndihmën e gruas së tij, Dr. Zamenhof botoi librin e tij të parë të Esperantos, duke ia prezantuar gjuhën e tij botës. Duke synuar të shmangte famën, ai e nënshkroi atë me pseudonimin Doktoro Esperanto, që përkthehet si “Dr. Shpresëplotë”. Entuziastët vendosën shpejt se ky ishte një emër i shkëlqyer. Klubet e dedikuara për të mësuar gjuhë të tjera të ndërtuara, si për shembull Volapukishtja, u përqendruan në të mësuarit e Esperantos.
Dr. Zamenhof ëndërronte që Esperanto të bëhej gjuha ndihmëse ndërkombëtare e preferuar në botë. Nëse të gjithë do ta mësonin atë si gjuhë të dytë, të gjithë do të mund të flisnin me të gjithë. Edhe më mirë, kjo gjuhë, ndërsa qartësisht indo-evropiane në natyrë, nuk i përkiste asnjë kombi dhe mund të mësohej pa sjellë bagazhe të caktuara nacionaliste ose kolonialiste. Gjithashtu, ajo nuk u ofron asnjë avantazh të panevojshëm njerëzve nga një vend, pasi të gjithë do ta mësonin atë si gjuhë të dytë.
Motivimet e tij ishin si praktike ashtu edhe idealiste, pasi shpresonte të minimizonte “kohën dhe punën që shpenzojmë për të mësuar gjuhë të huaja” dhe besonte se: “Nëse do të kishte vetëm një gjuhë ndërkombëtare, të gjitha përkthimet do të bëheshin vetëm në të… dhe të gjitha kombet do të bashkoheshin në një vëllazëri të përbashkët”. Ai ishte gjithashtu i qartë në shpresat e tij se gjuha do të përdorej gjerësisht çdo ditë jashtë komunikimeve ndërkombëtare.
Për një kohë, dukej sikur gjuha mund të përmbushte ëndrrat e themeluesit të saj. Klubet e dedikuara për të mësuar gjuhën u shumuan në të gjithë botën. Disa zona panë një përqendrim shumë të lartë të nxënësve. Në disa pjesë të Evropës, raportohej se një në tetë persona dinin esperanto. Megjithatë, vlerësime të tjera i ulën këto shifra. Konventat globale për esperantistët filluan në vitin 1905 dhe rezultuan të suksesshme.
Në vitin 1908, esperantistët që jetonin në Moresnet Neutral mbështetën idenë që zona e diskutuar të organizohej si shteti i Amikejo-s, që përkthehet si “Miqësi”. Ndërsa burimet nuk pajtohen, organizatorët mund të kenë shkuar aq larg sa të shpallin formimin e Amikejo-s si vendi i parë zyrtar që fliste esperanto. Kjo nuk u njoh dhe territori më vonë do të bëhej pjesë e Belgjikës. Vende të tjera, si Republika e Kinës, filluan të mësonin gjuhën në shkolla rreth kësaj kohe.
Përparimi i gjuhës u ngadalësua gjatë Luftës së Parë Botërore. Dr. Zamenhof vdiq nga dobësimi i zemrës para se të mbaronte lufta. Megjithatë, Shoqata Universale e Esperantos i qëndroi rrënjëve të saj idealiste dhe lehtësoi komunikimin civil midis kombeve ndërluftuese duke transferuar letra përmes selisë së saj në Zvicër.
Gjuha esperanto ka të ngjarë të jetë më afër përhapjes së gjerë në vitet 1920. Shumë stacione të hershme radiofonike me valë të shkurtra transmetuan në të, duke shpresuar të kapnin veshët e një bote dëgjuesish. Lidhja e Kombeve, me kërkesë të disa delegacioneve, shqyrtoi një propozim që esperanto të përdoret në marrëdhëniet ndërkombëtare. Delegacioni francez votoi kundër kësaj.
Megjithatë, si në shumë zona të tjera të botës, majat marramendëse të viteve 1920 u pasuan nga vitet 1930 mjaft të trishtueshme. Ndërsa nacionalizmi u rrit, ata që flisnin një gjuhë ndërkombëtare u bënë shënjestra. Nazistët e denoncuan gjuhën si një mjet të komplotit të imagjinuar ndërkombëtar hebraik kundër Gjermanisë, ndaluan organizatat e Esperantos dhe arrestuan udhëheqësit e tyre. Pas pushtimit të Polonisë, anëtarët e familjes së Dr. Zamenhof u dërguan në kampe përqendrimi. Përparimi i gjuhës u përmbys edhe në BRSS, ku më shumë se disa nga folësit e saj u arrestuan me akuza të dobëta dhe u akuzuan se ishin pjesë e një “organizate ndërkombëtare spiunazhi”. Lufta e Dytë Botërore rezultoi katastrofike për një komunitet gjuhësor të përkushtuar ndaj paqes botërore.
Lufta e Ftohtë bëri gjërat edhe më keq, megjithëse UNESCO i dha Shoqatës Universale të Esperantos një marrëdhënie konsultative dhe ka raportuar pozitivisht për gjuhën në të kaluarën. Sot, gjuha flitet ende nga shumë njerëz. Ndërsa është e vështirë të vlerësohet se sa njerëz flasin esperanto, Drejtori Vilĉjo Harris i Zyrës Qendrore të Esperantos-SHBA sugjeron që “numri i njerëzve që përdorin esperanto është po aq i vështirë për t’u vlerësuar sa numri i njerëzve që luajnë shah”. Vlerësimet ekzistuese variojnë nga 100,000 deri në 2 milionë. Duolingo, i cili ofron kurse në gjuhë, tregon 384,000 nxënës në faqen e përzgjedhjes së gjuhës. Disa burime sugjerojnë se numri i njerëzve që e kanë studiuar gjuhën dikur mund të jetë shumë më i lartë.
Përdorues të famshëm të gjuhës përfshijnë autorin Leo Tolstoy, kreun e shtetit jugosllav Josip Borz Tito, autorin dhe profesorin J.R.R. Tolkien, presidentin austriak Franz Jonas, filozofin Rudolf Carnap, financierin George Soros dhe Papa Gjon Pali II.
Rregullorja
Siç u përmend më sipër, esperanto u krijua për thjeshtësi dhe përhapje të gjerë. Është qartësisht romanike në karakter. Edhe dikush me një kuptim të thjeshtë të gjuhëve do të dallojë gjurmë të dukshme të spanjishtes, frëngjishtes dhe italishtes, megjithëse disa prej tyre janë më afër gjermanishtes, anglishtes ose greqishtes.
Është një gjuhë jashtëzakonisht e rregullt. Fonetika e saj është konsistente. 16 rregullat e saj gramatikore nuk kanë përjashtime. Nuk ka folje të parregullta. Klasat e fjalëve mbarojnë me të njëjtën shkronjë. Për shembull, emrat njëjës mbarojnë të gjithë me shkronjën “o”. Fjalë të reja mund të krijohen lehtësisht nga ato të vjetrat, kështu që vetëm një numër i kufizuar fjalësh rrënjë duhet të mësohen përmendësh para se një person të mund të komunikojë. Theksi vihet gjithmonë në rrokjen e parafundit, kështu që nuk ka hamendje kur flet.
Midis thjeshtësisë së gjuhës dhe lidhjes së saj të ngushtë me gjuhët romane, gjermanike dhe të Evropës Lindore, mbështetësit e esperantos kanë argumentuar prej kohësh se ajo mund të mësohet shpejt, ndoshta në vetëm një të tretën e kohës së gjuhëve të tjera. Megjithatë, pretendimet e Leo Tolstoy se e mësoi atë në katër orë mbeten të pabazuara.
Fjalë të reja vazhdojnë t’i shtohen gjuhës sipas nevojës. Këto ndryshime mbikëqyren nga Akademio de Esperanto. Ky grup ekspertësh e mban gjuhën në përputhje me rregullat ekzistuese.
Numri i folësve që është më i ulët se sa pritej e ka dëmtuar gjithashtu gjuhën që nga fillimi. Vetë Dr. Zamenhof u përpoq t’i bindte njerëzit të pranonin të mësonin gjuhën nëse 10 milionë njerëz të tjerë do të bënin të njëjtin premtim. Megjithatë, ai mori vetëm 1,000 përgjigje.
Megjithatë, ndryshe nga shumë gjuhë të tjera të ndërtuara, esperanto ka një kulturë. Shumë libra, poema dhe madje edhe filma ekzistojnë në këtë gjuhë. Pavarësisht mungesës aktuale të një vendi që flet esperanto, komuniteti i folësve është i fortë. Grupe të dedikuara për gjuhën ekzistojnë në çdo kontinent, përfshirë Antartikën. Konventat vjetore globale të dedikuara për gjuhën vazhdojnë të takohen. Është ende e mundur të marrësh një diplomë universitare për të kuptuar gjuhën në kolegje në Kinë, Poloni dhe Holandë.
Drejtori Harris i Eksporteve në SHBA i tha Big Think se kjo gjuhë i ka bërë të mundura shumë miqësi:
“Kam bërë mjaft miq me njerëz që nuk flasin mirë anglisht, por flasin pak esperanto. Këta njerëz jetojnë në vende të ndryshme dhe ne përpiqemi të kuptojmë se si të kapërcejmë ndryshimet kulturore. Si rezultat i këtyre miqësive, ndihem sikur jam një qytetar i botës.” _-Drejtori Harris i Eksporteve në SHBA
Disa studime sugjerojnë gjithashtu se është një mjet i dobishëm për të mësuar një gjuhë të tretë. Metoda Paderborn e të mësuarit të gjuhëve kërkon që nxënësve t’u mësohet një gjuhë e huaj e lehtë në shkolla, në mënyrë që ata të mund të mësojnë një gjuhë të tretë më shpejt. Disa versione të kësaj metode përdorin esperanton si gjuhë të lehtë. Në një studim, nxënësit që mësuan esperanto për dy vjet para se të mësonin anglisht arritën moshatarët e tyre që mësuan vetëm anglisht mjaft shpejt dhe shpejt i tejkaluan ata, pavarësisht se shpenzuan më pak kohë në përgjithësi. Ky efekt ekziston edhe me gjuhë të tjera, megjithëse disa studime dhe autorë sugjerojnë se esperanto ofron disa përparësi.
Ndërsa ëndrrat e hershme për paqe dhe mirëkuptim botëror përmes një gjuhe të vetme ndihmëse që nuk i përket asnjë kombi mund t’u duken shumë njerëzve sot naive, lëvizja e esperanto-s është ende e fortë. Edhe nëse nuk ka arritur ta bashkojë botën në një gjuhë të përbashkët, ajo vazhdon t’i lidhë njerëzit. Në fund të fundit, a nuk ishte kjo pjesë e ëndrrës?
ObserverKult
Lexo edhe:
“E frikshme”: Inteligjenca Artificiale diagnostikon katërfish më saktë se mjekët?
