Një e mbijetuar 88-vjeçare, Klora Merlika, bashkëshortja e Fatos Merlikës, djalit të ish-kryeministrit Mustafa Merlika, ishte 10 vjeç kur u internua nga Shkodra me familjen në vitin 1945.
Babai i saj ishte pjesëmarrës në rezistencën e armatosur kundër regjimit komunist në Mirditë.
Fillimisht u dërguan në kampin e Beratit dhe më pas në atë të Turanit në Tepelenë.
Ajo rrëfeu kohë më parë për “Zërin e Amerikës” kushtet çnjerëzore aty, ku njerëzit vdisnin nga uria dhe mungesa e shërbimeve mjekësore.
“Turani, ka qenë i tmerrshëm. Brenda 24 orëve kanë vdekur 25 fëmijë nga dizenteria. Varret e fëmijëve kanë humbur.
Më kujtohet një nënë që shkoi i mori eshtrat fëmijës së saj, dhe i mbante poshtë jastëkut. Tre herë është varrosur gjyshja ime. Për herë të tretë e varrosën në breg të Bënçës”- tregon ajo.
Klora kujton “Këngën e Vajit” të grave në kampin e Tepelenës. Kësaj kënge e krijuar nga Gjovalin Vasia thotë se ia ka shtuar dy vargje…
“O ju male që m’rrethoni!
Në k’të vend të shkret’ pse m’keni prue?
Çfar’ ju bona…s’diftoni…
me tel xhamash m’keni rrethue…
Mbiu bora, kur mos raftë…
në blerim mos u dukshi ma
tek ju dielli…kur mos raftë
si shkretin kam me ju pa….
Bënça vjen valë-valë,
varret tona i ka marrë
S’të erdhi keq, s’pate mëshirë,
varret më kush nuk i di
Gjithë në Vjosë na i çove ti…”
Dëshmia e plotë/ Intervistoi: Mimoza Picari
-Si e kujtoni fëmijërinë tuaj?
Fëmijëria ime, pata mendu se do të ishte e bukur. Axhën tim e kam pas njeri me shkollë, ka qenë arsimtar, pastaj u fut në politikë duke mbështet Luigj Gurakuqin që të zgjidhej ai deputet dhe mbeti në politikë.
Axha gjithmonë më ka dashur që fëmijë edhe thoshte: “do të çoj në shkollë, derisa kur mos mundesh me ec”!
Fati jonë qe shumë i keq! Tash po e filloj. Pas vitit 1944, u shembën të gjithë familjet e mira, jo vetëm ne, po kush qe një çik më i mirë në këtë vend mbaroi.
Isha në klasën e tretë fillore me murgeshat e Shkodrës, kur jam kthyer në shtëpi me përparësen e shkollës kam gjet oficerët që do të na merrnin në internim. Aty ka fillu jeta e internimit për mua.
Ëndërroja që të isha një fëmijë si gjithë fëmijët që shkojnë në shkollë, që ecin përpara. U shemb gjithçka! Na kanë mbajtur në Shkodër, një muaj e ca, pastaj na nisën për në Berat. Qytetarët e Beratit na kanë trajtuar jashtë mase mirë. Njerëz shumë bujarë, që na thonin: “Ecni merrni çfarë të doni se do na i marrin komunistët pa nder, të paktën merrni ju, ushqeni fëmijët”!
Nga Berati na kanë nis në Tepelenë. Tepelena ka qenë një kamp që besoj se gjithçka keni dëgju për të edhe është e tepërt që t’i përsëris.
Kam shprehur shumë gjëra të atij vendi. Aty filloi vuajtja kryesore po një që më ka mbet në mend për tërë jetën, kur do të na nisnin për Tepelenë.
Një shofer shumë i ndërgjegjshëm i tha atij kapitenit: “të lutem shumë, në makinën time vendos vetëm rroba, se unë e kam pa frena makinën”.
Atij i thanë: “ç’ke ti, po e pe keq, hidhu shpëto për vete, një makinë më pak me reaksionarë”! Në Këlcyrë, makina u përmbys. Gra, fëmijë, pleq, merre me mend. Do të them edhe diçka tjetër që kur na futën në burg aty, na erdhi një oficer dhe i tha gjyshes sonë: “nënë, e di se i ke djemtë e poshtër”!
Nëna i tha: “rregulloje gojën, djemtë e mi, as kanë qenë e as do jenë të poshtër kurrë. Kanë qenë kundërshtarët tuaj, por të poshtër djemtë e mi nuk janë”.
“Po ju çfarë bëni?!- i tha,-kam ruajtur rrobet e vdekjes, se ne shqiptarët,- tha,- në malësi e kemi zakon që nusja që martohet, bëhet shtatzanë bën gati dhe rrobet e vdekjes se nuk i dihet”.
Doli fëmija, doli jeta e gruas, ka bë vaki shumë herë jo pak, lindnin në kushte të vështira nëpër katunde, s’kishte ambulanca. “Po ju çfarë bëni?- tha- që s’më kini lënë rrobat e vdekjes”! Merre me mend 11 veta, një batanije na kanë lënë, e një tas xingoje me lule, që e kishim me la enët.
Na kanë çuar në një shtëpi, karshi shtëpisë së Gjonmarkajve. Ishte ajo shtëpi e një pasaniku që e kishin marrë me e bërë burg për ne.
Aty merrnim gjellën që u jepnin ushtarëve edhe e kemi ngjyer me bukë misri se as lugë s’kishim me vete.
Po vazhdoj me Tepelenën.
Ra makina, burrë e gru, vajza e Abaz Kupit me gjithë të shoqin vdiqën, lanë tre fëmijë jetimë.
Shumë vetë u plagosën, por mbijetuan të tjerët, kështu që arritëm në Turan. Turani ka qenë i tmerrshëm, e kam përmend edhe në emisione të tjera, po meqë është emision që e jep Zëri i Amerikës po e them sërish.
Atje në Turan brenda 24 orëve kanë vdek 25 fëmijë, nga dizenteria. As i ka pyet njeri, a janë sëmurë, a shëndoshë, a hiç.
Por që në përshtypjen time si fëmijë që isha nuk do t’i harroj kurrë fëmijët e një gruaje Cuklina e quanin, nga Malësia e Madhe.
Kishte dy binjakë, nëna e 11 fëmijëve, kishte vetëm një vajzë se të gjithë i kishin vdekur. Kishte dhe këta dy binjakë të fundit. Brenda gjys ore, njëri pas tjetrit kanë vdekur të dy nga dizenteria.
Ku i varrosnin fëmijët që vdisnin?
I varrosnim aty në Turan.
A e dinë sot ato nëna ku i kanë eshtrat e fëmijëve?
Shiko, në Turan një grua nga Malësia ka shku ka vjedh eshtrat e fëmijës e i ka mbaj kushedi sa muaj nën jastëk që i ka marrë me vete. Varret e tjera janë humbur, se nuk mbeti nam e as nishan.
Kurse në Tepelenë janë varrosur nga tre herë. Gjyshja ime ka vdekur në Tepelenë, edhe të tretën herë e kanë varros në breg të Bënçës.
Bile në një vjershë që ka ba Gjovalin Vasia; “O ju male që më rrethoni”, kam shtu edhe unë një strofë në atë se këndonim me Gjovalinin, kemi qenë njerëz që ndjenim për artin që të dy. Edhe kam shtuar këtë:
“Edhe Bënça, vjen valë valë, varret tona i ka marrë”! S’të erdhi keq s’pate mëshirë, varret kush nuk i di! T’gjithë në Vjosë na i çove ti”!
Në Tepelenë kur kam shkuar, kam mbjellë selvi, si një simbol i shpirtërave që nuk kanë varre më. Kanë mbjellë ca selvi të gjithë.
Ju si fëmijë si e keni përjetuar internimin e gjatë?
Kam qenë fëmijë, të them çudi, unë kam ndenjur gjithmonë duke dëgjuar burrat kur bënin muhabet. Kisha qejf, axha më donte shumë e më mbante afër vetes, unë gëzohesha.
Kam qenë e etur me dëgju njerëz që flasin fjalë të mëdhaja, të mira, jo fjalë fëmijësh, isha si e rritur para kohe.
Edhe në qoftë se mbaj mend diçka nga traditat tona, që i kam shkrujt në libër. Të them të drejtën janë vetëm ajo dashuria që kishte axha, që më linte gjithmonë afër vetes.
Kështu kam njohur miqtë e shtëpisë, kur kemi martu vajza, kur kemi marrë nuse. Edhe të them të drejtën si fëmijë unë s’e ndjeva veten kurrë.
Arritëm deri në një gjendje sa atje kush nuk punonte merrte 400 gramë bukë misri, kush punonte merrte 600 gramë.
Të them të drejtën uria ishte sa thonim: “t’ngopena njëherë me bukë po le të vdesim”!
Po nënat tona kanë qenë heroina, ato mbajtën një rregull, atë bukë që merrnin e ndanin tri copash, siç ishin tri vaktet.
Ne, familja jonë ishim katër vetë se ne ishim familja e axhës Kolë, familja e axhës Pali. Gjithë familja Miraka ishim të gjithë të internum s’kishim kërrkënd që mund të na binte sikur nji shishe me ujë, ndihmë”!
Edhe t’u qenë se kjo jetë vazhdonte edhe shumë më vështirë ato ndanin bukën tri vakte. Pak për çdo vakt, që të hanim diçka. Edhe kjo na ka mbajt gjallë se u mësuam me atë vakt.
Po ka pas njerëz që kishin uri të tmerrshme që nuk e duronin dot, e merrshin bukën te furra, derisa vinin në derë të kazermës asnjë kafshatë nuk kishin më.
Rrinin pastaj nga uria, t’u prit deri në fund mos mbetej ndonjë çikë gjellë në fund të kazanit, me marrë ata njerëz që nuk e duronin dot.
Kjo është shumë e dhimbshme, gjysmat e fuçive të solarit i kishin pre.
Atje bëhej gjella jonë, në fuçitë e naftës. Merre me mend që zihej gjella, orizi merrte një ngjyrë bojëhiri, që të betohem nuk di me çfarë ta them atë bojëhiri, si këto çorapet e mia bëhej i zi.
Oriz kokërr vogël. Po ne e hanim se do vdisnim! Gjella ishte me krimba, krimba të kuq. Edhe grosha me miza, as një grosh nuk kishte pa miza brenda.
Buka, ishte me miza të kuqe, por ne e hanim. “Se o vdekje o me hangër, s’ka tjetër.” Bile nji shkodran, si shkodranët që kanë pas gjithmonë humor thoshte: “Hajini, hajini, mos u ndjini se me mish e kini”!
Vazhduam të shkonim në shkollë. Do të kujtoj me shumë dashuri gjithë ata mësues, profesorë të Tepelenës që na kanë dasht shumë.
Na trajtonin shumë mirë, ju vinte keq për ne. Vëllai im ishte shumë i vogël edhe ne patëm blerë në Berat disa rroba; veshmbathje, disa tesha me fjet, se me një batanije na kanë marrë gjithë familjen.
Nxirrnim nga ata jastëkët e leshit, nga një çik lesh, bënim nga një palë pupa e i shisnim te shkolla që me marrë ato krundet që shisnin gratë, misrin ose miellin. Ato krundet i blenim me ato pupat që bënim.
Edhe kështu e kemi çuar jetën, në një mënyrë që nuk e di si kemi mbijetuar.
Si shkoi fati juaj më tej, pasi dolët nga kampi i Turanit në Tepelenë?
Para se të shkoja në Lushnjë, na morën në Tepelenë gjithë ne që mbaruam 7-vjeçaren e na sollën në fabrikën e tullave në Tiranë.
Nëna i tha: “Mos ma merrni vajzën se s’kam dyshek me i dhanë me vete, nuk kam tesha fjetje që t’i jap”.
Ne flinim në një jorgan të gjithë edhe në një dyshek të gjithë. S’kishim tjetër.
Një arkë, kaq, të ndarë me një perde në mes, njërën anë vendosnim ndonjë ushqim që mundnim të blinim.
Në anën tjetër teshat dhe ndërresat që i lanim dhe shpeshherë i thanim natën nën dyshek, me i vesh në shkollë të nesërmen.
Edhe këto gjëra kanë mbetur në kujtesën time që më duket sikur i shoh sot për herë të parë. Aq shumë më kanë mbetur të rrënjosura në shpirtin tim.
Çfarë ndodhi në fabrikën e tullave në Tiranë?
Pasi u tha nëna atyre se nuk kam çfarë t’i jap më vesh me vete, u hodh vajza e Muharrem Bajraktarit i kishte vdek nana në Gjirokastër, as nam as nishan nuk i dinte.
“Mos kij gajle, o nënë Palja, se unë kam teshat e mia, Klara do flejë me mua”.
Kam fjetur me të në fabrikën e tullave. Në ’54-ën na kanë çuar në Lushnjë, na kanë sistemuar në fermë, aty kemi hëngër nja dy-tre muaj- ndoshta më shumë- gjellë kazani pastaj na thanë: “do punoni, do fitoni dhe do të jetoni vetë”!
Po apel bënin përditë. Kështu që dolëm në Lushnjë. Kur kemi dalë në Lushnjë, kemi blerë grurë edhe kemi shkuar te mullinjtë e Karbunarës për ta bluar.
Nuk prisnim që të vinte buka që të ngopeshim, por e merrnim e vinim sipër një uji të nxehtë që të vijë brumi shpejt e ta piqnim e ta hanim.
Panxharin që ishte për lopët ne e merrnin në krahë pambuku edhe e çonim në shtëpi.
Të betohem sot ëmbëlsinën më të mirë që të më futësh në pastiçeri nuk e ndërroj me atë panxharin. Kur vinim nga puna se i zienim, i vinim në tepsi dhe i turreshim atij panxharit si me qenë ëmbëlsira më e mirë e botës duke e ngrënë. Vazhduam duke punuar gjithë jetën.
Si u njohët me bashkëshortin, Fatos Merlika?
Me bashkëshortin tim këtu në Savër. Gjyshja e Evgjenit (Merlika), nipi i nënës së Fatosit, ishte në Tepelenë edhe ajo vetëm se edhe e ëma e Evgjenit ishte te fabrika e tullave.
Është një gjë shumë e dhimbshme. Kur i kanë marrë t’ëmën me punu te burgu i Vlorës ky kacavarrej në spondat e makinës se i thoshte: “mami, më merr edhe mu, mami më merr edhe mu”!
Kështu që në atë moment që ishte fëmijë, sikur e dija që do bëhej pjesë e familjes sime. Kam qenë shumë e dashuruar pas këtij fëmije.
Ishte fëmijë i mirë, fëmijë i zgjuar. Gjyshja e tij mbeti në rrugë. Nusja e axhës tim i tha: “Zonja Caje, pse ke mbet këtu”!?. “Po s’më mori kurrkush ”- tha.
Ne e morën tek shtëpia jonë. Megjithë vajzat e shtëpisë dhe nusen e axhës na kishin dhënë një dhomë dhe flinim bashkë. Aty kemi marrë edhe zonjën Caje edhe aty jam njohur me nënën, me gjyshen e Evgjenit.
Një ditë prej ditësh, kam dalë në pazar me ble edhe kam gjet zonjën Caje, kishte ardh nga burgu edhe Fatosi. Kishte ndenjur dy vite te axha i vet. Kur erdhën në Lushnjë, ne i thamë: hajde tani në familje! Zonja Caje tha: “Ky është djali im që ka qenë në burg”.
Unë për herë të parë atë e kam pa atë ditë, s’e kisha parë kurrë. Po gjithmonë më thoshte që: “ kur të kam dhënë dorën m’u duke se ishe një pjesë e imja atë ditë”. Edhe është bërë kërkesë familjare.
Me thanë të drejtën unë nuk doja. Doja të rrija me nënën, me rrit kalamajtë, kisha vëllanë të vogël, motrën të sëmurë. Po m’u vardisën njerëzit e shtëpisë. Atëherë kemi çu fjalën axhës dhe ai thotë: “unë jam i lumtur që kemi arrit me rrit vajza që të na i marrin miqtë tanë për fëmijët e vet.”
Si e përjetuat ardhjen e demokracisë?
Shiko, ne menduam se do ndryshojnë këta njerëz. Po njerëzit që ndryshojnë emrin brenda 24 orëve, kanë ndryshuar atë pamjen, se shpirti dhe mishi i tyre nuk ndryshon.
Ato pasuri që kishim, i kishim brez pas brezi. Shoh sot që ato janë ba latifondista dhe i kanë gjithçka të ligjshme, ne i paskemi pas të paligjshme me na qit me rrobat që kishim vesh.
Nga Gradishti i Lushnjës, në ’92-shin kam ardh këtu në Tiranë. Shtëpinë e kishim tonën, nuk na linin, rrinin familjet që i kishin fut ata.
Si e vlerësoni demokracinë sot pas 30 vitesh?
Jo, s’ka arrit për ne që jo e jo, që akoma thonë: “ça t’i kthejmë pronën Mustafa Krujës se ai ishte nji kriminel”!
Çfarë do presim nga këta njerëz?! Çfarë do presim?! Domethënë gradaçielat janë të ligjshme që i bëjnë ata, kurse shtëpitë tona jo.
Një shtëpi dykatëshe kishte vjehrri im edhe shtëpia jonë në katundin e Iballit të Pukës, ishte një shtëpi hotel-restorant.
Që çfarë s’kanë gjet brenda! Po ishte me mund dhe me djersë s’ia kishim marrë kurrkujt. Për ne jemi të lirë sot që flasim nji fjalë ashtu si na mbushet mendja, por tjetër gjë s’kemi fituar./zëriiamerikës
ObserverKult
Lexo edhe:
TMERRET E KOMUNIZMIT: “JA ÇKA HOQI GJYSHJA IME FRANCEZE NË KAMPET E INTERNIMIT NË LUSHNJE”
Nipi i Niko Lezos rrëfen për kujto.al, jetën studentore të gjyshit të tij në Touluse, dashurinë me vajzën franceze Odette. Po ashtu kontributin e gjyshit si inxhinieri që themeloi laboratorin e parë të kimisë në Shqipëri.
Internimin nga fashistët për tri vjet…. dënimin nga regjimi komunist dhe natën e pushkatimit.
Më tej, vijon kalvari i Odette në kampet e internimit në Lushnje. Një rrëfim i ndjerë i Daniel Lezos për fatin tragjik të gjyshërve të tij.
Nga Luljeta Progni
Odette Jules Taillet, ishte një vajzë e brishtë. Një vajzë e rritur me kujdes nga dy prindër të përkushtuar në një familje të mesme franceze në Touluse.
Tekstin e plotë mund ta lexoni KËTU:
ObserverKult
