Nga Bedri Islami
Njëra ndër çuditë e kohës studentore do të ishte profesori ynë i ekonomisë. E papritur e pabesueshme. Një poet i shquar, ndër tre poetët më të mrekullueshëm të kohës.
Fatos Arapi.
Kishte tek ai diçka mes dy kohëve; asaj që kishte shkuar dhe asaj që po vinte.
I veshur me sqimë të madhe, i rregullt deri në përsosmëri, elegant, i kujdesshëm për gjithë pamjen e tij, me të folurën e ngadaltë, ku ende ndjehej akcenti lab, i përkorë në jetë dhe, nga ana tjetër, gjëmues në poezi, me mëngjesin që dukej se do i çelte në duar, me muzgun ku dukej se ishin rrëzuar ëndrrat përsipër, me trishtimin…dukej një trishtim i herëshëm, që kur njëri nga vllezërit e tij ishte vrarë pa gjyq në luftë…i takonte grupit të Sadik Premtes dhe në histori ishte përmendur shpesh…në mesin e jetës, ende i bukur.
E kisha parë në auditore dhe ishte një botë e tërë pas tij. Zëri i së shkuarës jehonte mbi një botë të tërë që përpiqej të ngrinte mundimshëm.
Nuk e dija se çfarë e lidhte poetin e shquar me ekonominë dhe , shumë më vonë, mësova se ai kishte studjuar jashtë Shqipërisë, pikërisht për ekonomi.
Se si mund të ndërlidhej ekonomia politike me poetin këtë nuk e kam mësuar kurrë.
Poezinë e tij e kam dashur gjithnjë. E kam dashur në të gjitha kohrat, edhe kur kishte ardhur koha e vetmisë që fshiu shumëçka, edhe kur ai ishte në lavdinë e tij.
Koha e vetmisë i erdhi kur u duk se gjithkush e ka një dfhëmbje ku mund të mbështesë kryet dhe gjithësecili e ka një mall që i duket si deti.
Nga doli kështu vetmia e poetit, i zemëruar me gjithë botën dhe i dashur nga e gjithë bota?
Iku nga një piedestal heshtje për të riardhur si poeti i shpirtit që këndoi deri në dhëmbje.
Eleganti, i përkori në të folur, miku i heshtur, iku nën dimrin e fjalëve.
Sa i gjërë ka qenë shpirti i tij nuk mund ta sjell dot dhe as kujtesën poetike ku është ruajtur enigma.
Por një poezi mund ta sjell.
Ajo thotë më shumë se mijra fjalë nga unë!
Ja edhe poezia:
Si S’të Desha Pak Më Shumë
Unë e desha përtej vdekjes,
Ashtu dashurova unë
Edhe prap s’ia fal dot vetes:
S’i s’e desha pak më shumë…
Pak më shumë ku shpirti thyhet,
T’i them ndarjes: – Prit, ca pak…
Të gënjejmë mallin që s’shuhet,
Kujtimin të gënjejmë pak.
Përtej vdekjes, përtej botëve,
Atje ku nis “ca pak” tjetër,-
Asaj që më rri mes Zotave:
“Si s’të desha pak më tepër…”.
Zemra e poetit ka vënë dorë mbi stinët!!!
2.PËR RINGRITJEN
Në historinë e përbotëshme të letërsisë dhe të filozofisë, ndoshta në të gjitha kohrat, nuk ka pasur njerëz më të vetmuar, të vuajtur e njëkohësisht më gjenialë, se sa shkrimtari rus Dostojevski dhe filozofi Niçe.
“Amor fati”, apo dashuri për fatin, që Niçe e quan ligjin më bujar të jetës, bën që ata, të dy, pa e njohur kurrë njëri tjetrin dhe pa e ditur se ekzistonte si vëllai i tij në vuajtje, të vlerësojnë çdo të kundërt si një plotësi, çdo rast fatkeq si një fillesë lumturie. Për to, në mendimin e tyre, në çastet e krijimit, meditimit, ecjeve të gjata, vuajtjeve, përplasjeve, rënies dhe momentit të ringritjes, mbarësia është mallkim, lartësimi kthehet në përulësi dhe e kundërta.
Ata, të dy, gjatë gjithë jetës së tyre, kanë vallzuar buzë greminës.
” Në i mbafsh sytë gjatë nga gremina, atëherë edhe gremina nis e vështron nga ti”, ( Zarathustra)
Në vetminë e tyre ata krijojnë monumente të papara deri asaj kohe dhe , në një shekull që kërkon të luajë me simbole, na sjellin shembullin e një efekti të dyfishtë e të njëherëshëm.
Dhe mëgjithëse gjendjen e tyre vijojnë ta quajnë dhëmbshurisht vetmi, atë vetminë e tyre të zakonshme, të dashur, të vjetër sa lindja e tyre, në të vërtetë ajo nuk është më e tillë; më shumë se sa vetmi është fillesa e një ndarje, vetmi e shtatë, e fundme; pra, jo një ndalesë tek vetvetja, por mbyllje në vetvete.
Të mos mbyllesh në vetvete do të thotë të jesh i lirë.
Përse e shkrova gjithë këtë?
Nuk besoj se ka njerëz më të vetmuar se sa të larguarit nga atdheu në ditët e para, javët e muajt e parë të mërgimit.
Të janë zhdukur nga sytë rrugët ku ke ecur,
zërat e njerëzve kanë heshtur;
të mungon mëngjesi i zhurmshëm në shtëpinë ku ke lindur,
një grindje e sapofilluar për diçka që nuk e mban mend dhe e përfunduar me një puthje;
ngutja mëngjesore, megjithëse nuk ke përse të ngutesh,
pastaj ndjen zbrastinë e një kafeje me miqtë,
një e qeshur që nuk të vjen,
telefoni që hesht,
zërat e dashur që nisin e largohen,
dreka me pashijen e gjellëve,
enigma e mbrëmjes dhe ankthi i së nesërmes;
nis e ndjen gjithnjë e më shumë hapësirën boshe që krijohet mes teje dhe vendit ku ke shkuar,
nata të duket më e gjatë dhe dita më e shkurtër;
era fryen ndryshe dhe zogjtë nuk janë të njëjtë,
qielli ka një ngjyrë tjetër, jo si i vendlindjes..
pastaj, nëpër të gjithë drejtimet kërkon zërin e nënës dhe nuk e gjen dot menjëherë,
dhe i thua vetes : I kujt është ky vend?
Çdo njeri mund të jetë i vetmuar në një çast të jetës së tij. Unë kam patur shumë çaste të tilla.
Në këtë jetë, të themi, të huazuar, përshtypja e parë vjen nga trembja dhe vetmia; e dyta nga qetësia dhe ringritja.
Në rinisjen e jetës në një vend të largët e deri asaj dite , të huaj, fati duket fillimisht mizor dhe i zakonshëm, si fytyra e një njeriu të pagdhendur.
Çdo rinisje është e vështirë.
“Gëzimi për të jetuar” – do shkruante Gëte, është rinisja e çdo ripërtëritje.
Rënien dhe dëshirën për ringritje, sëbashku me mundësinë për këtë të fundit, e ndjen kudo qofsh, edhe në një humbëtirë fshati, edhe në rrugët e dritshme të Vjenës.
Të mos e kërkosh ringritjen do të thotë të jesh i vetmuar!
Të ringrihesh do të thotë të dëshmosh vlerat e rrënjosura nga dija, mundi, përpjekja dhe serioziteti.
Ti, kushdo qofsh e kudo qofsh, mund ta bësh!
Dostojevski, i vetmuari dhe i vuajturi i madh, nga më të rëndët në botën e letrave, sjell jehonën e fjalës së fundit që vetë ai shkroi, fjala e fëmijve në fjalimin pranë gurit të madh, britma e shenjtë homerike: “Rroftë jeta!”.
Vjenë,
mëngjes heret,
dita e fundit e shtatorit
varur si një pendul
mbi ditët e tjera!
3.SHUMË VITE MË PARË!
Shumë vite më parë, një mëngjes nëntori 1992, kur u largova nga Shqipëria, çuditërisht ishte një ditë e bukur, e dielltë dhe në oborrin e madh kishin çelur trëndafilat e fundit.
Në dritaren e katit të dytë kishte qëndruar gjyshja ime dhe ndjeva shikimin e saj deri thellë në qenien time.
Vjeshta i kishte pikëlluar qiejt dhe me dukej se nata i kishte shuar yjet në duart e mia.
E kam ditur se cila braktisje më pret. E kisha ditur se para vetes do të kem një stinë të gjatë me emrin harrim. harresa i ka edhe ajo virtytet e saj.E dija se, për shumë kohë, në asnjë shtrat të botës nuk do të më zinte gjumi.Cila perëndi ishte zemëruar me mua?- i thoja vetes dhe më risillej zëri i gjyshes sime , ” sa mirë kur ishit të vegjël dhe bota juaj ishte ky oborr i madh, me degët e blirëve rënduar deri në tokë”!
Kur u ktheva herën e parë , pas disa viteve, gjyshja ime nuk ishte më, malli ishte ngjitur nëpër rrënjë dhe ishte bërë një brengë e madhe.
Në çdo nisje më përcillte e gjithë lagjja, ajo rrugë e pafund dhe rrugica e vjetër, ku dikur kishim luajtur deri natën vonë.
Tani shkoj më shpesh.
Më përcjell vetëm nëna dhe motra!
Në shtëpitë e vjetra kanë mbetur fare pak njerëz. Disa shtëpi janë mbyllur, njerëzit janë mbledhur në heshtjen e tyre, të tjerët janë rënduar nga vitet, ndërsa të rinjtë, nuk janë më. Kanë ikur!
Cilin të përcjellin më parë….
Dhe më kujtohet një poezi e herëshme:
Ylli i fatit tim lotoi në dritare
Ku shkon, ku shkon, çfarë të thirri kështu?
Ardhja jonë është tërë ikje!
Kur ne ikim , nënave u duket se trëndafilat vdesin në muzg!
4.KUJTIM I LARGËT!
Era rendte mes pishave si në një balladë epike….
Rastësisht kam lindur në Shkodër. Mund të kisha lindur në Pukë, ku babai im ishte drejtuesi kryesor i rrethit, në Shkodër, ku e sollën me punë, në Lezhë, ku e dërguan më vonë, në Moskë, ku studjoi apo në Elbasan,ku vdiq.
Kur vajta herën e parë në lagjen Dedaj-Shkrel , në afërsi të qytetit të Pukës, kambanat binin ende dhe tek dritaret e shtëpisë së vjetër, gjysëm të drunjtë, ku era e pishës të sillte magjinë e së panjohurës, në muzgun xhamëthyer , më dukej se dëgjoja zërin e tim eti.
Aty kishte lindur ai në një ditë qershori të vitit 1925 dhe askush nuk e kishte ditur se cila do të isha rruga e jetës së tij.
Në atë shtëpi vajtëm më shumë kur ai nuk ishte më. Aty jetonte halla ime e mirë, kam shkruar disa herë për të, shamia e bardhë e së cilës i mbulonte flokët e zezë, por nuk ia hiqte dot mënçurinë e syve.
Ishte shtëpia e parë e asaj lagje dhe e gjithë fshatit, që duke u shtrirë poshtë në luginë, përmes dushkajave, masivit të gështenjave dhe arave në ngjyrë kafe drejt së kuqes, me pjergullat e varura në lisa dhe qershitë bojlie, aso kohe, por edhe më pas, më dukej një mrekulli.
Në një vit të largët, Frang Bardhi, në një relacion dërguar papatit, do t shkruante se fshati ka 68 shtëpi, 34 nga të cilat janë të besimit islam dhe 34 të tjera të besimit të krishterë. Fshati, shkruante ai, i mbuluar nga gjelbërimi, bën një verë të mirë, aromëplot dhe gështenjat janë të shijshme si mjalti.
Nga fillesa e atij fshati, me arat e vendosura si një amfiteatër,, gështenjat që pikonin në muzg, ftojtë erëmirë dhe mollët e shumëllojshme, arrat që thyheshin me dorë nga lëkura e hollë dhe gati e tejdukshme, qershitë, të cilat i thante halla ime, thanat dhe rrushtë që ishte i qelibartë në lisnaja dhe i zi në tendat pranë shtëpisë…nisa të doja vendlindjen e tim eti dhe , si do që të ishte, prisja verën me padurimin e takimit të një mrekullie.
Kjo deri kur mbarova klasën e nëntë, më pas koha ishte e pamjaftueshme dhe gjethet e fundit të asaj vjeshte ikën nëpër erë si një lamtumirë. Të tjera shqetësime erdhën tek unë dhe ata ishin po aq të mrekullueshme, në mos më shumë se aq. Por, gjithësesi krahasimi nuk do të bëhej kurrë.
Pse e bëra gjithë këtë fillesë?
Sepse gjithçka që shihja, përjetoja, doja, ishin fillesa e asaj që do më bëhej rrugëtim jete: letërsia.
Afër shtëpisë së vjetër ishte një patalog, me dy qershi të mëdha, ku shtroja një batanije dhe lexoja gjithë ditën. Nganjëherë qershitë binin mbi faqet e librave.
Nën hijet e tyre, gjithë ditën, nuk bëja gjë tjetër, veçse lexoja. Një botë e dyfishtë…Dhe , si në jermin e së bukurës, nisa të shkruaja…
Puka nuk më hiqej nga mendja..ishte si një e fshetë që më hapej në disa javë të verës dhe më zhdukej gjatë dimrit. Merrte pak jetë kur halla ime e mirë vinte tek ne, por gjithçka ishte e largët.
Disa vite më parë, ngjarjen që desha të tregoj, ma kujtoj një mik i imirë që nuk është më , Poeti dhe arkitekti Arben Shehu.
Meqenëse kisha vendlindjen e tim eti në sy, bëra një poezi të gjatë për Pukën.
Na thirrën të lexonim poezitë në radio Shkodra, ku drejtor ishte një gjirokastrit i shkodranizuar, Alush Çeno. Tip i ftohtë, të dukej një njeri pa pasione, por kishte zemrën e bardhë. Ishim në mesin e klasës së tetë, koha kur fëmijëria fillon e mbetet pas, por edhe rinia të duket e largët.
Kur po lexoja poezinë e gjatë për Pukën, në një vend, pikërisht aty ku kisha shkruar se ” jam pukjan”, unë ngrija zërin, se domosdo, nuk mund të lexohej me zë të ulët një emër i dashur për mua. Por, e ngrija aq fort, sa që bëhej zhurmë e madhe dhe nuk regjistrohej dot.
Dukej sikur era rendte mes pishave si një balladë epike.
Këtë varg e mbaj mend ende.
Më thonin ta përsërisja, të lexoja më ngadalë dhe bindesha, por, sa vija tek ai varg, nuk më rrihej rehat dhe e ngrija zërin. Përsëri zhurmë, duhej nisur nga e para.
Para se të bëja provën e fundit, drejtori nursëz, si më ishte dukur mua, erdhi, më mori mënjanë dhe më tha:
Pse bërtet? Kujton se është ndonjë nder i madh të jesh nga Puka?
Unë mbeta. Ika nga shkallët. Ai kishte bërë sakriligj! Më kishte sharë ëndrrën!
Shumë vite, edhe kur isha gazetar, nuk e di pse nuk e shihja dot qetësisht drejtorin që më kishte bërë të ulesha gjithë mllef nga shkallët, nga që nuk e dinte se sa i bukur ishte ai peisazh që hapej deri tek Mali i Munellës dhe ku, retë nuk ecnin nëpër qiell , si kudo tjetër, por në majat e pishave…
Këtë desha ta kujtoj.
Por atë fshat, sidomos atë lagje, e dua çmendurisht. Kur, pas luftës së Kosovës, vajtëm me Lulzim Jasharin, djalin e Adem Jasharit, për të parë hallën time, ai u ndal pikërisht aty ku unë ndalesha dikur e më tha se kisha pasur të drejtë që i kisha folur aq shumë: ishte një mrekulli e pamatë e shtrirë në dhjetra kilometra, dhe të dukej sikur rruga ishte nëpër pyjet e pafund.
Kaq ishte!
5.GJITHÇKA QË ISHTE AFËR, LARGOHET!
Poeti kombëtar gjerman, më i madhi për nga emri dhe më i shquari për nga thellësia e mendimit, do të shkruante “Alles Nahe werde fern”, që do të thotë, “Gjithçka që ishte afër ,largohet”
Të jetë e vërtetë?
Poeti e shkroi duke menduar muzgun e mbrëmjes, atë çast të papërsëritshëm kur gjërat nisin e largohen nga mbrëmja që bie si një ëndërr, koha kur konturet e hapësirës shkrihen në një të vetme dhe i gjithë peisazhi përreth merr formën e qiellit.
Kur bie muzgu gjërat më të afërta largohen nga sytë tanë, bota pamore nis e merr largësinë e saj.
Por Gëte mund t’i jetë drejtuar jo vetëm muzgut të mbrëmjes, por edhe shumë përtej saj, muzgut të jetës.
Shumë gjëra na braktisin pak e nga pak. hapat bëhen më të avashtë, mendimi rri më thellë i strukur, fjala më e ngadaltë, qetësia bëhet shprehi, ndjenja fillon e merr trajtën tënde, të shkon në mendje se dëborën e ka shpikur ndonjë hyjni e pabesë, shpall një qiell vetëm për vete, i ndërton perënditë sipas zgjimit të mëngjesit, të duket sikur mëngjeset do të të vdesin në duar, atëherë duhet të shpikësh një mëngjes , ashtu si kanë shpikur të gjithë gjërat që nuk ekzistojnë; mendon nëse në shtëpinë ku ke lindur kanë çelur trëndafilat në agimin e herët dhe në cilat ngjyra ka më tepër shklëlqim; shkallët e mermerit të duken pafundësisht të shumta…
ta ketë pasur fjalën poeti i madh Gëte pikërisht për këtë muzg?
Nuk kam arritur ende në këtë buzëmbrëmje, por muzgun e ndjej.
Vetëm diçka, me rënien e muzgut të jetës, fillon e afrohet:
Vjen një kohë kur plagët bëhen lule!
E shkuara vë dorën e saj mbi çdo stinë!
Në emër të kujt do të vijnë shirat, mjegullat, mbrëmjet, trëndafilat e çeur si vetëtimë; në emër të kujt vjen vjeshta dhe lulekëmborat tringëllijnë në portat e hapura…
Kam bredhur kudo nëpër botë!
Çdo gjë ndryshon!
Veç dashurisë njerëzore!
Ajo afrohet!
Është një mbrëmje që thyen muzgun e vet dhe bëhet ditë!
6.FISHTA DHE SHQIPTARËT
Gjergj Fishta, autori i njohur i “Lahutës së Malcisë”, poeti, prozatori, eruditi dhe polemisti i dorës së parë, mes të tjerave, në vitin 1914, në mos gabohem për vitin e saktë, ka shkuar dramën e shkurtër ” Nën hijen e Parrizit”, në të cilën janë vetëm dy përsonazhe kryesore, Skenderbeu dhe Djalli.
Është një dramë sintezë, me alegorinë e njohur të Fishtës.
Te porta e parajsës ( Parrizit) zhvillohet dialogu i mëposhtën, mes heroit shqiptar dhe Djallit, i cili porsa ka arritur nga toka plot lajme:
Skenderbeu:- Si janë pra shqyptarët e Shqypnija?
Djalli: – Si janë?…Si i don armiku….
Është thënë para 105 viteve.
Të ngjan sikur është shkruar një ditë më parë, ose sot, në mëngjes.
Pagjumësia e Shqipërisë, shpesh herë, nuk është edhe pagjumësia jonë./ dita
