(Tri rrugë të formimit të birit përballë autoritetit të atit në letërsinë klasike dhe moderne)
Nga Ismail Syla
1.Telemaku dhe Odiseu – burrërimi përmes mungesës mitike
Në poemën epike “Odiseja” të Homerit, Odiseu – Uliksi, nga njëra anë është hero i largësive, i luftës dhe mendjemprehtësisë, – nga ana tjetër, është babai dhe burri që mungon për dy dekada me radhë. Ndërsa i biri Telemaku, rritet i rrethuar nga imazhi i atit, jo nga prania e tij. Në këtë dinamikë, formimi i tij ndodh nën hijen e një miti, jo nën dorën e një prindi.
Në versionin homerian të identitetit, biri piqet përmes mungesës së babait. Ky është modeli i burrërimit të shtyrë nga mungesa. Biri nuk zhvillohet nga përkrahja, por nga nevoja për të ndërtuar vetë një figurë me integritet autentik. Figura atërore është projekcion i një ideali, jo përvojë jetësore.
Në pikëvështrimin filozofik këtu shpërfaqet një model teleologjik: qëllimi i ekzistencës është të arrish atë që babai përfaqëson. Në terrenin ontologjik personazheve ndjehet tensioni midis domosdoshmërisë që imponon kodi moral, nga njëra anë, dhe zbrazëtia faktike, nga ana tjetër.
Në aspektin sociologjik ky model është tipik për shoqëritë tradicionale patriarkale, ku babai është më shumë ikonë e lavdisë dhe gjakut, se subjekt i marrëdhënieve të barasvlershme. E, tek “Odiseja” marrëdhënia Uliks–Telemak nuk është e zakonshme. Është një histori e njohjes mes dy burrave që janë të lidhur nga gjaku, por të ndarë nga koha. Prandaj Telemaku vepron, zgjedh dhe rrezikon, pa u mbështetur në autoritetin e emrit që mban.
Në “Odise” ky moment fillon të marrë formë së pari, kur Telemaku ngrihet dhe flet në kuvendin e burrave të Itakës, duke kërkuar respekt dhe drejtësi (kënga e dytë). Së dyti, kur ai niset në udhëtim (fundi këngës së dytë) për të gjetur të atin – jo nga dëshira për ta parë, por nga ndjenja e mungesës dhe nevoja për të gjetur veten. Ky udhëtim në fakt nuk është vetëm fizik, por edhe formues. Telemaku nuk kërkon vetëm babanë, por kërkon edhe veten, burrërinë, zërin, vendin e tij në botën e burrave dhe nderit. Në fund, kur Telemaku bashkëpunon me Uliksin për ta çliruar shtëpinë, nuk është vetëm ndihmës, por bashkëveprues.
Derisa Telemaku në kokën e tij ka ndërtuar mitin për të atin, duke dëgjuar të bëmat për të, ai e imagjinon si hero, shpëtimtar dhe mbret. Por, kur më në fund e takon, ai përballet me një burrë plak, të lodhur, të maskuar si lypës. Kështu ndodh përballja me realitetin, jo me mitin.
Në anën tjetër, Uliksi shpreson të gjejë një djalë të gatshëm për të trashëguar jo vetëm fronin, por edhe karakterin. Ai e teston Telemakun, duke mos ia zbuluar menjëherë identitetin. E provon sa është i denjë. Kështu krijohet një marrëdhënie që nuk është e rrafshit sentimental, por e aktit ritual. Srovat bëhen akt njohjeje.
Kështu, Uliksi nuk është më vetëm ai që ka bërë nam dhe lavdi në Trojë, por është ai që rriti një djalë të tillë – edhe pa qenë i pranishëm.Telemaku nuk përsërit fjalët e të atit, nuk imiton. Ai bëhet vetvetja, dhe, në këtë proces, të atin e kthen nga mit në njeri.
Ky rrëfim që fillon njëkahësh, nga babai te biri, kthehet në rrëfim rrethor: edhe babai merr identitet përmes birit, ngase, në thelb një burrë bëhet legjendë për atë që ka bërë, por bëhet i pavdekshëm për atë që lë pas. Trashëgimia nuk është më në fjalë, por tashmë ka kaluar në vepër.
2. Haruni dhe Rashidi – shpëtimi i zërit prindëror
Në veprën alegorike “Haruni dhe një det me tregime” të Salman Rushdie, ndodh një përmbysje e butë: babai, Rashidi, është rrëfimtar që e ka humbur zërin. Është biri, Haruni, që nis udhëtimin për t’ia kthyer atij fjalën, magjinë dhe identitetin si njeri që rrëfen. Ky është modeli ku biri nuk rebelohet për t’u ndarë, ose ikur, por për ta ndihmuar prindin të rikthehet në vete.
Në fillim të romanit, Haruni admiron babanë e tij, por gjithçka rrëzohet kur zonja e shtëpisë largohet dhe Rashidi rrënohet emocionalisht, duke humbur zërin e tij rrëfimtar – një metaforë për depresionin dhe për humbjen e besimit në fjalë. Haruni ndjen një përgjegjësi të brendshme për ta shpëtuar babanë. Ky është kulmi i një pjekurie të parakohshme: fëmija bëhet rojtar i njeriut që e solli në jetë.
Në këtë rrugëtim, Haruni e kupton se tregimet nuk vlejnë vetëm pse janë “të vërteta”, por sepse japin kuptim jetës. Ai përballet me forcat që kërkojnë të ndotin burimin e tregimeve – censurën, harresën, heshtjen – dhe mbrojta e imagjinatës bëhet akt etik. Në fund, kur Rashidi rifiton zërin, ai nuk është më një figurë autoritare, por një njeri i shpëtuar nga biri i tij.
Në aspektin filozofik, ky është shembull i etikës së kujdesit: biri rritet përmes aktit të përkrahjes, jo përmes ftohjes, ikjes ndarjes. Psikologjikisht, është modeli i djalit që përballon krizën e babait dhe i jep atij kuptim të ri. Sociologjikisht, është rrëfim për tronditjen e figurës klasike të babait dhe rimodelimin e saj nëpërmjet afërsisë emocionale dhe solidaritetit.
3. Biri i kodit dhe muaji i vdekjes
Në romanin “Prilli i thyer” të Ismail Kadaresë, babai është mishërimi i një kulture të pandryshueshëm zakoni, ai nuk është aktor aktiv, por përfaqësues i një sistemi që kalon nga brezi në brez. Marrëdhënia at-bir është e ftohtë, e heshtur dhe e ndërtuar mbi urdhërin e pathënë: hakmarrjen.
Gjorgu, i biri, nuk ka zgjidhje: ai nuk është subjekt që vepron, por hallkë në një zinxhir. Ai nuk merr udhëzime përmes fjalëve, por përmes simboleve: një këmishë e përgjakur, një filxhan kafeje i ofruar nën gjunj pa fjalë, etj. Ai kryen hakmarrjen dhe më pas nis “muajin e besës” si një “muaj i mjaltit” i bërë me vdekjen dhe jo me dashurinë.
Një linjë tjetër në roman është muaji real i mjaltit midis Besianit (intelektual shqiptar i viteve 20-30 të shekullit XX) dhe Dianës, poetikë model për zbërthimin dhe interpretimin teorik të normave, rregullave dhe pragrafëve të Kanunit të Lekë Dukagjinit.
Në rrafshin psikologjik, Gjorgu mishëron modelin e brendësimit të dhunës si fat. Ai nuk ka zgjedhje personale. Ontologjia e tij është nënshtrimi. Filozofikisht, është modeli i ekzistencës pa liri. Veprimi i tij është formë shuarjeje e individualitetit në emër të një kodi që nuk fal.
Sociologjikisht, ky model është produkt i një patriarkaliteti, ku babai nuk është njeri, por funksion i dhunës tradicionale.
Ky është babai që nuk vret, por ia kujton Gjorgut këmishën me shenja gjaku të vëllait të vrarë. Dhe ky është biri që nuk do të vrasë, por duhet të marrë gjak për të mos humbur nderin.
Kështu, rrëfimi mbyllet me shuarjen e trungut Berisha, dhe me të, edhe trashëgimia e një kulture ku hakmarja dhe gjaku janë varg zinxhirësh. Në rrafshin estetik, në fakt shuarja e Berishëve është tragjedi klasike në kontekst shqiptar.
ObserverKult
Lexo edhe:
