(Prapashtesimi, ndëshkim moral i fjalëve shqipe )
Nga Ismail SYLA
Pesë fjalë shqipe: rrugaç, burrec, gruar, gojaç, fjalaman, me rrënjë – temë fisnike dhe degradimi i tyre përmes ndajshtesave morfologjike, nën llupën e trajtimit eseistik
Rrugë – rrugaç
(Anatomia e degradimit të hapësirës publike nëpërmjet prapashtesimit moral)
Rruga: hapësira e rendit, e lëvizjes dhe e jetës së përbashkët
Fjala rrugë e shqipes është një nga fjalët më të rëndësishme të jetës kolektive.
Ajoshënjon: orientim, marrëdhënie, qarkullim, bashkëjetesë, ligjërim hapësinor, ritëm shoqëror. Rruga nuk është vetëm vend kalimi, është institucion social. Aty njeriu takohet me botën, me të tjerët, me fatin e tij ditor. Në filozofinë shqiptare të jetës, rruga ka këto karakteristika: është publike, për të gjithë. Kërkon rregull, sepse ndryshe s’funksionon. Është horizontale, lidh njerëzit, nuk i ndan. Ka drejtim, tregon kahun e jetës.
Rruga është vend i qytetarisë: një hapësirë që kërkon sjellje të matur, veprim të ndërgjegjshëm, ritëm civilizues. Në thelb, rruga është hapësirë morale, jo vetëm fizike.
Rrugaçi: figura e shkatërruesit të hapësirës publike
Kur fjalës “rrugë” i shtohet prapashtesa – aç, krijohet një entitet krejt tjetër: rrugaç- njeriu që: shkel rregullin e rrugës, nuk njeh kufij shoqërorë, nuk ka orientim moral, e përdor hapësirën për kaos, e ndot realitetin publik me sjellje individuale. Në thelb, rrugaçi është njeriu që nuk është në gjendje të përdorë hapësirën e përbashkët pa e degraduar atë.
Pse prapashtesa –aç është kaq e fuqishme këtu?
Prapashtesa –aç është një nga prapashtesat më të vjetra pezhorative të shqipes. Ajo: zvogëlon figurën, e bën karikaturë, e ul statusin, e vë njeriun “nën rrënjë”. Pra: fjala “rrugaç” është e barabartë me karikaturën e njeriut të rrugës.
Prapashtesa paraqet shkarjen, dështimin, shpërfytyrimin e një roli. Nëse rruga është vend i rregullit, rrugaçi është shkatërrues i rregullit. Nëse rruga është vend i orientimit rrugaçi është i pa orientim. Nëse rruga është institucion rrugaçi është anti-institucion.
Morali i brendshëm i fjalës: çfarë dënon shqipja?
Shqipja nuk e fyen rrugën, ajo fyen sjelljen në rrugë. Kjo është filozofia e prapashtesimit: rrënja është e përjetshme, prapashtesa është shpallje e gabimit.
Rruga është e mirë. Rrugaçi është e keqja e rrugës. Pra moraliteti qëndron në kontrastin: rruga – rend, rrugaçi – devijim. Rrugaçi shfaq disa sjellje kaotike: nuk respekton askënd, është agresiv. Përdor hapësirën si vend pushtimi. Është amoral, nuk njeh masë, bëhet endacak pa destinacion, vetëm me lëvizje të zbrazëta. Ai nuk është vetëm njeri i rrugës, por është njeri që e shkatërron kuptimin e rrugës.
Marrëdhënia filozofike: nga hapësira publike te morali personal
Në filozofinë shqiptare rrugaçëria matet me sjelljen publike. Rrugaçi është figura që shkel moralin e hapësirës. Në shumë kultura, morali është skrupull i brendshëm. Në kulturën shqiptare, morali është edhe etikë e hapësirës: mënyrë si rri, si ecën, si e përdor vendin e përbashkët, si i prek të tjerët. Rrugaçi e përdor hapësirën pa etikë. Rruga për të është trup, ndërkaq ai është plagë e trupit shoqëror.
Rrugaçëria si dështim i qytetarisë
Kultura shqiptare ka dy fjalë të mëdha: Udhë dhe rrugë që kanë ngjashmëri por edhe dallime. Gjersa ontologjia e udhës është – vertikale, intime, e brendësisë, rruga shtrihet horizontale, publike, shoqërore. Kështu shpjegohet arsyeja pse nuk ekziston shprehja “udhaç”. Duke qenë e brendshme, udha nuk degradohet dot. E, “rrugaçi” ekziston, sepse rruga është vend potencial i ndeshjes me tjetrin. Rrugaçi është fyerja dhe poshtërimi i shoqërisë, jo i individit. Ai është anti-qytetar.
Konkluzion:
Rrugaç është figura e njeriut që nuk e meriton rrugën Në fund, mund ta përmbledhim kështu: Rruga është hapësirë e nderit kolektiv. Rrugaçi është humbësi i nderit personal në hapësirën kolektive.
Prapashtesa krijon figurën e njeriut që ka: humbur orientimin, ka braktisur rregullin, ka thyer kodin e qytetarisë, e ka përdhosur hapësirën publike dhe ka zhdukur masën.
Dhe prandaj shqipja e ruan këtë fjalë si një akt moral: Rruga nuk gabon. Gabon njeriu që ecën pa rrugë.
Burrë – burrec
Dekonstruksioni moral i figurës së burrit në gjuhën shqipe
Burri, figura më e rëndë e moralit shqiptar në kulturën shqiptare, si fjalë shënjon shumë më tepër se togfjalëshi “gjini mashkullore.”
Ajo përfaqëson: dinjitet, qëndrim moral, besë, përgjegjësi, peshë karakteri, kontroll, ekuilibër, aftësi për të mbajtur fjalën.
Burri nuk është kategori biologjike, por etike. Prandaj shqiptari thotë: “Ai është burrë!” (vlerësim moral), “S’është burrë me këto punë!” (gjykim moral) “Burri i dheut.” (arketip) “Burrni.” (virtyt).
Në këtë kuptim, fjala burrë është një nga konceptet më të shenjta të etikës shqiptare.
Burrec, figura e zvogëluar, e rrudhur, e shpërfytyruar e burrit.
Kur rrënjës “burrë” i shtohet prapashtesa –ec, krijohet]forma burrec. Burreci është njeriu që nuk arrin ta mbajë peshën morale të fjalës “burrë”. Ai është: i pasigurt, i padenjë, i pavendosur, oportunist, i lëkundur, frikacak në moral, i vogël në shpirt. Në përkufizimin popullor: “burreci është mashkulli që nuk është i denjë të quhet burrë.” Pra burreci nuk është “burrë i vogël” fizikisht, por burrë i rrudhur moralisht.
Pse prapashtesa –ec e poshtëron?
Prapashtesa –ec është: zvogëluese, përçmuese zhveshëse nga dinjiteti, e ngarkuar me ironi, e fortë moralisht. Ajo mosmarrëveshjen e njeriut me veten e kthen në kategori të qenies së tij: burrë – figurë morale, burrec – figurë e dështimit moral. Këtu prapashtesa nuk e fyen burrin në përgjithësi- fyen njeriun që pretendon të jetë burrë, por nuk është. Prapashtesa e krijon një kontrast brutal: burrë – etikë, peshë, besë, burrec – mungesë etike, mungesë peshe, mungesë bese.
Ndryshe nga fjalët e tjera, burrec është ajo ku prapashtesa godet më fort.
Morali i brendshëm: Çfarë dënon shqipja?
Shqipja e ka të qartë dallimin: burrë është figura ideale e kulturës mashkullore; burrec është figura e rrënimit të kësaj kulture. Burrec quhet ai që: kthen fjalën, nuk ruan besën, tradhton miqësinë, ka frikë nga përgjegjësia, sillet poshtë rolit të burrit, nuk përballon vështirësinë nuk pranon peshën e moralit. Pra:burreci është njeriu që nuk arrin të jetë ai që fjala burrë i kërkon të jetë.
Në këtë kuptim, fjala burrec është zhvillimi më i pasur moral i prapashtesimit në gjuhën shqipe.
Burreci si figurë filozofike: dështimi i arketipit.
Në filozofinë shqiptare burri duhet: të mbajë fjalën, të përmbajë veten, të mos zihet në vogëlsira, të ruajë dinjitetin, të përballojë fatin. Burreci është njeriu që: flet si burrë, por s’qëndron si burrë, premton si burrë, por nuk vepron si burrë, reagon si fëmijë, por kërkon trajtim si burrë, kërkon status që nuk e meriton. Në aspektin filozofik burri është nocion normativ, ndërsa burreci është nocion deskriptiv i devijimit nga norma. Është njësoj si virtyt përballë vesit arketipi përballë anti-arketipit.
Pse shqipja e ruan me kaq forcë këtë fjalë?
Sepse burri është vendi moral ku qëndron kultura. Nëse burri dështonte, dështonte struktura e familjes, e fisit, e besës, e marrëveshjes, e mikpritjes, e jetës shoqërore.
Prandaj gjuha ndërtoi një mekanizëm të fortë për ta dalluar burrin e vërtet nga burri i rrejshëm. Ky mekanizëm është fjala burrec. Ajo është një lloj alarmi moral i kulturës shqiptare.
Përfundim: Burreci nuk fyen burrin, fyen mungesën e tij
|Në të gjitha rastet e prapashtesimit: rruga mbetet e nderuar; degradohet rrugaçi, goja mbetet e shenjtë; degradohet gojaçi, fjala mbetet e rëndë; degradohet fjalamani, gruaja mbetet e nderuar; degradohet gruari
Dhe më e rëndësishmja: burrë mbetet figurë e lartë morale; burrec është figura e ulët që pretendon të jetë ajo që nuk është.
Prapashtesa nuk prek burrin. Prapashtesa shpall mungesën e burrit brenda një mashkulli. Burreci është mashkulli pa qendër. Burri është njeriu me qendër.
Shqipja ka fyerje të ndryshme, por burreci është fyerja më ontologjike: Pra: rrugaç është problem në sjellje; gruari është problem në dëshirë; gojaç është problem në gjuhë; fjalamani është problem në mendim, por burreci është problem në qenie. Ai nuk është gabim i rastit; është dështim i strukturës morale të njeriut. Ndaj kjo fyerje ka peshë më të madhe se të tjerat.
Në këtë mënyrë, burri dhe burreci përfaqësojnë dy pole të filozofisë morale shqiptare: burri = norma, burreci = devijimi, prapashtesa = gjykimi.
Grua – gruar:
Fjala “gruar” nuk flet për gruan si qenie, por për burrin që ka sjellje të shtuara, të tepruara, të padisiplina ndaj grave. Pra është një feminizim i dështuar i burrit, një varg sjelljesh që e ulin figurën e tij.
Gruar: Semantika e teprimit erotik dhe dështimit moral
Përkufizimi i saktë
“Gruar” në shqipe nuk nënkupton konceptin “të ngjashëm me gruan”.
Nuk ka asnjë lidhje me feminitetin si karakter moral apo etik. Kuptimi i saj është: Burrë që e tepron shkuarjen pas grave, burrë që përpiqet t’u pëlqejë grave me këmbëngulje të padenjë, burrë që e ul veten përmes sjelljes së ekzagjeruar erotike.
Shqipja e njeh këtë sjellje si devijim të karakterit të burrit, jo si atribut të gruas. Prandaj fjala është moralisht e ngarkuar, ajo demaskon burrin që e humb dinjitetin te mënyra si e kërkon vëmendjen e grave.
Pse quhet “gruar” dhe jo diçka tjetër?
Sepse shqipja përdor një mekanizëm ironik, pothuajse satirik: burri, në vend të jetë në rolin e vet burrëror, fillon të sillet në funksion të dëshirës së tjetrit, duke ndjekur gratë me një këmbëngulje që e zbret nga pozita e tij. Gruaria në këtë kuptim është: imitimi i pavetëdijshëm i një sjelljeje jo-burrërore, një devijim i energjisë së tij, një lloj servilizmi erotik. Nuk është fjala për feminitet, por për një deformim të rolit të tij burrëror.
Prapashtesa –ar, ironia e nënshtrimit. Prapashtesa –ar, në shumë raste, krijon profesion (këpucë- këpucar”), Te fjala gruar, prapashtesa punon ndryshe: ajo i jep burrit një “profesion” që e ul, e poshtëron, e ironizon. Ai nuk është më burrë, por “i dhënë pas grave” në mënyrë të tepruar, qesharake, të padenjë. Në këtë kuptim: Gruaria është profesioni i dështuar i burrit në raport me gratë.
Dimensioni moral: humbja e masës Në moralin shqiptar, masa- ndjenja e kufirit- është thelbësore. Një burrë “gruar” është burrë: që e ka humbur masën, që lëkund prioritetin, që shfaq sjellje të pa vetë kontrolluara, që vrapon pas grave duke humbur peshën e karakterit. Pra “gruar” nuk dënon erotizmin, por teprimin. Shqipja e ka shumë të qartë këtë rregull: Problemi nuk është dëshira, por shthurja e rolit.
Gruaria si antitezë e burrërisë. Filozofia shqiptare e burrërisë bazohet në tri shtylla: në qëndrim, dinjitet dhe përmbajtje. Burrë plus sjellje e tepruar barazi me burrec. Burrë plus sjellje e servilizuar ndaj grave barazi me gruar. Pra kemi dy rrëzime të burrit: njëri në dobësi karakteri (burrec), tjetri në dobësi erotike (gruar). Këto nuk janë sinonime – janë dy kriza të ndryshme të burrërisë.
Gruaria në kontekstin e prapashtesimit moral
Në esenë tonë për prapashtesimin si akt moral, fjala “gruar” është shembull ideal: rrënja grua është e nderuar, është identitet i femrës; prapashtesa –ar nuk e përflet gruan; e flet burrin që abuzon me praninë e grave.
Ky është një shembull i pastër i parimit: Prapashtesa nuk fyen rrënjën, por sjelljen që s’i përket dot rrënjës. Gruaja nuk degradohet. Degradohet burri që e keqpërdor raportin me të.
Përfundim: Gruaria si metaforë morale. Në thelb “gruaria” është gjykim moral mbi burrin, jo mbi gruan. Ajo shënjon. mungesën e vetëkontrollit, teprimin erotik humbjen e peshës së burrit, zhvendosjen nga dinjiteti në zvarritje.
Prandaj shqipja e ruan këtë fjalë si formë edukimi, si mjet të etikes popullore si shenjim të asaj që nuk duhet të jetë burri. Nga identiteti te gjestikulacioni vulgar “grua” është fjalë që shënjon rol, qenie, status. “Gruar”, thuhet për burrin që është shumë i dhënë pas grave, që përpiqet t’u pëlqejë njeri me sjellje të shthurura, imitim i ulët i gruas, sjellje që bie poshtë dinjitetit.
Është një nga rastet më të qarta të transformimit pezhorativ përmes prapashtesimit: fjalë e nderuar – figurë e degraduar.
Analogjia me “grua – gruar”: dy rrëzime paralele
Në të dy rastet: rrënja është e pastër; prapashtesa shënon sjelljen që s’i përket rrënjës; gjuha e ndëshkon devijimin përmes transformimit gramatikor. Gruaja nuk poshtërohet nga fjala gruar; poshtërohet burri. Rruga nuk poshtërohet nga fjala rrugaç; poshtërohet njeriu. Rrugaçi është për rrugën ajo që gruaria është për gruan: një parazit semantik i rolit të dikujt tjetër.
Gojë – gojaç
Anatomia e degradimit të logos-it dhe moralit të fjalës
Goja: organi i fjalës, i jetës, i nderit
Në traditën shqiptare, goja nuk është thjesht organ biologjik. Ajo është tempulli i fjalës, qendra e nderit, garancia e besës, porta e mendimit. Fjalët “m’i ke dalë nga goja”, “e mbajta gojën”, “e fliqi gojën”, “e dha fjalën me gojë” tregojnë se goja ka status moral.
Goja është e shenjtë sepse është instrumenti përmes të cilit: njeriu jep besë, shpreh nder, artikulon të vërtetën, bën marrëveshjet, krijon marrëdhënie. Prandaj rrënja gojë është neutrale në formë, por e rëndë në dinjitet.
Gojaç: deformimi i funksionit të fjalës
Kur fjalës gojë i shtohet prapashtesa –aç, krijohet figura e gojaçit, njeriu që e përdor gojën kundër nderit të saj.
Gojaçi flet pa mend, flet pa masë, flet keq për të tjerët, përgojon, shpif, prish bisedën, abuzon me logos-in. Në thelb, gojaçi është abuzuesi i fjalës. Ai nuk është njeri që flet shumë (kjo është fjalamani). Ai është njeri që flet keq Nga gojaçi, degradohet cilësia, jo sasia.
Kuptimi moral: Gojaçi është njeriu që e shkatërron funksionin etik të gojës. Në këtë kuptim relacioni gojë – gojaç ka të njëjtin mekanizëm moral si: grua – gruar, rrugë rrugaç. Kështu, prapashtesa e ul figurën e njeriut, por nuk prek dinjitetin e rrënjës.
Pse është poshtërim?
Sepse goja ka funksion shenjtërues në kulturën shqiptare. Gojaçi është: i pabesë, i papërmbajtur, i trazuar, i prishur në përdorimin e fjalës. Shqipja e ndëshkon përmes formës gjuhësore:i merret rrënja dhe i jepet një trup i ulët moral.
Ashtu si rrugaçi është katastrofa e rrugës, gojaçi është katastrofa e gojës.
Gojaçi si figura e kaosit verbal
Rrugaçi ka kaos fizik. Gojaçi ka kaos verbal. Në të dyja rastet, kaosi transformohet në fyerje. Gojaçi nuk bisedo, ai përçan. Ai nuk jep fjalë, por e thërrmon atë. Ai nuk ruan masë, po e prish harmoninë e bisedës. Ky është një dështim moral i logos-it.
Fjalë – fjalaman
Kur trupi i mendimit kthehet në tepri, zhurmë dhe prishje të logos-it
Fjala: njësi e logos-it, e mendimit dhe e etikës shqiptare
Shqipja e ka një raport të jashtëzakonshëm me fjalën. Për shqiptarët, fjala është nderi vetë: “U dha fjala.” , “Fjalë burrash.” “E mbajti fjalën.” “Fjala vret.” “Fjala është gur.” Në filozofinë morale të shqiptarit, fjala është: normë etike, detyrim, besë, marrëveshje, pasqyrë karakteri. Fjala nuk është tingull. Është veprim. Prandaj rrënja “fjalë” është madhështore, e respektuar, e ngarkuar me përgjegjësi.
Fjalamani: teprimi i fjalës, varfërimi i mendimit
Fjalamani nuk është gojaç. Gojaçi flet keq. Fjalamani flet shumë. Fjalamani është teprimi i fjalës pa masë, pa mendim, pa peshë.
Ai nuk ndalet, nuk mendon, nuk përzgjedh, nuk lë vend hapësirë për tjetrin, fillon të flasë para se të mendoj, përdor fjalët me shumicë dhe me pak cilësi. Në fenomonologjinë e logos-it, kjo është forma më e rëndë e dobësisë së mendimit.Fjalamania është inflacion i fjalës. Ashtu si inflacioni ul vlerën e parasë, fjalamani ul vlerën e fjalës.
Kur pasuria e gjuhës bëhet tepri e dëmshme. “Fjalë” është njësi e ndërtimit të mendimit. “Fjalaman” është ai: që ka fjalë shumë, por mendim pak; që flet kot; që e konsumon gjuhën. Prapashtesa –man nuk është gjithmonë negative, por në këtë rast e krijon figurën e njeriut që: nuk e përdor fjalën si kuptim ,por si zhurmë. Pra, prapashtesa e kthen një vlerë në jo vlerë.
Prapashtesa –man: funksioni etik
Prapashtesa “man” nuk është gjithmonë negative, por në këtë rast ka funksion totalisht pezhorativ. Ajo i jep sjelljes një dimension të tepruar, e përshkruan individin si të fiksuar pas veprimit, e zvogëlon dinjitetin e përdorimit të fjalës. Pra fjalamani është njeri që nuk ruan masën e logos-it, një vlerë themelore në kulturën shqiptare. Në moralin tonë, tepria është po aq e keqe sa mungesa. Shumë fjalë – pak mendim. Në të njëjtën mënyrë si: shumë kërkim ndaj grave – gruar, shumë prani kaotike në rrugë- rrugaç. Pra:fjalamani është devijimi i logos-it.
Fjalamani si zhurma e botës së brendshme
Shqipja është gjuhë e masës. E urtësisë që zhytet përpara se të flasë. Fjalamani është figurë e kundërshtisë së kësaj: e rrah shumë fjalë, nuk gjen mendim prodhon zhurmë në vend të komunikimit. Fjalamani është njeriu që:e ka gojën e krijuar për fjalë, por mendjen të shkëputur nga to.
Paralele me “rrugaç” dhe “gruar”
Në të gjitha rastet, prapashtesa nuk fyen rrënjën, nuk degradon koncepti, nuk prek të shenjtën, por denoncon sjelljen që bie poshtë nivelit të rrënjës. Fjalamani është njeriu që nuk e meriton fjalën. Gojaçi është njeriu që nuk e respekton gojën. Rrugaçi është njeriu që nuk e meriton rrugën. Gruari është njeriu që s’meriton rolin burrëror.
Përfundim:
Fyerja si filozofi e vlerave në shqipe Në gjuhën shqipe, prapashtesimi është sistem moral: ai mbron rrënjën dhe ndëshkon devijimin.
Në këtë vizion: fjala është e shenjtë; fjalamani e banalizon. goja është e nderuar; gojaçi e ndot, rruga është e qytetëruar rrugaçi e shkatërron gruaja është e nderuar; gruari e poshtëron burrin. Dhe kështu, gjuha shqipe ndërton një filozofi të brendshme: Njeriu gjykohet për atë çfarë i shton vetes, jo për atë çfarë është në rrënjë.
Shënim
Mekanizmi i degradimit]
(Rrënja e fortë te trupi i dobët)
Çfarë ndodh në të gjitha këto raste?
1. Rrënja është kuptim pozitiv, stabil.
2. Prapashtesa krijon trup të ri, të brishtë.
3. Ky trup i ri e përmbys moralin e rrënjës.
Kjo është natyra e shqipes: rrënja është e fortë, e pastër, e lashtë, prapashtesimi i ul, i vulgarizon, i deformon.
Rrugë – rrugaç, shkarja morale e hapësirës publike. Burrë- burrec, shkarja morale e rolit. Grua -gruar, shkarja morale e identitetit. Gojë – gojaç, shkarja morale e gjuhës. Fjalë – fjalaman, shkarja morale e mendimit.
Pse ndodh kjo metafizikë e fyerjes në gjuhën shqipe ?
Fyerjet në shqipe lindin nga vulgarizimi i asaj që është e shenjtë: rruga (civilizimi), burri (dinjiteti moral), gruaja (njeriu i shtëpisë dhe botës), goja (gjuha), fjala (logosi). Prapashtesat –aç, –ec, –man, etj., janë mjetet kirurgjikale të degradimit: ato nuk krijojnë vetëm formë; ato krijojnë gjendje morale dhe shoqërore.
Në këtë mënyrë, gjuha shqipe na jep një mësim të thellë: Fyerja nuk është shpikje e fjalës; është deformim i thelbit. Dhe fyerja më e madhe ndodh kur: rruga humb shpirtin e qytetërimit, burri humb qendrën, gruaja humb dinjitetin, goja humb rëndësinë e logos-it, fjala humb mendimin.
Konkluzion: Prapashtesa është pasqyrë e nderit dhe rënies së shoqërisë. Pse shqipja e bën këtë? Sepse është gjuhë që vëzhgon sjelljet, jo konceptet. Ajo e njeh njeriun përmes: lëvizjes (rrugaç), karakterit (burrec), dinjitetit (gruar), gojës (gojaç), ligjërimit (fjalaman).
Shqipja është një gjuhë morale. Dhe prapashtesat janë sistemi i saj i etikës së përmbysur.
ObserverKult
Lexo edhe:
