“Biblioteka –Museum e Tiranës” nga Arshi Pipa
Bibliotekat, pinakotekat, museumet janë institute kulturore ku pasqyrohet jeta mendore e nji kombi.
Këtë s’e thomi për vehte, natyrisht , por për ata qi nuk e dinë. E thomi për ata të huej, qi vijshin deri dje me na vizitue si nji vend të rrallë. Gjejshin kta zotnij, lorda plakoça të velun nga mondaniteti, gazetarë kulima qi kërkojnë për shtyllat e tyne sensacionalitete, se Shqipnija asht nji vend “piktoresk”, pak “selvaggio” por charmant” n’at “simplicity”-n e vet natyrale, qi ka thesare të panjohura bujarije e pyjesh virgjine etj. etj…
Kta zotnij na i marrim për dore dhe i çojmë-jo te Xhamija e Ethem Beut, a te Ura e Brarrit, a te Kalaja e Petrelës, se kto na i mori vesht bota-por te ndonji prej institutevet tona kulturore të sipërmenduna. Dhe u thomi: Urdhnoni, Zotnij, na kemi edhe kësi llojesh tjera!
I çojmë, fjala vjen, te Biblioteka e te Museumi. Asht e vërtetë, spjegojmë atëherë, se na nuk kemi shum biblioteka e museume.
Historija e jonë, në robnín e saj pesë herë shekullore…e u thomi ktu ato pak fjalë të nevojshme të zakonshme. Veç, shtojmë mandej, nji Bibliotekë e nji Museum i kemi si duhet…E u prijmë për atje.
Edhe përjashta kështu bajnë. Kur viziton ndonji qytet, të drejtojnë ma parë kah monumentat ma të përmendun, shtatore, pallate, tempuj, galerina arti. Dihet se kishat janë të stolisuna zakonisht me vepra plastike nga mjeshtrat e mëdhej. Shpesh, kush ka mundësí, pinakotekat e museumet e edhe bibliotekat, i vendosin ndër pallate historike. Ka lezet e njikohësisht dinjitet qi nji vepër arti të ruhet në nji ndërtesë gjithashtu arti ose në nji tempull. Kështu në Firencë, pinakoteka ma e madhe e Italisë ndodhet në “Galleria degli Uffizi”, vepër e Vasari-t. Në pallatin Pitti ndodhet galerija e artit modern. Verës në kopshtijet e tij epen çfaqje theatrore, dhe në njenën prej sallavet të tija, “Salla e Bardhë”, koncerte. Kapela e princave “Medici”, ku gjinden disa nga skulpturat ma të bukura të Michelangelo-s, asht në Kishën San Lorenzo. Jo fort larg ksaj kishe ndodhet nji nga pallatet ma të bukura të Rilindjes, pallati “Strozzi”.
Këtu, tash vonë, vendosën bibliotekën e moçme të “Gabinetit Viesseux”. Nji tjeter pallat i vjetër: “Bargello” asht sot museum armësh e veshjesh.
Dhe tash pyesim:
Ata qi e vendosën bibliotekë-museumin kombëtar të Tiranës te binaja e moçme qi qe dikur e princavet Toptanas, a mos u frymëzuen prej nji ideali të këtillë?
Bibliotekë e museum! Dy institute kulture të harmonizuem në nji të vetëm! Ekonomí vendi qi i ka hije shijes të madhit burr qi dijti me i vllaznue aq mekullisht! Bibliotekë e museum bâjnë dy. Shto edhe arkitekturën e pallatit ku janë ruejtë, e bajnë tri! Pallati asht në stilin klasik të traditës së madhe qerpiçane: i gjanë e i bollshëm, me çardak se me ngá kuajt, me salla të ndrituna-hygjenikisht-prej shumë dritorevet.
Karakteristikë dalluese: shkallët i ka jashtë dhe i ka, natyrisht si të gjitha pallatet, simetrike ndër dy anët. Kto shkalla gurit puqen në maje tue përbâ nën tê nji hark qi në thjeshtësín e vet “austere” ka bukurín e vet. Mbi shkallë, përpara derës së hymjes,stolisë me xhama, çelet nji terracë me parmakë hekuri ndër ana qi përban ballkonin. Prej këndej mund të soditet natyra përqark.
Thash qi ka ardhë pranvera asht nji lezet i veçantë me ndejë në kët ballkon e me kënaqë syt me pamjen e oborrit. Pse harrova me ju diftue, pallati ka përpara nji copë oborr, katërkandsh i rregullt, ku bín bari pa pasë nevojë me e lagë.
Për çdo eventualitet asht aty, në mes, nji pus, me nji grykë të punueme në relief t’ulët prej daltuesit t’onë ma të përmendun…
Mjerisht nuk më kujtohet emni. Nuk ka gjâ ma të kandshme se me kullotë…sytë në kët jeshillek.
Por nuk mjafton. A thash se shkallat janë guri të latuem?
Janë kështu për t’u intonue me arkeologjín e kopshtit! Pse këtu ka pasë kenë dikur nji qytet greko-romak shum i përmendun. Me gërmime të zellshme janë qitë në diell disa nga monumentat e vorruem. Kanë zbulue kështu nja disa shtatore pa krena, rrashta pa trupa, nja disa rrasa (jo me là tesha ), ndonji qyp i madh për ufull, ndonji mbishkrim turçe qi përmendë datën e aleancës së madhe turko romake të vj. 759 p.Kr.etj. etj.
Dojnë me dhanë se sidomos nji “palosje” (panneggio) nën balkue , asht i shkollës skopane. Vendin e nderit e xanë disa cunga shtyllash, mermer i bardhë e laraman, me të cilin stoliseshin tempujt e Afërditës.
Kompetentët e deduktojnë këtê nga nji bust i gjetun aty pranë, i nji bukurije së rrallë e qi s’mundet me kenë veç se aj i Afërditës.
Un jam i mendimit se ato shtylla i përkasin ndonji palestre. Provë qi nuk gabohem asht se pak metra ma lark ndodhet nji “paralele” ku ende të rijt vazhdojnë me bâ ushtrime trupore. Nji gjâ veç më çuditë:
si ka muejtë me durue, njisoj me shtyllatt mermeri, edhe ajo vegël druni! Sidoqoftë kto shtylla, të rendueme në nji gjysë harku të përsosun, në trajtë orkestre me fëtyrë kah dera e oborrit, janë si një grishje për vizitorin. I cili teksa hyn, asht i përshëndetun prej dy rojevet pa krena, të vueme simetrikisht në të djathtë e në të majtë. Dhe mos të çuditet aspak pse ata janë pa krena. Të hjedhi nji vështrim nepër kopshtë e do t’i gjejë më ndonji skutë, tue kullotë bar! Dhe do të shofi atëherë frona guri të shpërndamë simetrikisht nëpër kopësht, dhe mbi të ulun njerëz qi lexojnë ose andrrojnë. Do të ketë përshtypjen se ka hy më nji amfiteatër ku lohet ndonji copë e Eskilit.
Kjo sa për pamjen e jashtme, se për mbrenda, janë mrekullina të tjera. Nuk do të përmendim këtu ç’ fat i madh asht për studjuesin me gjetë në nji vend gjana aq të ndryshme si janë libri, shtatoret, paret e vjetra, armët, veshjet e sa tjera.
Ai qi don me bâ studime krahazuese ndërmjet arteve të ndryshme këtu le të vijë. Këtu le të vijë edhe poeti qi kërkon frymzim. N’u lodhtë prej leximit të ndonji librit, i mjafton me shetitë sytë për rreth për me u dalldisë: këtu nji rrashtë, atje nji kukëll, anash nji kanavetë, ma tutje trashigimet e Ilirvet.
Nji xheverdare kah e djahta, bri saj nji fyell, nji “lakuriq” kah e majta, më nji qoshe nji qyp.
Nuk po flasim mandej për bibliotekën e cila ka ardhë tue u pastrue …deshta me thanë tue u pasunue vazhdimisht, kështu qi sot asht ma e pajisuna bibliotekë në gjithë Shqipnín . Reparti i saj i libravet të vjetër asht jashtëzakonisht i pasun. Aq sa disa prej tyne janë të bremë prej mijvet.
Bile për punën e mijvet kallxohet nji ndodhí e lezetshme. Pat ardhun do kohë ma parë nji vizitor i huej-italian, me gjasë –të cilit ndërsa kontrollonte raftet e libravet të vjetër, i pat dalë nji mí. Qyqari qe trembë fort e pat bâ nji kërcim të madh qi e çoi për rrezik te i vetmi vend i dyshemes qi kishte qillue pak i prishun…E si pat ndodhë edhe pak randë, vojt puna qi aj rá nën ahër…T’u lëshuen vrap rojtarët për me i ndihmue rrezikziut….kur e gjetën kambë-kryq mbi një turrë librash qi njat-herë sa i kishin prue “taze” prej Distaptur-it tue thithë nji puro!
Por çka dojshin aty turrat e libravet të Distaptur-it, keni me thanë ju?
Fajin e kam vetë qi harrova me ju thanë qysh në fillim se kati i poshtëm i bibliotekë-museum-pinakotekës kombëtare asht depoja e libravet të Ministris s’Arsimit. Eh! Po për me bâ tamam duhej edhe kjo! Punët e mira a çohen deri në fund a s’fillohen aspak!
I madh kishte pasë kenë ky konaku i Toptanasvet, rueje Zot! Kam kenë e kam shetitë vetë për gjithë anë. Kaq e shum sende ka zanë e prap zen se zen edhe ma. Kan mbetë kah ana e djathtë nja dy dhoma të vogla bosh. Marr lejen me ba nji sugjerim. Pse me i lanë bosh në kët kohë kur po hiqet aq keq me gjetë ndërtesa? Kishe me thanë pra se mund të depozitohen aty edhe nja disa thasë groshë a patate, nga ato të caktueme bje fjala për arsimtarët. Ka qillue edhe Nozullimi aty pranë, larg dy hapa. Gjynah me e humbë kët rasë!
Kam marrë vesht se nja disa njerëz, qi nuk kuptojnë nji xero nga arkeologjia e nga paleologjija, po mundohen me e transferue bibliotekë-museumin në nji godinë tjetër, gjoja ma të ré e ma të përshtatëshme për nji institut kulture të këtillë.
Dhashtë Zoti mos ndodhtë ky kob! Ata pseudo-artista, kushdo qofshin, të marrun mendsh nga makalushlleqet moderne, nuk po janë në shkallë me kuptue mendimin fisnik t’atyne qi e lanë bibliotekë-museumin për pesmbëdhet vjet rresht te ndertesae sipërshkrueme. Kjo don me thanë, me nji fjalë, mos me çmue punën e të tjerëvet. Prandaj i drejtohem Kryesis së Shtetit, me nji lutje botore, qi të ndalojë për të mirë të Kombit e për hir të traditës, çdo veprim”inovator” të kotë, tue e lanë bibliotekë-museumin aty ku asht, spakut edhe për nja pesmbëdhet vjet tjera, deri sa të gjindet nji pallat edhe ma i vjetër, ma artistik se aty i Toptansvet.
Kan mbrrijtë me thanë-o moskuptim i kohnavet t’errta!- se të huejt qi vijnë me na vizitue mund të na tallin për këtë “babiloni” (asht fjala e tyne) kulture. I nënshkruemi, pleolog i doktoruem pranë “Columbia University”, deklaroj solemnisht:
Nuk asht e vërtetë. Un, qi ditë për natë, natë për ditë, gjindem në ndonjë skaj të bibliotekës, tue kërkue, tue hetue, un qi, kur ishte dimën e endé nuk ishte vue pori në sallën e inkunabujvet, ngrohesha , tue fërkue duert, me zjarrin e kulturës e të historís zamadhe iliro-trake, un arkeologu qi kam shetitë gjith botën për me ndeshë gjurmat e lavdishme të qytetnimit Shqiptaro-Ilir tue ja zbulue deri në rranzat e Himalaias e deri në Misir, un shkrimtari dorëshkrimet e të cilit presin me u-nxjerrë , kur t’u vijë dita, nga kanaveta e posaçme e Museumit ku janë ndrye e ruejtë me kujdes, un pra flas ndryshej. Jam njeriu i bibliotekës e i museumit qysh ditën qi asht themelue. Kam pá me qinda, me mija vizitorësh të huej qi kan hy këtu, kam folë me shumicën prej tyne. Dhe të gjtihë nuk kan thanë veç fjalë lavdi e bindjeje për shijen sinkretike, jashtëzakonisht të hollë të shqiptarit; i cili në nji kohë kur n’Amerikë hahet dreka në kambë (për me kursye kohë) dhe bahen shtëpijat njiqind katesh (për me kursye vend) paraqitet me kët vepër të pavdekëshme si ma i madhi ekonomist-artist i shekullit.
Do kohë ma parë, nji mik më ka bâ kët vrejtje:
“A nuk të duket se na shqiptarët jemi pak temerarë, lamë pasunin e madhe të libravet t’onë në nji ndërtesë të vjetër të cilën mjafton nji shkrepcë për me e ndezë si mullar sane, lamë trashigimet e paçmueshme t’arkeologjís s’onë nëpër oborre, ku edhe nji hajdut pulash mund të hyjë, tue shkapërcye nji mur t’ultë?”
Këtu indinjata e eme a në fund ka plasë. Por çka kujton ti-kam bërtitë atëherë, -se shqiptari, pinjolli i racës së shkëlqyeshme Ilire, aj qi poeti ma i madh englez, Haroldi përmendë me nderim për trimnin e kalorsin e tij, mundet, guxon, ban sakrilegjin, për me mendue, jo ma me krye kso gjansh? Flet puna vetë: tash pesmbëdhet vjet qi biblioteka e museumi janë aty, cili u gjet me marrë e mos me këthye nji libër, ose me zhdukë andej edhe vetëm nji pare ari të koleksjonevet? Shpirtin fisnik të Shqiptarit e ka çmue me kohë bota, shpirtin artist të tijin-përveç amerikanvet-e çmojmë na vetë.
E të vijë bota tjetër mandej e të thotë se nuk jemi të mëdhej!
(Marrë nga Revista “Kritika”, Nr.2, prill 1944, rubrika: Jehona kulturore, botuar nën pseudonimin letrar të Prof. Arshi Pipës, shënuar ad literam: CRITICUS)
(Shkëputur nga libri “Kritika” Esse 1940-1944 të autorit Arshi Pipa)
Përgatiti: ObserverKult
Lexo edhe:
CIKËL ME POEZI NGA FERNANDO PESSOA, PËRKTHYER PREJ MOIKOM ZEQOS
Ju ftojmë të lexoni një cikël të zgjedhur poezish nga Fernando Pessoa, përkthyer prej Moikom Zeqos.
Nuk jam asgjë
E nuk do të jem kurrë asgjë,
Nuk dua të jem një hiç,
Megjithatë kam brenda vetes tërë ëndërrat e botës!
***
Në mendje më përgjumet poezia
Që shpreh tërë shpirtin tim
Është e vagullt e papërcaktuar si ere
E megjithatë e skalitur kaq saktë!
S’ka strofa, vargje, as fjalë
Madje s’është ashtu siç e ëndërroj
Po vetëm ndjesi e pastër pa përmasa,
Rreth mendimit një brymë lumturie!
Ditë e net në misterin tim e ndjej
E lexoj, më kot përpiqem ta rrokjezoj
Fjala e qartë rri në vehten time
Njëkohësisht pezull në plotësinë e mjegullt.
E di se nuk do të shkruhet kurrë
E di se nuk e kam idenë se ç’është
Po ndihem i kënaqur
Që veç e ëndërroj !
***
Përherë diçka mungon
Një gotë, një fllad, një frazë
Jeta dhemb më shumë kur shijohet
E akoma më shumë kur trillohet
S’mjafton të hapësh dritaren
Për të parë fshatin dhe lumin
S’mjafton të mos jesh i verbër
Për të parë pemët dhe lulet.
E nevojshme është
Të mos kesh asnjë filozofi
Me filozofinë ju s’gjeni pemë,
Por vetëm ide.
Është vetëm dritarja e mbyllur
Dhe gjithë bota jashtë
Dhe një ëndërr e asaj që do të shikohej
E kurrë s’shihet, nëse dritarja do të hapej.
Poezitë e tjera mund ti lexoni KËTU:
ObserverKult
