Rita Petro ” Lindur së prapthi”, Onufri, Tiranë, 2022
Nuk di pse ky libër më sjell në mendje librin e parë me proza, të Alda Merinit, (L’atra verita. Diario di una diversa)“E vërteta tjetër. Ditari i një të ndryshmeje”), 1986. Pikërisht Rita Retro për mua eshtë një “e ndryshme”, ajo eshtë kodi i padeshifrueshëm i ekzistencës, Zotja pushtuese e fletëve të bardha që janë e pamatshmja e shpirtit – siç thoshte Alda. Ajo di t’i mjaftojë vetvetes, dhe pikërisht për këtë, di të dojë si askush tjetër!
Nga Fulvia Dollmedi Shtepani *
Rita Petro na hap portat e qelës së saj të shndërruar në një vorbull rrënqethëse, me thëngjijtë e një epoke ende të pashuar, një epoke, kur asgjë nuk quhej me emrin e vet, edhe ato më të rëndësishmet thuheshin me sy e buzëkafshuar, ku jeta përthyhej që në fidanë, nën klimën shterpuese të diktaturës, ku shenjat gjurmëlënëse (njolla në biografi) penetronin në nën lëkurë e s’mund t’i fshihje as kur visheshe. Pikërisht atje, autorja e imagjinon veten në fronin e perëndive, me sensacionet e epërme, ata që krijohen për hir të mbijetesës e përkryerjes shpirtërore brenda kanatave të zemrës.
Kujtesa nuk eshte një petk që mund ta heqim, po eshtë një shtresë lëkure nën të cilën lëvron vijëshmëria e jetës.
Subjekti i këtij romani autobiografik, me tipare moderne dhe postmoderne, është pasqyrimi i një labirinti i ngjarjerjesh nga epoka e diktaturës përmes syve të një vajze të vogël, dhe eksplorimi i faktorit emocional apo ndjesor, gjeneruar prej tyre. Të gjitha elementet e kësaj sage kryeqytetase, filtruar nga eksperiencat jetësore dhe dekantimi i natyrshëm kohor, përbëjnë një fiction plot ngjarje, jetë,
dramë, dhimbje, dashuri e ethe padurimi, duke u përballur me stereotipet dhe paragjykimet e kohës. Grishja substanciale e lirisë, krijimi i atmosferës së ankthit, të së mrekullueshmes, të së gëzueshmes eshte realizuar me mjeshtëri, emocionalitet dhe intimitet, gjë që e bën romanin të rrëshqasë nga horizontaliteti i ngjarjeve dhe kufiri i vetes.
Kjo lëndë personale është ajo që e ngroh dhe e bën të prekshëm këtë libër në të cilin, kalohet me lehtësi nga fakti te meditimi, nga narrativa e konkretes në atë imagjinatës, nga dialogu dhe gjuha e bisedës, tek disa thënie që u ngjajnë maksimave, e që mbartin kuptime sintetizuese.
Përcaktimi i objektit krijues dhe trajtimi i tij artistik shikuar nga një vizion femëror, është jashtëzakonisht i rëndësishëm për letërsinë tonë, sepse një vizion i tillë, për shkallën e emancipimit shoqëror e shpirtëror të popullit tonë, në përgjithësi, dhe, në veçanti, të femrës, ka ardhur i vonë.
Mbresat dhe ndjesitë e përzgjedhura e sfidojnë harresën, duke e tejkaluar atë, pasi autorja prezantohet si një seleksionuese e pasionuar dhe e rafinuar, por në të njëtën kohë, edhe një ofruese e pjesës më cilësore të kujtimeve të saj, që siç duket, frymojnë akoma në perandorinë e ndriçuar të memorjes. Struktura rrëfimtare e romanit, tërë rrjeti narrativ i tij ka një thjeshtësi komplekse, me një gjeografi të aksuar rreth shpirtit njerëzor të një fëmije dhe një adoleshenteje, shumplanshmëria dhe polifonia et endrrave et dëshirave të saj, kristalizuar me një stil rrëfimtar i cili ndryshon në varësi të ndryshimit të pikëvështrimit.
Gjithë struktura narrative e mbresave dhe kujtimeve, që ndërlidhen me fije të shumta me njëra-tjetrën, është pjesë e një strategjie rrëfimtare të qartë, për të evidentuar në mënyrë të shtresuar, realitetin dhe problemet egzistenciale të një segmenti kohor, i cili pasqyron në të njejtën kohë, kuadrin historik në të cilinështë mbështetur.
Ky roman autobiografik, me tipare moderne dhe postmoderne sjell frymëmarrjen bashkëkohore romanore, është një sagë që përfshin jetën e kryeqytetit në kuadrin e një drame të përgjithësuar, të pushtetit që shtyp individin, megjithëse drita e romanit përqendrohet tek zbulimi i vetvetes, endrra e të qenurit njeri, dhe dashuria, e cila, edhe ajo, kushtëzohet nga kontekstualizimi .
Libri ka një rol të veçantë në dialektikën e zhvillimit të letërsisë shqipe, dhe padyshim kërkon një vëmendje të veçantë, jo vetëm në nivel analize me arkitekstin letrar të prozës autobiografike nga njëra anë, por edhe me rrafshin kuptimor të brëndashkruar njësisë së veprës, nga ana tjetër. Romani orkestron në të gjitha temat e tij totalitetin e botës së ndjesive, ideve të përshkruara dhe të shprehura në të, nëpërmjet diversitetit shoqëror dhe zërit autorial, i cili krijon themelet e unitetit kompozicional. Libri nuk reduktohet thjesht në një dëshmi autobiografike, por siguron nje ndërtim rrefimtar elegant, pertinent dhe nganjëherë plot humor (Dreq o punë. Ky armik që po afrohej po na
prishte kënaqësinë e gishtave !), si rezultat i një pune konceptuale thelbësore.
Të shkruarit është dhunti Zotash, është talent, është një sistem i tërë ngrehinash mbi të cilat duhet të kalohet për të arritur deri tek fjala e kulluar e cila, në vetëvete fsheh një rrëfim, një ngjarje, një histori ose një fiksion, që mëton ta konsumojë reflektimin deri në pikën e tij të fundit. Rita Petro i kthehet të kaluarës, duke e vjelur atëme mjetet moderne të së tashmes.
Ajo eshte gejshe e fjalës së vërtetë dhe jo vetëm të bukur! Shkrimi ka një gravitet që e përthith lexuesin, pasi lënda shkrimore, si, eliksir i ritmeve të jetës, që dallgëzon brigjeve të ekzistencës, është e gatuar aq bukur dhe me një përkujdesje maksimale, për ta ruajtur harmoninë e elementeve përbërëse, e për t’i dhuruar enkas, gjithë hapësirën e nevojshme ndjesive që zgjohen tek lexuesi.
Në këtë tablloid kujtimesh, me një tension tematik të pazakontë, Rita Petro artikulon guximshën të vëtetën e së kaluarës, të sajën përzier me atë të fiksionit, pasi sidoqoftë e shkuara, e bukur, e gëzueshme, e trishtë, rrëqethëse, apo e dhimbshme, e trajtuar artistikisht, mund të kthehet në një kryevepër. Përmes diskursit rrëfimtar, ajo përcakton dimensionet e mbresave dhe të kujtesës, pa të cilat individi do të ishte si një vazo e zbrazët dhe e pakuptimtë. Autorja është koshiente që vetëm krijimet artistike, janë të destinuar ti rezistojnë kohës.
Filogjeneza e shqetësimeve vajzërore, e shndërrimit të së pamundshmes në të mundshme, etja për monolog në një kohë dialogu të pamundur, denoncimi i një hipokrizije mortore(një dorë burri që futej poshtë brekëve të mia…,gjatë ditës ai ishte burri më serioz në botë… tani punon në udhëheqje), origjinaliteti me të cilin trazohet bota njerëzore dhe liria e të menduarit figurësojnë portretin psikologjik të autores, duke krijuar impute artistike unike të formatuara sipas gradientit të ndërgjegjësimit të jetës.
Kjo vepër me rëndësi të madhe sa historike e sociologjike, por po aq edhe letrare, ka skanuar shpërfilljen pa vizion të impozuar nga diktatura, për çdo lloj ndjesie që nuk ishte e lidhur me sistemin, me të cilin duhej të edukohej një gjeneracion i tërë.
Fjalët e vërteta me aksionin e tyre konjitiv të drejtëpërdrejtë, transformojnë dhimbjen dhe errësirën brënda shpirtit. Ka fjalë që shërojnë dhe fjalë që vrasin, fjalë që ndriçojnë dhe fjalë që errësojnë. Autorja i shmanget darës së shprehjeve të rëndomta konvencionale, nga e cila shpërthen një un i korsetuar nga të kundërtat, (si ai i romancës dhe politikës, etc..), por gjithmonë që shërben për të gjetur përgjigje të fuqishme, ndezëse (..madje pas çdo çasti dite, isha ndryshe..), për monotoninë e qytetërimit të asaj kohe.
Fuqia krijuese e autores, e cila projekton nënshtresën thellësisht lirike, si lëndë të tejdukshme, qëndron në synimin dhe arritjen e artikulimit të një vizioni origjinal, mbi zbulimin e vetvetes, të dashurisë, seksit, gjykimeve të të tjerëve, pritshmërisë, drojës, domosdoshmërisë për të jetuar lirinë dhe etjen për të. Narracioni me notat e tij autobiografike, me korpusin e tij nganjëherë metaforik, shërben për të transformuar rrëfimin e jetës personale, të kështjellës së saj shpirtërore, në një instrument laboratori social, politik dhe ekzistencial.
Shkrimtarët e mëdhenj, gjatë historisë njerëzore sikur janë të predestinuar për të qënë personazhe të zgjedhura, për të qenë “në shërbim” të ndjenjës kolektive në jetë, pasi ata me ankesat e tyre të zëshme e të pazëshme, me shenjat e revoltës dhe të mospajtimit, me besimin e tyre se liria është e prekëshme, e bëjnë lexuesin të kapërcejnë unazën e iluzioneve dhe të zbulojë kodin e ekzitencës, të qëndresës personale e asaj kolektive. Duke shfletuar librin, kemi ndjesinë se dashuria, ajo që arrin të hapi portat qiellore, në rrethana të posatçme mund edhe të vrasë (Në atë moment m’u duk se ndjeva zhurmën e kockave që thyheshin nën peshën e rrotave prej metali , apo tek Dhoma gri,… dhe kjo më vrau jo vetëm mua, por edhe atë copëz mishi krijuar brënda meje).
Që nga fillimet e librit ndeshemi me rrezikun që qëndron mbi kokë si shpata e Demokleut, duke përfshirë edhe fëmijët (..zhdukja e Milit), me projeksionin e frakturës sociale që si një oktapod shtrëngon mjedisin më intim, çastet dashurore ( si tek « Spiunja »dhe familjen (…tezes që siç thotë, i prishën avenirin..), dhunën psikologjike e morale, të drejtëpërdrejtë apo të tërthortë (.. kujdes nga ëndrrat, mos i shkruaj kurrë..), që ushtron censura duke hiperbolizuar ndjenjën e turpit dhe të vetë ndëshkimit.
Shkrimi megjithëse për brezin e ri duket si një trill në kushte të pabesueshme, mban si një minator në kapelen e tij të gërmimi,t një llampë ndriçuese, që e kthen atë, natyrshëm në të besueshëm. Autorja është e vetëdijëshme se liria universale fillon nga vetvetja dhe realizohet tek të tjerët, vazhdon rrugën e saj të sigurtë vetëm atëherë kur ajo është e vërtetë.
Duke kaluar pa maska, nga një regjistër i pafund idesh, modeluar sipas profilit të saj autentik, me një qartësi morale e përvojë tjetërsimi përmes vetëdijes reflektuese, ne zbulojmë pak nga pak mesazhin që përcjell autorja, i cili ngjan me një përkufizim të shkretëtirës që na prêt, nëse nuk gjejmë forcën të njohim veten, të luftojmë për të mbrojtur lirinë dhe lumturinë tonë.
–
Ky recension u lexua gjatë promovimit të librit të Rita Petros “Lindur së prapthi” në Paris, më 25 maj 2024
ObserverKult
