(Sprovë leximore në hartën e maleve poetike të Kristoffer Leandoeri-t)
Nga Alisa Velaj
Filozofi frëng Gaston Bachelard ka një shpjegim shumë kuptimplotë për jetën e poetit. Sipas tij, të ngjitet e të zbresë, me të njëjtat fjalë, kjo është jeta e poetit. Vetëm poetit i lejohet të ngjitet shumë lart dhe të zbresë shumë poshtë, ndërsa bashkon ç’është tokësore me ç’është qiellore.[1] Ngjitja dhe zbritja është rravgimi, të cilin poeti suedez Kristoffer Leandoer e kryen përmes një forme reale të relievit: maleve. Libri i tij me poezi dygjuhëshe (suedisht-shqip) “Gjashtëmbëdhjetë udhë përpjetë malit” shënon de juro vetëm procesin e ngjitjes, por shenjon edhe një numër të përcaktuar udhësh: plot gjashtëmbëdhjetë udhë. Përjashtohet pra çdo hamendësim i lexuesit në titull: vetëm përpjetë malit dhe vetëm gjashtëmbëdhjetë udhë drejt të përpjetës. Pasi lexuesi ka kryer rravgimin e tij poetik përmes leximit sheh se janë po kaq tekste: 16. Në të vërtetë, sensacioni i këtij vëllimi që thellon nivelin tonë të njohjes, nuk qëndron në të dhënën e dukshme numerike, por në zbulimin se cila është shumatorja e tri numrave themeltarë që prodhojnë ketë numër udhësh. Sprova jonë leximore do të përpiqet të ndriçojë pikërisht këtë gjë në secilin lexim të teksteve poetike.
Teksti i parë poetik hapet me mëngjesin, si zanafillë e ditënatës njerëzore. Një copëzim kohor në varësi të trajektores së dritës. Poeti shkruan se: “Çdo mëngjes zgjohem dhe jashtë dritares/ mali është një tjetër”. Ky mal është një tjetër, po aq sa është edhe i njëjti mal. Strofa e dytë përforcon dy ide njëherazi. Se i njëjti mal shfaqet si një tjetër dhe në çdo tjetërsim ky mal vjen si një mal i ri. Në dy strofat e para kemi tri shndërrime njëherazi: një tjetër mal – i njëjti mal – një mal i ri. Strofa e dytë e cituar: “Çdo mëngjes më shfaqet i njëjti/ dhe po i njëjti mal është i ri”. Strofa e tretë jep arsyen se përse mali është i ri për çdo mëngjes. Arsyeja është efekti i dritës. Ja dhe strofa e tretë e cituar: “Një mal që s’bën tjetër veç ngrihet/ dhe fsheh pas shpine hënën”. Tri strofat e para të cituara pranëvënë tri shënjues thelbësore poetikë: malin si ndodhi në soditjen e unit lirik, kundruesin e ndodhisë në një kohë të dhënë dhe dritën si proces syhapjeje, përmes të cilit kundruesit i bëhet i mundur zbulimi i ndodhisë. Ky kundrues është sa poeti, sa njeriu si qenie e kufizuar në kohë. Në zgjimin e dritës, kundruesi që do të dëshmojë për në përgjatë gjashtëmbëdhjetë dëshmive, çuditërisht nuk joshet prej diellit që ndriçon së pari majat e maleve, duke u ngritur pak nga pak në kulmin e qiellit, por rrëfen për hënën që mali fsheh pas shpine. Efekti dritë vjen kështu si përndritje e ngadaltë e territ. Kështu përforcohet edhe më tepër ideja se ndodhia (mali) është aty: edhe kur zbulohet para unit lirik, edhe kur fshihet. Pra, mali është aty pavarësisht aktit soditës së qenies në kohën e saj kalimtare. Sipas përshkrimit, mali nuk bën tjetër veçse ngrihet. Kur ne si qenie të pajisura me akt soditjeje hidhemi në botë, kur ne si trupa fizikë, shpirtërorë dhe perceptues hedhim hapat tanë nga dita në ditë, a nuk na duket se jemi të prirë të tërhiqemi para asaj çka lartohet para syve tanë? Patjetër se po. Dhe para nesh për çdo herë lartohen malet. Male reale apo imagjinare. Në fillim ne duam shumë atë që lartohet. Bota është plot me ndodhi që shfaqen të gjitha njëherazi para syve tanë, por ne këmbëngulim në atë që na vjen para syve më e lartë se ne. Habitja për më të lartën se vetja, na i shfaq malet si qenie që vetëm ngrihen e ngrihen më shumë drejt qiejve.
Teksti i dytë poetik dëshmon për ndodhinë, por jo më si sensacion. Ndodhia tashmë është aty dhe pas njëfarë kohe ne qeniet humane mësohemi me të. Habitja zanafillore ia lë vendin fillimit të procesit të njohjes. Duke perifrazuar tekstin, shohim se poeti ka nisur udhën përpjetë malit herët në mëngjes, me diellin mbi shpinë. Dy gjëra habisin në dëshminë e dytë: së pari se është poeti ai që e nxjerr diellin nga nëntoka dhe së dyti padurimi i tij për të nisur rravgimin. Padurimi është aq i madh sa unit i shkëputet vetja fizike dhe i rend përpara arsyes. Vargjet çelës të tekstit poetik “Çdo natë dielli ndriçon nëntokë” dhe “Kush mbetet pasi ke lëshuar veten?/ Udha është kudo ku ka udhë”. Nëntoka nuk perceptohet si diçka e panjohshme apo e errët, por si një hapësirë ku ka diell. Thënë ndryshe, asnjë errësirë apo asgjë e panjohur nuk do të jetë pambarimisht e tillë nëse ne mbartim një diell në shpinë dhe rendim drejt saj për ta ndriçuar. Ndodhitë në vetvete janë të ndriçuara, por ne duhet të dimë të përthithim në errësirën e shpirtrave tanë diellin e tyre, me qëllim që ta lehtësojmë sa më shumë procesin e kundrimit në të tatëpjetën e udhës. Sa më shumë dritë të kemi aq më e lehtë bëhet ngjitja, aq më pak të panjohura ka mali. Të mbartësh diellin nuk është akt i lehtë. Është akt sizifian, pasi i bie ta nxjerrësh nga nëntoka vazhdimisht e vazhdimisht. Udha e kërkimit mund të jetë tragjike nëse padurimi i kalon kufijtë e vetëndriçimit. Sepse, udha nuk mbaron kurrë dhe në asnjë lartësi nuk mund të mbërrish si duhet, nëse nuk kupton procesin e njohjes në çdo hap. Uni i një qenieje përballë ndodhisë/ndodhive me të cilat është i rrethuar nuk mund të korrë asnjë fitore, nëse është një unë i përçarë, nëse lëshon veten sa andej-këndej, duke lënë afshin e kërkimit të braktisë arsyen e kulluar. Një tjetër lexim alternativ, mund të na çojë drejt interpretimit, se sado të vetëndriçuar të jemi nuk mund të arrijmë dot, ta rrokim tërë procesin e njohjes së plotë të ndodhisë, pasi ajo i përket një kohe të përjetshme, ndërsa ne jemi bij të një kohe të kufizuar. Prandaj edhe duhet të kujdesemi sa më shumë në mos-humbjen e udhës, për të marrë aq lartësi sa na duhet në procesin e ngjitjes drejt njohjes. Përtej kësaj, çdo përpjekje do të na çonte në humbje. Vargu pyetës “Kush mbetet pasi ke lëshuar veten?” nuk është pjesë e monologut të kundruesit me veten e tij, pasi kundruesi e ka marrë përgjigjen prej pësimit. Është ftesë e dialogut me lexuesin, për t’i përcjellë një stil ngjitjeje në mal, të cilin nuk duhet ta praktikojë kurrsesi.
Teksti i tretë poetik na paraqet një kundrues të shndërruar në demiurg[2] përballë malit. Padurimi është mohuar pa kthim dheky demiurg me një unë të përforcuar na jep dëshmitë e para të procesit të njohjes. Dëshmitë “më interesante” i mëshojnë idesë se: “Njerëzit janë male që s’i zë vendi”. I mëshohet gjithashtu raportit që vendoset përballë kohës sonë dhe kohës së përjetshme të malit si ndodhi. Demiurgu shpall se: “Mali është një mënyrë për të ndalur kohën”, “…për ta matur kohën” dhe “për të kaluar kohën”. Ndodhia pra formëson kuptimin tonë mbi botën. Asgjë nuk mund të ndodhë si duhet në procesin tonë të njohjes së jetës, nëse nuk kuptojmë më parë ndodhinë e më së lartës nga ne, apo atë që lartohet para nesh. Kështu, duke u bërë ndodhia e ndodhisë ne mund ta perceptojmë veten si një mal, ama një mal që rend, jo një mal me rrënjë. Në tekstin e tretë, përmendet dhe “udha teposhtë”. Leandoer shpall se: “Mali është udha teposhtë për në mal”. Pra udha përpjetë malit, merr kuptim kur pas ngjitjes kuptohet dhe zbritja. Në këtë pikë të rravgimit zbritës, poeti bashkon ç’është tokësore me ç’është qiellore. Madje ai shkon edhe më përtej tokësores kur shkruan se: “Deti është mal që vonon të fundoset”…
Në tekstin e katërt poetik demiurgu shpall hapur se njeriu duhet të ndërgjegjësohet se “Njeriu s’e di/ çka është njeriu” dhe “Njeriu tretet/ edhe në qoftë mal”. Jemi kohë e cunguar dhe për pasojë, procesin e ngjitjes përpjetë në mal dhe mandej marrjen e udhës teposhtë, si alegori e përpjetave dhe e teposhtave të procesit të njohjes, duam apo nuk duam e kemi po të cunguar. A po përpiqet të na bindë kundruesi i malit, se më mirë se gjithçka ne qeniet njerëzore dimë atë që nuk dimë? A duhet që filozofia sokratike për procesin e njohjes së të vërtetës të jetë prijëtare e ekzistencës tonë?[3]
Në tekstin e pestë poetik vetëdija që merr udhën përpjetë[4] e dëshmitarit adhurues të malit-ndodhi, vendos përballë dy kohë që janë në antitezë me njëra-tjetrën: së pari gjykimin e njeriut vetëm për të shkuarën dhe paaftësinë e tij për të njohur të ardhmen (“Mali është i stërmadh, njeriut i zë syri/ vetëm kohën që shkoi”), dhe së dyti trajtën hyjnore të malit (Mali e ka strehën në qiell). Duke pasur natyrë hyjnore, mali është trajta e shpejtë e kohës.[5] Është pika ku bashkohet qielli dhe toka, e shkuara, e tashmja dhe e ardhmja, ndërsa njeriu mbetet i strehuar vetëm tek e shkuara. Kjo e fundit ndodh ngase çdo çast që përjetohet do të shndërrohet me patjetër, dashur padashur, në një kohë të shkuar. Njeriu nuk di çka ka ndodhur me malin para se ai të jetë mrekulluar nga ndodhia. Ai di vetëm të shkuarën e tij dhe jo të shkuarën e malit. Ndërsa mali si nyjë lidhëse mes qiellit e tokës di të shkuarën dhe të ardhmen e njeriut. Njeriu di atë të tashme të malit që shkrihet në një me të tashmen e tij. Dhe çdo qenie mbetet e tillë përballë çdo mali të tokës.
Teksti i gjashtë poetik ka tri shenjues bazë: malin, njeriun dhe terrin. Ka përherë e më pak dritë për njeriun. Ne tekstin e parë poetik, ai e nxjerr diellin nga toka dhe ndriçohet prej tij, ndërsa këtu është i rrethuar nga terri, në një kohë kur në shpirtin e tij ka lëshuar rrënjë dielli i të gjitha të vërtetave dhe uni e ka kuptuar më së miri vendin e tij në universin tokësor dhe qiellor. Poeti e përshkruan gjithë këtë proces me vargjet: “Njeriu i ikën malit përpjetë malit/ I ikën territ brenda territ”. Përtej malit është qielli dhe njeriu në fundin e rravgimit të tij, bash në majën më të lartë të malit, e kuptoi se ky i fundit ishte udha më e kthjellët drejt qiellit. Mali është bir i qiellit dhe si i tillë ai e ndihmon njeriun të ngjitet për në qiell. A kemi të bëjmë këtu me një alegori mesianike të poetit gjithashtu? Le t’ia lëmë përgjigjen e pyetjes analizës në vazhdim. Leandoer-i e mbyll udhën e tij të gjashtë përpjetë malit më një të folur prej orakulli.
“Përgjigjja është gjithmonë arrati nga pyetja.
Askush s’ka parë mal ndonjëherë”.
Nëse askush s’ka parë mal ndonjëherë, atëherë me siguri se demiurgu po shenjon me gishtin tregues një turmë humanësh që ndodhen në pikën më të lartë të malit, me sy të mbyllur, ndërsa e vegojnë malin në ëndrra. Mos janë tani realisht pranë yjeve dhe kupës qiellore tërë këto qenie që kujtesa e malit iu fanepset si udhë e pafundme drite? Për të gjetur përgjigjen e mjaftueshme duhet të arratisemi drejt tekstit të shtatë.
Teksti i shtatë poetik përshkruan fundin e një rravgimi të gjatë drejt majës së malit. Përpjetë malit nuk ka më udhë tjetër, ndërsa teposhtë nuk ka më kthim. Dyvargëshi hapës i pjesës së shtatë, me dy fjali që nuk mund t’i marrësh dot as si fjali pohore dhe as si fjali pyetëse, e pohon fundin e udhëtimit, por edhe e lë disi të hapur atë. (A është kjo udha e fundit përpjetë malit/ a s’ka udhë tjetër teposhtë.) Më parë kundruesi nuk flet asnjëherë për udhë të fundit, por vetëm për udhë. Flet gjithashtu për udhë të kthimit, por jo të nënkuptojë në ka apo jo më udhë kthimi. Lënia hapur e të kuptuarit, në do të qëndrojë aty në majë kundruesi apo jo, mund të jetë një shqetësim që lexuesi të nisë tashmë udhëtimin brenda vetes për të kuptuar në i duhet apo jo ky rravgim dhe atij vetë. Uni lirik vazhdon të na rrëfejë se “drita ngutet se nuk ka ngut të dalë”, çka nënkupton se jemi në natë. Rrëfimi vazhdon me vargun se: “asnjë përreth nuk është krejt e kryer” dhe me vargun e parafundit që shpërndan tërë mjegullnajën e kuptimit. “Në dritë s’ka as lindje, as vdekje” është dëshmia më kuptimplote e shtatë udhëve të para përpjetë malit. Teksti na e thotë hapur se qeniet ndodhen në pikën ku mali puqet me qiellin, një hapësirë e ndërmjetme, gati afër qiellit, po ku ende mbërrijnë zërat e tokës. Të jetë ky një lloj purgatori dantesk?
Rrëfimi i tetë dhe rrëfimi i nëntë poetik vijnë në formën e një epilogu dhe një prologu poetik. I pari është epilogu i shumë zërave bashkë, të cilët të mbetur në purgator, nuk po dinë më çfarë të mendojnë pasi e kanë rrokur tërë kuptimin. Tashmë janë përballë një hëne që u ngjan si mal i kruspullosur që u ka kthyer shpinën dhe të mëdyshur nuk dinë në duhet t’i zënë besë atij mali. Ka filluar sërish padurimi dhe zemra e udhëtarëve të të tatëpjetave të maleve po ligështohet. Flitet këtu për male të fshehura (“Mali i fshehur nuk gjendet”). Në rrëfimin e nëntë zbulohet se cilët janë malet e fshehura. Këtu ndihet rrëfimi i një dëshmitari të vetëm. Ndoshta më të ndriturit dëshmitar, zëri i të cilit duhet dëgjuar. Ai po na zbulon gjëra që askush nuk i ka ditur deri më tani. Ai flet për male të fshehura gjithandej: në det, në kohë, në thesare, në moçale, në qiell, në male etj.
“Mali është kohë dhe deti është kohë.
Malet nuk janë, ndodhin, jo kryefjala, por kallëzuesi i fjalisë.
Nuk ka male, nuk ka male që fshihen.
Shuaj dritën dhe dallgët dhe dridhjet më përkundin.
Tashmë gjithçka është ashtu siç duhet.”
Ndihen dy zëra në këtë rrëfim poetik: Zëri i demiurgut që ka prekur Shpirtin e malit dhe zëri i malit që po i zbulon demiurgut të vërtetat që askush s’i ka ditur deri më tani. Në të vërtetë i gjithë rrëfimi i nëntë është një zbulesë. Poeti luan me shumëfishat e treshit sa herë do të kumtojë një mesazh të veçantë. Deti shfaqet përherë të parë në rrëfimin e tretë poetik dhe rrimerret në të nëntin, ndërsa demiurgu po zhytet në një tjetër dimension kohor, ndërkohë që në rrëfimin e gjashtë paralajmëron të vërteta të pazbuluara kur nënkupton se përgjigjja ende nuk është dhënë.[6] Sa herë që demiurgu drejt përndritjes së plotë bën një zbulesë të tijën, ndërhyn zëri i malit dhe ia thellon edhe më zbulesën e tij, ose i jep një zbulesë tjetër. Zëri i malit jepet në tekst me shkrim kursiv dhe është pikërisht ky zë që jep në fund lajmin e mrekullueshëm të gjithçkaje të kryer ashtu siç duhet. Qenia shuan dritën tokësore dhe fundoset në det, pikërisht në çastet kur të gjithë malet i shfaqen para syve si në një vizion profetik. Një lloj alegorie e mitit biblik, ku Zoti i shfaqet Moisiut në malin e Sinait, për t’i rrëfyer të fshehtat e rravgimit të popullit të tij nëpër shkretëtirë. Demiurgu zhytet pikërisht në ujërat, ku në fillimet e jetës endej Shpirti i Shenjtë.
Vëllimi me poezi “Gjashtëmbëdhjetë udhë përpjetë malit” ndahet në dy pjesë: pjesa e parë përbëhet nga ndodhia (në shtatë akte) plus epilogu dhe pjesa e dytë nga prologu plus ndodhia (po me shtatë akte). Shumatorja (gjashtëmbëdhjetë) përmban: shtatë akte të ndodhisë (ose shtatë udhë përpjetë malit), një epilog (akt soditje në pikën më të lartë malit), një prolog (lutje në mal) dhe shtatë akte të ndodhisë tjetër. Ndërsa ndodhia tjetër është nga e kundërta e ngjitjes së parë. Ndërsa e para e merr udhën nga pika zero e malit në të tatëpjetë, e dyta e merr me rënie të përsëritura prej drejt të tatëpjetës së maleve të zhytura. Në ndodhinë e dytë mali/malet janë të zhytura në det. Për pasojë, rëniet tona (si humbje e ngadaltë e shpirtit) janë ngjitje drejt të përpjetës së maleve të përmbysura. Duke rënë nëpër detin e pa-shpirtërisë ne ngjisim të tatëpjetën e maleve të zhytura. Të ngjitesh drejt të tatëpjetës së një mali të ngjitur, do të thotë se qenia vazhdimisht fundoset në të vërtetë. Efekti i të kundërtave hyn përsëri në rol. Pjesa e dytë e librit, ose prologu me shtatë akte të ndodhisë tjetër përshkruan aktin e rënies së pambarimtë. Është pra e kundërta e pjesës së parë. Ndërkohë që ndodhia e parë ndjek trajektoren papërsosmëri-purgator-parajsë, e dyta ndjek shtatë rrathët e ndodhisë së dytë (ferrit) nga pika më e lartë e parajsës (ose prologut ku gjithçka jepet e kryer). Rënia është ajo çka shmanget në pjesën e parë dhe ajo çka vjen si kujtesë e ndodhisë së shmangur në pjesën e dytë. Për pasojë, ferri mbetet përherë pjesë e së shkuarës, ose e një të ardhmërisë së paralajmëruar. Sepse më e keqja nuk ndodh në ndodhinë e parë. Duke i mëshuar kujtesës së të keqes si një deja vu, kalohet prej papërsosmërisë në purgator, kurse tani në ndodhinë e dytë rrëfehet ajo që mund të kish ndodhur. Pra edhe s’ka ndodhur sepse është shmangur, edhe jepet përmes iluzionit të strehimit tek e shkuara (na rrëfehet prej parajsës), edhe bëhet një e tashme faktike përmes rikujtesës.
Rrëfimi i parë poetik pas prologut mbart në thelb një paradoks faktik. Në njohuritë astrologjike të gjithkujt, hëna e merr dritën nga dielli dhe po këtë dritë e reflekton në tokë. Në rrëfimin e Leandoerit dielli (pjesërisht i zi) i vjedh dritën hënës, hëna është e uritur dhe ana e saj e errët është dielli. Paradoksi faktik vjen në funksion të një lënde shumë tragjike. Demiurgu i përndritur, ose uni lirik që preku kufijtë e përsosmërisë në prolog, ai që paratha se tashmë gjithçka është ashtu si duhet, po na zbulon prej vendndodhjes së tij, se andej nga iku asgjë nuk është ashtu si duhet. Lexuesi sheh një efekt të çuditshëm dhe frikësues. Një dritë që përthith dritë të zezë. Dielli nuk ka se çfarë drite t’i marrë hënës, sepse ajo është vetë një e uritur për dritë. Është një foshnjë që mëkohet me dritën e tjetërkujt. Si mund ta ngopë urinë e dikujt një i uritur? Si mund hëna e uritur/bija e panginjur, të shuajë urinë për dritë të diellit/atit diell e për më tepër atit të dritës? Alegoria vjen e fuqishme, por shumë e nëndheshme, duke e bërë rrëfimin e parë dhe aktin e parë të tragjedisë. Dielli është pjesërisht i zi, dhe jo plotësisht. Në fund të fundit çdo metamorfozë vjen e përshkallëzuar. Kur reflekton “dritë” nga diku ku s’ka dritë, nuk ndodh gjë tjetër veçse prodhon dritë të zezë. Krijon errësirë.
“ndërkohë hëna
bën sa mundet
si hënë”
Po cilat janë kufijtë e mundësisë së krijimit të dritës prej një trupi qiellor që vetëm e reflekton atë? Mundësia këtu është vetëm pamundësi.
Akti i dytë i tragjedisë merr përsipër të identifikojë zërin rrëfyes. I kujt është ky zë, falë të cilit po thellojmë njohuritë tona mbi gjithçka të dukshme dhe të padukshme, të errët dhe të ndritur? Teksti na jep disa cilësi të qenies. Deklaron se “Emri im është i pashqueshëm”, ndërsa më parë na adreson te hëna dhe te mali për të pyetur se i kujt është ky zë (“Fol me hënën, fol me malin). Mjegulla e misterit duket se do të përhapet pas një dialogu me qenie realet hënë dhe mal. Po cilën hënë do pyesim për sa kohë ajo është një skelet i padritë? Hënë nuk paskemi. Po mal a kemi? Patjetër se po, por cilin mal? Malin përballë nesh, malin e fshehur në qiell, malin e fshehur në det, malin e fshehur në kohë, malin përtej malit apo malin brenda malit? Qenia enigmatike duket se po na ndihmon pandërprerë për shquarjen e saj ndërsa jep udhët ku rravgon.
“Me tymin ngjitem.
Me urdhëresat zbres.”
Është pra një qenie e kudondodhur: në lartësi dhe thellësi. Zbret me urdhëresat, ndërsa ngjitet me shkak e pashkak, ose me shkaqe që vetëm ajo i di. Emri i pashqueshëm me këmbëngulje do të shquhet ndërsa na urdhëron: “Pyet udhën për ku është nisur”. Tashmë njohuria shtohet dhe misteri nis të zbulohet. Qenia e pashqueshme është qenie superiore derisa ngjitet drejt qiellit, zbret prej tij dhe as pylli nuk mundet ta fshehë, as zjarri ta kapërdijë, as çeliku ta gdhendë dhe as era ta ndjekë. Ajo zbret me urdhëresa dhe këto urdhëresa janë për ne qeniet e prekshme dhe që kemi emra të shqueshëm. Në hapësirën midis qenies së pashqueshme superiore dhe qenies së pashqueshme të urdhëruar qëndron udha. Udha që jemi të urdhëruar të ndjekim.
“Jam mali që ri poshtë malit.
Hija ime mjafton, edhe për ty.”
Mos kërko më se cili jam unë, thotë zëri. Mali poshtë malit është mali i fshehur në kohë, mali që nuk mund të shohim, sepse ne nuk kemi asnjë fuqi mbi kohën. Po dëgjojmë zërin e ardhur nga kudo, që di tërë të fshehtat e gjithçkaje që duket dhe nuk duket. Zërin e një qenie që di gjithçka, që shquan çdo mister të lindur a të palindur ende. Prandaj patjetër dhe pa asnjë dyshim duhet t’i besojmë se gjithë ç’na rrëfen është e vërtetë. Ai zë është UNË JAM-i apo UNË JAM AI QË JAM,[7] një emër pra i pashquar që na shquan ne dhe na urdhëron të mos kemi lëkundje në çdo kumt të dërguar. Leandoeri e rrimer kaq bukur mitin biblik në këtë akt të dytë tragjedie. Uni i tij lirik e ka të domosdoshme të besohet në rrëfimin e tij aspak të zakontë dhe për ta fituar këtë mirëbesim të lexuesit, mvesh cilësitë e një zëri hyjnor. Gjithë ç’rrëfehet bëhet plotësisht e mjaftueshme vetëm kur shterrohet çdo hije dyshimi në vërtetësinë e të rrëfyerit. Vargu përmbyllës: “Hija ime, mjafton edhe për ty” është një urdhër i hapur për çdo hije dyshimi të lexuesit spektator të tragjedisë. Është dhe një lloj lutje përtej urdhërimit. Në rrëfimin e parë pamë se po shumëfishohej vetëm errësira. Në këtë atmosferë ku është mekur, ne qeniet tokësore nuk jemi në gjendje ta lëshojmë hijen tonë. Atëherë le t’i besojmë malit të fshehur në kohë dhe hijen e tij ta pagëzojmë si hijen tonë. Le t’i ndjekim dhe pesë aktet e tjera të tragjedisë duke parë, dëgjuar dhe kuptuar çdo gjë që na vjen si e tillë përmes zbulesës së malit.
Në rrëfimin e tretë jepet më në fund shkaku pse unë-jam-i na jep së pari pamjet e kateklizmës në rrëfimin e parë dhe arsyet pse duhet t’i bindemi urdhëresave në rrëfimin e dytë.
“Nga mali i purgatorit dëgjohen brohoritje
sa herë një shpirt çlirohet dhe ngjitet.”
Shkaku është dashuria për shpirtrat e paçliruar. Duke e besuar zërin e qenies superiore, do të shpëtojmë prej errësirës së shumëfishuar nga dielli i zi, nga koha e ngrirë e maleve të përkapshëm nga sytë (si kohë e papërsosur), nuk do të jemi të huaj me zbulimin e të vërtetave supreme dhe do të bëhemi pjesë e malit. Duke u bërë një me malin e dukshëm, më lehtë i kuptojmë të pathënat, pasi jemi më afër zërit rrëfyes që vjen nga përpjetë malit. Të çlirohemi nga kujtesa e kohës së ngrirë dhe yjeve të vdekur, duke u ringjallur si shpirtra prej purgatorit në parajsë, ky është misioni i shenjtë i rrëfimit. Rrëfehet tragjedia para se të ndodhë, sepse vetëm kështu shpirti e pëson katharsisin pa asnjë pendim për çfarë lë pas.
Rrëfimi i katërt poetik është një trajektore lineare e të vërtetës së zbuluar në rrëfimin e tretë. Një zbulim më i mëtejshëm i saj. Orakulli i rrëfimit është fare i qartë në kumtin e tij. Zëri profetik është shndërruar në zë kaq miqësor për tërë shpirtrat e humbur. Arsyeja? Duhet kuptuar nga gjithkush, pasi gjithkush duhet shpëtuar. Brohoritjet nga mali i purgatorit janë njësoj të hareshme për çdo qenie, pa asnjë dallim. Në një rrafsh social, unin lirik e tmerron tëhuajzimi i botës së sotme dhe egoizmi që e mban të ngujuar secilin prej nesh në një botë të vogël, të padritë, të pangjyrë.
“Me kalimin e viteve mësohesh me atë hapësirë që i ke krijuar vetes,
atë korridor gjithnjë e më të ngushtë që gjarpëron midis unit dhe botës,
pa i merituar hiret e emrit tëhuajzim.”
Sarkazëm vrastare. Njeriu modern paska shkuar dhe më përtej tëhuajezimit. Aq larg sa tëhuajezimi me hiret e tij paska qenë një shtëpi ende më e mirë se burgu ku ndodhemi tanimë.
Duhet patjetër të kthehemi pas, me hir a pahir. Askush nuk na e ka mohuar pjesëmarrjen në kohën e malit. Mali ka qenë aty, ikanakët jemi ne. Pa mallin për malin nuk rilindemi dot. (“Mali, më i vjetër se ti, por më i ri se malli yt”). Malli ynë për një mal përherë të lartuar është zbehur. Të bëhemi mal, të rilindemi në pikën ku mali prek të pambërritshmen, të jemi pemë e lartuar kah qielli, të jemi shtëpi pranë konstelacionit të yjeve, ky është misioni ynë dhe jo korridor i ngushtë gjarpërues që helmon diellin e të parit, bebëzën e syrit të shpirtit. (“Kurora të zhveshura pemësh kapen për qiell, thua se jemi në shtëpi”).
Rrëfimi i pestë poetik s’është tjetër veçse lutje e unit lirik në askundnajën e lulëzimit: në dimër. Duhet të rilindemi, duhet të jemi pranverë kur kurorat e zhveshura të pranverohen nga qiejt. Sërish i njëjti zë, që tani vetëm na lutet: Kthehuni, bëhuni mal, bëhuni shtëpi e gatshme për ringjallje. Jeni bërë shpirtra ku vetëm ftoh bora, ndërsa përreth nesh kemi vetëm male.
“Asgjë nuk është e kryer, urdhëro e shkruaj!”
Zëri i Qenies superiore lutet, rrëfen të vërteta njërën pas tjetrës, na thotë se na e ka dhënë ndodhinë e kryer që duhet t’i ngjajmë. Na tregon me zë, na shpalos me pamje një shtëpi të rrethuar me male. Shtëpinë tonë që duhet ta rimëkëmbim, ta kryejmë si shtëpi, sepse po bëhet ngrehinë.
Rrëfimi i gjashtë mbulohet me një tis balade. Tashmë njohuria është zbuluar e tëra dhe për të tërë. Varet si do e kuptojë gjithsecili. Në rrëfimin e parafundit, përmes një poezie të plotë majtas dhe një refreni përplotësues djathtas, jepet ngjitja e qenies me njohuri të zbuluara drejt malit-zot ose zotit mal (në poezi) dhe mënyra se si duhet ta bëjmë ngjitjen më të lehtë, të përpjetën më të mundimshme. Në anën formale duket se kemi dy poezi, por në fakt është një këngë e vetme dhe refreni i saj. Kënga nxit ngjitjen. Refreni i shkruar me shkrim kursiv urdhëron mënyrën e ngjitjes dhe arsyen pse ngjitja duhet të jetë e tillë. Shkrimi kursiv, sikurse në prolog, nënkupton një zë të ardhur nga hapësirat qiellore. Gjysma e refrenit ka fjalët: pa kazan, pa dru, pa ujë, pa qymyr, pa kazan, pa dru, pa zjarr, pa bukë. Gjysma tjetër e refrenit janë tri fjalitë e të fundit zbulesë (në të gjashtëmbëdhjetë rrëfimet): fosile notojnë në gur, guri është formë ere dhe edhe zjarri këtu është gur. Rimerret metamorfoza e gurëzimit në aktin e tretë të tragjedisë bash në rrëfimin e tretë nga mali i purgatorit, ku shkruhet: “Zog a peshk: këtu lart të dy janë prej guri”. Rrëfimi i parafundit mund të lexohet si një këngë me një refren, si këngë me pjesën e parë të refrenit, ku ky i fundit shpjegon se në rravgimin drejt malit shpirti duhet të jetë i zhveshur nga çdo gjë tokësore dhe së mbrami, si këngë me pjesën e dytë të refrenit, ku marrja e të tatëpjetës shoqërohet me tri zbulesat e fundit. Rrëfimi i gjashtë është ftesa, zbulesa dhe paralajmërimi i fundit për rravgimin e domosdoshëm.
Rrëfimi i shtatë ka në dukje për një lexues empirik dy poezi me nga katër strofa secila, njëra në të majtë, tjetra në të djathtë. Në të vërtetë, për një lexues model të poezisë, mund të gjendet një numër i papërcaktuar rrëfimesh hipotetike. Ja disa syresh për parantezë: leximi i dy poezive si një e njëjtë, duke i përfytyruar të dyja poezitë si pjesë koherente e një poezie, me lexim nga e majta në të djathtë dhe nga e djathta në të majtë për çdo varg, secila strofë ose secili varg i poezisë në të majtë të bashkëshoqërohet me poezinë e plotë në të djathtë dhe anasjelltas etj. Në të gjitha leximet vargu kyç mbetet: “Dheu përpëlitet në dhimbje lindjesh”. Ka kaq shumë lexime dhe po kaq rrëfime brenda rrëfimit mëmë pasi e gjashtëmbëdhjeta udhë përpjetë malit është dhe më e mundimshmja. Ajo ka nëpër trupin e saj gjurmët e zvetënimeve, vdekjeve dhe rilindjeve. Udha e gjashtëmbëdhjetë është udha e kryer për cilin shpirt mundi dhe për cilin nuk mundi ta kryejë rravgimin e përtejmë. Është shtegu i ngushtë prej nga kush e pa dhe kuptoi dritën, u bind se askush s’ka parë mal ndonjëherë. Ngase mali në të vërtetë jemi ne shpirtrat e çliruar dhe të ngjitur në majë.
Leandoer ka krijuar me këtë libër një superstrukturë poetike, për të na ndihmuar të thellojmë njohjen e botës reale në rrafshet epistemologjike psikologjike dhe sociale. Një tjetër poet i madh para tij, amerikani Wallace Stevens, do të jepte i pari modelin se si një fenomen, gjësend i shpirtëzuar apo shpirt frymues në një kohë dhe hapësirë të dhënë, mund të vështrohet në pamje të ndryshme dhe thelbe të ndryshme apo të njëjta. Mjafton të përmendim ciklin gjerësisht të përkthyer në gjuhën shqipe “Trembëdhjetë mënyra për të parë një mëllënjë”. Leandoeri e rimerr këtë teknikë poetike të të analizuarit fenomenit nga këndvështrime të njëjta apo të kundërta, por me një ndryshim thelbësor: sivëllai suedez i Stevens e rifunksionalizon fenomenin e shpirtëzuar në kontekst të një makrostrukture poetike, duke krijuar një tërësi makrokozmosesh paralelë për ndriçimin e rravgimit tonë sa racional, aq dhe irracional. Është pikërisht ai rravgim që Bachelard na e përshkruan kështu: “Endërrimi poetik na jep botën e botëve. Endërrimi poetik është një përhumbje kozmike. Është një hapje drejt një bote të bukur, drejt botëve të bukura. I jep unit një jo-unë që i përket unit: jo-uni im. Është ky “jo-uni im” që magjeps unin e ëndërrimtarit dhe që poetët mund të na ndihmojnë ta ndajmë”.[8] / Exlibris
[1] Bachelard.Gaston. (1994). The Poetics of Space, Translated from the French by Maria Jolas, USA: Beacon Press.
[2] Demiurgu është hyu që ka krijuar universin fizik dhe aspektin fizik të njerëzimit në disa sisteme besimi. Në këtë analizë merr kuptimin e dëshmitarit që sheh transformimin e thellë të qenies fizike në qenie shpitërore.
[3] “Unë di një gjë, qe s’di asgjë” është thënie e famshme e Sokratit, dijetarit të lashtësisë greke.
Plato, Socrates of Athens: Euthyphro, Socrates’ Defense, CRITO, and the Death Scene from Phaedo, Translated by Cathal Woods and Ryan Pack, Creative Commons, 2007.
[4] Perifrazohet vargu i Leandoerit “Vetëdija ime merr udhën përpjetë”.
[5] Varg i poetit.
[6] Kujto vargun: “Përgjigjja është gjithmonë arrati nga pyetja”.
[7] Perëndia i tha Moisiut: “UNË JAM AI QË JAM”. Pastaj tha: “Do t’u thuash kështu bijve të Izraelit: “UNË JAM-i më ka dërguar tek ju”. Bibla. Dhata e Vjetër dhe Dhjata e re. (2002). Libri i Eksodit, Kapitulli 3, Vargu 14. Tiranë: Shoqëria Biblike Shqiptare Sh.B.Sh.
[8] Bachelard, Gaston. (1971). The Poetics of Reverie: Childhood, Language, and the Cosmos. Trans by Daniel Russell, USA: Beacon Press.
ObserverKult
