“Marta Burda ishte një artiste shumë e zonja, një femër që diti të interpretojë në mënyrë mjaft realiste rolet e nënave shqiptare, një grua shumë e bukur, e për më tepër një aktore që nuk u shkëput asnjëherë nga teatri dhe kinematografia”. Kështu do t’i fillonte kujtimet e tij për Martën ish-drejtori i teatrit “Aleksandër Moisiu” deri në fund të viteve ‘90 dhe poeti i njohur durrsak, Bardhyl Agasi.
“Megjithëse kishte dalë në pension, shpirti i saj vazhdonte të jetonte me teatrin. Marta ishte si një nënë për aktoret e reja dhe nuk lodhej asnjëherë duke i mësuar, duke i qëndruar afër, duke u dhënë këshilla të vlefshme”, kujton Agasi. E lindur në Korçë në 20 korrik 1926, karrierën e saj si aktore Marta Burda e nisi që herët, në moshë fare të re.
E rritur në një ambient me nivel mjaft të lartë kulturor; gjyshi i saj ishte atdhetari dhe akademiku Nikolla Naço, i ati Vani Burda ishte një fotograf shumë i njohur në qytetin e Korçës, poeti dhe atdhetari Hil Mosi ishte kumbari i saj, ndërsa Lasgush Poradeci dhe Kristaq Antoniu ishin miq të familjes, Marta u pikas që e vogël për talentin e saj në interpretim.
Edhe pse ishin ende vitet para Luftës së Dytë Botërore dhe në Shqipëri mbizotëronte mentaliteti që femrën e shihte vetëm brenda katër mureve të shtëpisë, korçarja e bukur pati mundësi të shkonte në Tiranë dhe me ndihmën e kumbarit të saj ndoqi studimet në Institutin Femëror “Nëna Mbretëreshë”, ku mori një kulturë të mirë për kohën. Ky duket se ishte hapi i parë që hodhi Marta për të dalë nga kornizat e ngurta të shoqërisë së asaj kohe, drejt emancipimit të saj dhe të shumë brezash grash, që shoqëria patriarkale shqiptare i shihte vetëm në rolin e grave dhe nënave.
Angazhimet e saj në grupet amatore do të fillonin gjatë viteve të luftës. Veterani Dhimitër Koço Grameno kujton: “Në shtator 1943 organizuam një grup të vogël artistik. Midis pjesëmarrësve dhe ndër më të dalluarat ishte Marta, e cila më vonë u bë një artiste e denjë e teatrit shqiptar”. Duket se rruga e korçares ishte shenjuar dhe ajo ishte mjaft e vendosur ta ndiqte atë. Pas çlirimit të vendit, ajo do të ishte ndër aktoret themeluese të teatrit të shtetit që u ngrit në vitin 1945.
Bukuria e korçares brune, me sytë e mëdhenj e të thellë, e ndërthurur me interpretimin mjaft dinjitoz do të ishin magnet për publikun, që gjithnjë ka duartrokitur lojën e saj artistike. Në ato vite ajo interpretoi në disa drama si: “Për ata që janë në det”, “Procesi i Lajpcigut”, “Borgjezi fisnik” etj. Ajo interpretoi krahas aktorëve të mëdhenj të skenës shqiptare, si: Mihal Popi, Naim Frashëri, Liza Vorfi, Marie Logoreci etj.
Edhe pse ishte në fillimet e karrierës së saj, gazeta “Albanezul” që dilte në Bukuresht të Rumanisë do të shkruante në vitin 1945 një artikull për të. “Marta Burda, mbesa e Nikolla Naços, princeshë e teatrit dhe kinematografisë shqiptare”, shkruhej në titullin e artikullit, ndërkohë në shkrim nënvizohej se Marta “kishte një zë të ëmbël, me nuanca, që i jepnin shpesh kolorit recitativ”. Por pjesën më të madhe të karrierës së saj artistike Burda do ta zhvillonte në teatrin “Aleksandër Moisiu”.
“Erdhi në Durrës vetëm një vit pasi ishte krijuar teatri profesionist, atëherë kur ishte 28 vjeçe dhe e kaloi thuajse gjithë jetën e saj në skenë. Ajo do të përbënte së bashku me Nikolin Xhojën, Vangjel Hebën, Spiro e Vera Urumin, Lutfi Hoxhën etj. brezin e parë të aktorëve që i dhanë jetë skenës së teatrit të Durrësit”, thotë Bardhyl Agasi. Ndërkohë, studiuesi Josif Papagjoni, në enciklopedinë “Teatri dhe kinematografia shqiptare” shkruan për Burdën:
“Në skenën e teatrit të Durrësit ka mishëruar shumë figura artistike, kryesisht role grash e nënash të dhimbsura, të buta, shpirtbardha, por edhe ankuese, të shqetësuara, me një dashuri të thellë e të heshtur për bijtë e tyre në hall, si në shfaqjet Mbreti Lir, Pulëbardha, Mulliri i Kostë Bardhit, Kartela e verdhë, Mirë se erdhe Elona, Dorina etj. Ky lloj tipi erdhi duke u përkryer në aktrimin e saj të ngrohtë, i pasuruar edhe me prurje të tjera, kryesisht me figura grash të paqme, me dinjitet, qëndrestare…”.
Pikërisht në rolet e nënave, Marta korri duartrokitjet më të zjarrta të publikut. Emocionet e forta që përcillte Marta përmes interpretimit të saj, i nënvizon edhe drejtoresha e bibliotekës publike të Durrësit, Flora Dervishi, e cila kujton se ndërsa aktorja interpretonte një poezi të saj, “Një vit pas eksodit”, shumë nga zonjat e pranishme në takim u përlotën. Sipas Dervishit, ky ishte interpretimi i fundit i Martës, aktores që iu përkushtua teatrit me mish e me shpirt si shumë aktorë të tjerë të brezit të saj.
“Muajin e fundit para se të ndahej nga jeta, kur ndodhej e shtruar në spital, ajo vazhdonte të ishte sërish e fortë, po grua e vendosur që e njihja prej kohësh. Ndërsa e kishte kuptuar se po jetonte ditët e fundit të jetës, përpiqej të ishte e fortë për vajzën e saj, Rebekën, dhe dy mbesat e dashura.
Marta ishte një gjyshe mjaft e dashur dhe në vitet e fundit unë e mbaj mend përherë nën shoqërinë e mbesave të saj që vazhdonin studimet në shkollën e muzikës “Jan Kukuzeli”. Ajo i inkurajoi ato drejt rrugës së artit, ashtu siç kishte bërë me shumë artiste të reja”, thotë Agasi.
Por krahas dashurisë së madhe për të afërmit e saj në të njëjtën kohë Marta ishte mjaft e dashur dhe e afruar me njerëzit. Pas çdo shfaqjeje ajo nuk nguronte t’i pyeste të njohurit dhe jo vetëm sesi u ishte dukur interpretimi i saj dhe dëgjonte me mjaft vëmendje qoftë kritikat, qoftë edhe fjalët e mira. Disa nga rolet e saj më të spikatura janë Ana Valter, Mis Elisa, Katerina Ivanovna, Irina Pavllovna, Nica, nëna kosovare etj, transmeton ‘aktoret.com’.
Por krahas teatrit, një pjesë e mirë e karrierës së Marta Burdës është zhvilluar në kinematografi. Edhe në ekranin e madh të kinemasë, ashtu si në teatër, Burda është shfaqur kryesisht në rolin e nënave tek filmat: Zani Partizani, Balonat, Në shtëpinë tonë, Agimet e stinës së madhe, Zëvendësi i grave etj. Pas plot 50 viteve në skenë, Marta Burda numëron rreth 150 role në teatër dhe kinematografi.
“Por krahas talentit të saj artistik Marta Burda dha shumë gjatë jetës së saj edhe në drejtim të emancipimit të gruas shqiptare. Me shembullin e saj ajo inkurajoi mjaft femra drejt rrugës së artit, në një kohë kur shoqëria shqiptare ishte mjaft e mbyllur dhe mentaliteti patriarkal rëndonte mjaft mbi kurrizin e grave shqiptare”, thotë Agasi. Marta Burda u nda nga jeta në vitin 1995, në moshën 69-vjeçare.
Për kontributin e saj shumëvjeçar në skenën shqiptare, Presidiumi i Kuvendit Popullor i dha në 15 shtator 1988 titullin “Artiste e Merituar”. Ndërkohë në vitin 2003, Këshilli Bashkiak i qytetit të Durrësit i akordoi titullin “Qytetar nderi” me motivacionin: “Një nga aktoret e para të Shqipërisë që ka themeluar Teatrin Kombëtar, vajzë e një prej familjeve më të vjetra e patriotike të qytetit të Korçës.
Ka interpretuar me nivel dhe talent të rrallë mbi 150 role kryesore në skenën shqiptare nga fillimet e veprimtarisë artistike në grupet e rinisë antifashiste (shtator 1943) e gjatë më shumë se 50 viteve duke dhënë figura të paharruara artistike në teatër e kinematografi”.
LEXO EDHE: Lev Tolstoi, shkrimtari që “luftoi” deri në “dakikun” e fundit
