Mora shkas për këto shënime nga një e-mail që një lexuese e re më dërgoi ditë më parë. Me shumë dashamirësi më bënte vërejtje për përdorimin e fjalëve “të pista” të cilat sipas mendimit të saj ia ulnin vlerat një krijimi artistik, duke e çuar kësisoj këtë të fundit më shumë drejt banales se sa drejt artit.
Pa dashur të paragjykoj mendimin e sinqertë të lexueses sime të panjohur, dua të them se vërtetë ka një ngërç në përdorimin e “dirty words” në një krijim letrar.
Nga Artan Gjyzel Hasani
Që në fillim dua të theksoj se përgjithësisht unë jam kundër përdorimit të “dirty words” në gjuhën e folur e të përditshme, dhe kjo vetëm per arsye estetike.
Por jam shume dakord për përdorimin e tyre në gjuhën e shkruar të letërsise artistike, aty ku autori e gjykon të domosdoshme apo funksionale.
Mendoj se në letërsinë shqipe është një ngërç i dyfishtë. Ngërç i autorëve për t’i përdorur ato fjalë dhe i lexuesve për t’i pranuar ato në funksionin letrar. Bashkëatdhetarët tanë i tolerojnë dhe i përdorin këto fjale “te pista” kur i thonë në gjuhë të huaj apo kur i lexojnë në faqet e librave të huaj në gjuhën origjinale, por janë aq “të ndjeshëm” kur bëhet fjalë për përdorimin e tyre në shqip.
Fjalët më të përdorshme gjatë jetës së një njeriu, herë të thëna me zë të lartë e më së shumti nën dhëmbë, janë një sërë fjalëformimesh që në bazë kanë konceptin “qirje”.
Estetët dhe studiuesit shqiptarë të letërsisë i janë shmangur përjetësisht një studimi mbi këto fjalë që natyrisht janë nga më të përdorshmet e të folurit të përditshëm… Po çfarë ka ndikuar në këtë shmangie? Morali i shoqërisë sonë? Feja? Edukata jonë qytetare? Puritanizmi i lexuesve? Hipokrizia e autorëve? Paaftësia e kritikës letrare? Çensura? Autoçensura?
Qirja/ të qirët si ndëshkim
“Të qifsha nënën! Të qifsha motrën! Të qifsha gruan!”.
Në shembujt e cituar të sharjeve qirja/ të qirët shfaqet në trajtë ndëshkimi që i jepet tjetrit. Objekt i këtij ndëshkimi janë gjithnjë “femrat” më të afërta të tjetrit, nëna, motra dhe gruaja e tij, që të treja këto tradicionalisht institucione të larta e të paprekshme morale për familjen dhe individin shqiptar. Bie në sy fakti që në traditën e sharjeve shqiptare përjashtohet lënia me barrë/ mbarsja. Pra nuk kemi sharje të tilla si “ të lënça me barrë nënën, motrën apo gruan!”. Në të sharën e tij ndëshkuesi tradicionalisht ndalon vetëm në aktin e qirjes dhe jo më tej. Kuptohet që bëhet fjalë për një qirje të dhunshme, si çdo ndëshkim, të papranueshëm nga objekti që do e pësojë atë ndëshkim (nëna, gruaja, motra). Me fjalë të tjera një përdhunim. Në psikologjinë popullore përdhunimi që rezulton me mbarsje të viktimës konsiderohet si më pak i dënueshëm se sa përdhunimi pa mbarsje. Kjo sepse psikologjikisht mbarsja (dhe fruti i saj) shërben si një hallkë që e lidh në një farë mënyre përdhunuesin me viktimën e vet. Por ai ( sharësi/ përdhunuesi hipotetik) nuk kërkon asnjë lidhje të tillë, por veç ndëshkimin e viktimës së tij hipotetike. Pra qirja e shoqëruar me mbarsje nuk është cilësisht e pranueshme për sharje. Të gjitha sharjet bëhen në mënyrën dëshirore ( të qifsha!). Vetë përdorimi i kësaj mënyre dekonspiron komplekset e inferioritetit në psikologjinë e sharësit. Po ashtu e shara më shumë se sa ofendon pësuesen e saj, shërben si një nxitës i një dëshire të pamundur te personi që shan. Nxitës i një dëshire të pamundur. Sa më i pamundur është realizimi i kësaj dëshire aq më e fortë bëhet sharja. Kalohet nga nëna të motra e të gruaja, dmth shkohet të sharja me “libër shtëpie”.
Qirja/të qirët si mallkim
Nje personazh jevg i nje romanit tim kendon i dehur:
seç këndon Mol Tirona
te dyqani i berberëve
“Ne po qimë gratë tona
e jo më të të tjerëve…”
Mes evgjitkave të Brakës haset shpesh një traditë në lëminë e sharjes si mallkim: “Të qiftë burri im!” mallkon jevga. Pra një mallkim tepër i tmerrshëm sipas saj. Imagjinoni për një çast jevgun e dehur mustaqelli që shkon në betejën e papritur kundër femrës së panjohur me të cilën ka bërë një sherr në tregun e zarzavateve jevga e tij. Pra në këtë rast nëse e zë ai mallkim atë gruan e panjohur ajo do të vuajë shumë sipas lëshueses së munxës “të qiftë burri im!”. Është e qartë se në atë komunitet evgjit të qirët në vazhdimësi i ngjason përdhunimit, edhe kur kryhet mes personash ligjërisht të bashkuar si bashkëshortë.
Qirja / të qirët si bekim
Ne të gjithë ( sharës dhe të sharë) anashkalojmë faktin se të gjithë pa përjashtim de facto jemi nënëqirë, motërqirë dhe graqirë. Nëna jonë është qirë pa kemi lindur ne. Motra jonë po ashtu prandaj kemi nipat e mbesat. Gruaja po ashtu prandaj kemi fëmijët. Pra ky kontekst i qirjes /të qirës është të paktën mendërisht i pranueshëm nga të gjithë, pa asnjë vrarje ndërgjegje. Është natyrshmëria e riprodhimit dhe vazhdimësisë së jetës njerëzore e cila realizohet me një bashkim seksual fizik (qirje) mes personash që nëse do ketë mbarsje do bëhen prindër e do lënë pasardhës. Të menduarit e këtij konteksti nuk na bën të ndjehemi keq. Në këtë kontekst qirjeje nuk ka një veprues dhe një pësuese të qirjes, por logjika thotë se që të dy, mashkulli dhe femra qinë njëri tjetrin/ u qinë së bashku. Pra mungon këtu konteksti ndëshkimor apo mallkues i qirjes/ të qirës . Përkundrazi qirja këtu është në kontekstin e kënaqësisë absolute – një nga më të mëdhatë e jetës së qenieve njerëzore.
Mund të na skuqet faqja lehtë duke menduar këtë fakt nën dritën e moralit familjar e shoqëror, por nuk na nxihet faqja nga zemërimi siç na nxihet kur pësojmë atë konteksin tjetër të sharjes nga dikush tjetër “të qifsha nënën, motrën, gruan!”. Në shqipen e përditshme ne meshkujt themi shpesh: “E qiva sa u çmend nga kënaqësia… E qiva dhe u kënaqa shumë…”. Dhe po ashtu femrat nga ana tjetër “më qiu dhe më kënaqi, u qimë dhe u kënaqëm…”. Dhe në mënyrë po kaq shprehëse jepet në gjuhën e përditëshme dëshpërimi apo pakënaqësia nga mungesa e qirjes/ të qirës ( “dreqi ta hajë..nuk e bëmë…nuk u qimë…nuk e qiva…nuk më qiu…”) Pra qirja pranohet si akt seksual i padiskuteshëm kënaqësie.
Tabuja e përdorimit të fjalëve “të pista”
Duke gjykuar nga sa shkruajta më sipër në këto shënime mendoj se tabuja e përdorimit të fjales “qirje” dhe varianteve gjuhësore të rrjedhura nga ajo vjen për shkak të ngarkesës ndëshkuese dhe mallkuese të sharjeve ku përdoret ajo fjalë dhe aspak nga vetë ajo fjalë. Është pikërisht ajo ngarkesë artificale që buron nga sharjet e cila i bën “të pista” artificialisht ato fjalë që në gjendje natyrore janë fjalët më të pastra (meqë fjalët u ndakan në kategori higjienike!), emërtesat e të cilave kanë lidhje direkte më funksionet më bazike të krijesës njerëzore dhe me pjesët më vitale të trupit njerëzor që sigurojnë vazhdimësinë e jetës njerëzore mbi tokë.
Unë nuk mundem kurrsesi te kuptoj se si mund të jetë e papranueshme si fjalë letrare qirja që si veprim është hallka lidhëse mes dashurisë dhe të dëshiruarit nga njëra anë dhe produktit të dashurisë dhe dëshirës nga ana tjetër: kënaqësitë dashurore dhe bërjen e fëmijëve.
Në këtë kontekst unë kurrsesi nuk mund ta kuptoj këtë diskriminim letrar që i bëhet fjalës qirje. As si autor. As si lexues. Dhe sigurisht as si qenie njerëzore. Unë nuk e di pse qënkan më të pranueshme fjalët “dhjes, shurroj, vjell, shurrë, bythë, mut, koqe, spermë” që e gëzojnë qytetarinë e përdorimit në letërsinë shqipe ( disa syresh madje që në origjinë të saj), se sa fjalët “qirje”, “kar” apo “piçkë” dhe variacionet dialektore të tyre. Në shumicën e rasteve më duket një shenjë e qartë dyfytyrësie autoçensurimi i fjalëve të tilla nga krijuesit letrarë dhe zëvëndësimi i tyre më terma mjeksorë aspak letrarë si “akti seksual”, “penisi”, “vagina” “kopulimi” etj.
Ndoshta lexuesve nuk u është mësuar syri me praninë e fjalëve “të pista” nëpër tekstet letrare shqipe, por kjo është e përkohshme si alibi dhe e pamjaftueshme për të vazhduar akoma me hipokrizira të tilla gjuhësore. Mendoj se fjalët “e pista” mund dhe duhet të përdoren në një kontekst letrar aty ku ky përdorim i shërben artistikisht krijimit. Sigurisht të përdorura në kontekstin artistik në kohën dhe vendin e duhur dhe jo të kthehen qëllim në vetvete nga autori me pasojë deformimin estetik të krijimit letrar dhe të vetë perceptimit estetik që lexuesi përfton nga ai tekst.
Meqe fjala eshte veshja e mendimit do te perifrazoja shprehjen qe i referohet veshjes se “shthurrur”: “Nuk ka veshje provokuese, por ka vetëm sjellje provokuese”. Në rastin e fjalëve “të pista” do të thoja që nuk ka fjalë të pista, por ka veç keqpërdorim të tyre.Në mbyllje, pa dashur të spostoj vëmendjen e lexuesit në gjëra jo letrare, sqaroj se hipokrizitë dhe çensurat e tjera të llojit moral apo fetar në lidhje me përdorimin e fjalëve “të pista” në letërsi nuk janë dhe nuk mund të jenë objekt i këtyre shënimeve aspak moraliste e aspak fetare, por thjesht letrare. Letërsia në gjendje natyrore nuk njeh religjione dhe morale kolektive. Letërsia është Krijim dhe autori është Krijuesi i krijesës/ krijimit të tij. Është Sovran i Krijimit të Tij dhe për pasojë i tejkalon religjionet dhe moralet kolektive.
(2010)
ObserverKult
Lexo edhe:
