Nga: Mërgim Bekteshi
Në proceset shoqërore që kaloi Evropa jo vetëm gjatë Mesjetës, por edhe gjatë fundshekullit që lamë pas, u prodhuan konfrontime të përgjithshme mes popujve të ndryshëm. Blloku perëndimor dhe ai i Lindjes sfiduan njëri-tjetrin jo vetëm në proceset politike, ekonomike e kulturore, këto zhvillime prodhuan vuajtje sidomos në bllokun lindor që përqafuan komunizmin duke menduar se do të krijoheshin lehtësira dhe do të barazoheshin klasat shoqërore.
Në këtë kohë oportune, një mendje e ndritur çeke, Milan Kundera, sfidoi vetveten dhe proceset shoqërore, përmes letërsisë ankthi i tij arriti të përshkruante qenien e padurueshme që trumbetohej në bllokun socialist.
Shtëpia botuese ‘’Dituria” e Tiranës, në vitin 2019, me përkthyese Saverina Pasho, nxori në shqip librin “Lehtësia e padurueshme e qenies” me autor Milan Kundera. Të tjera romane si: “Shakaja”, “Përjetësia”, “Mosdija”, “Identiteti”, “Valsi i lumturisë”, vetëm sa shtonin përformancën gjeniale të këtij autori.
Ndoshta, pjesa më e vështirë edhe sot mbetet përkthimi i veprave të autorëve të huaj që mund të ngjallë dyshime se a është autori i vërtetë apo përkthyesi ka arritur të stolisë apo të zbehë narracionin e tij? Kjo ndoshta do të ngjallte investigime se si duket Kadare në frëngjisht dhe në gjuhë të tjera, por kjo është më shumë përgjegjësi e gjuhëtarëve dhe e atyre që e duan me shpirt zanatin e përkthimit.
Të tjerët dhe janë të shumtë që kanë bërë analiza të hollësishme për Milan Kunderën, shohin se si u është qasur elementeve që e përbëjnë letërsinë, romanet e tij: gjuhën, temat, motivet, personazhet, kohën, provat, rrethanat shoqërore, politikën, urrejtjen, smirën, dashurinë dhe pak më shumë erotikën në sfondin personal.
Të gjitha këto me përsiatje të vazhdueshme të autorit që gjenden jo vetëm te “Lehtësia…” por edhe te romanet e tjera që, në përgjithësi, kanë emëruesin e përbashkët, kulturën çeke në sfond. Me këtë disponim të hollësishëm, Kundera e tjetërson në një model me ndryshe letërsinë dhe romanin e tij, si për nga karakteret e personazheve që i gjen në atdheun e braktisur, ashtu edhe për polarizimet, tendencat për të realizuar një pasqyrë më aktuale.
Romani fillon me pjesën e parë Lehtësia dhe rëndesa, një komunikim interesant i autorit për të kuptuar këto polaritetet në proceset jetësore dhe domethënien e tyre në rrymën filozofike duke e nisur me Niçen: ”Kthimi i përjetshëm është një ide e mistershme”(f.9). Tërë ky rrezatim duket abstrakt, por autori e sqaron domethënien e njeriut dhe kthimin e tij për të përmirësuar gabimet.
Në këto dilema, ai mundohet të gjejë se çfarë është e gabuar dhe çfarë është e drejtë? Mbi të gjitha, qenia është matja më interesante dhe që nuk mund të ketë kurrë vlera numerike.
Mosqenia nuk përfshihet në diskursin e tij e as të personazheve, sepse jetën e vë në funksion të një rregulli shoqëror të imponuar, duke menduar se lehtësia kishte zënë vend në shoqëri, ajo shoqërohet me një barrë të rëndë, një kirurg i anatemuar, Tomasi, tani duhet të pastrojë xhamat e shtëpive.
Personazhet dhe trajtimi i ngjarjes në këtë roman janë tejet interesante dhe të mos e themi edhe të veçantë, përmes këndelljes erotike dhe epshit të shfrenuar, situatat në roman dalin si porosi e rëndesës shoqërore, më saktë e vetë njeriut si qenie e rënduar.
Këto shkoqitje filozofike kanë vlerë të lartë letrare, ai i mban me kujdes dhe i ndan po ashtu me kujdes me lexuesin. Nuk hamendësohet për pasojat e shkaktuara, sepse ato veç ishin shkaktuar nga qeverisja aktuale çeke dhe ajo e ndërhyrjes nga jashtë, BRSS-ja. Por, në dilemën e Sfinksit është se çfarë romani mund të jetë “Lehtësia…”në kuptimin e zhanrit, roman i dashurisë apo çiltërsisë erotike? Apo roman që trajton të kaluarën e errët të një populli nën regjim totalitar? Konsideroj se të dyja janë tema të pashmangshme, por që mjeshtëria e tij arrin t’i sinkronizojë.
Nëse Tomasi, një kirurg në zë, degradohet nga normat e sistemit shoqëror në xhamalarës, Tereza, një vajzë e re, është pa ndonjë ambicie shoqërore, ajo, nga kameriere në fotografe, dashurohet në kirurgun e suksesshëm. Autori na përfshin në jetët e këtyre personazheve, por edhe në jetët e Sabinës e Francit.
Pra, janë disa viza në artin figurativ që pa dashje janë të gabuara sipas autorit, që nuk i fshinë dot me gomë, por as nuk mund t’u japësh trajtë tjetër. Një shkrim i kirurgut në një gazetë që trajton Edipin mbret te grekët, do t’i japë drejtim krejt tjetër historisë së tij. Sistemi shoqëror do ta analizojë figurën letrare te kirurgut në shkrimin e tij, sikur ëndrrat e padishahut osman te Kadare.
Ajo se çfarë do të ndodhë më tutje, do të jetë një betejë e qenies së tij që, sa bëhet e lehtë, bëhet po aq e padurueshme.
Komunikimet e autorit vënë në pah edhe parashikimet e punës së kirurgut, ku ai prek apo takohet me hyjnoren, por tani Tomasi duhet të ballafaqohet me një të ardhme jo të ndritur.
I arratisur në Zvicër së bashku me Terezën, pas ndërhyrjeve në shtetin e tij nga rusët, kthehet prapë në atdheun e tij në kërkim të Terezes që kishte braktisur Zvicrën. Ndërdija e tij nuk mund të jetë koshiente dhe këtë pa dyshim e dinte edhe Tomasi e veçmas autori, që t’i shpëtoje një ndjekje nga sistemi nuk mjaftonte vetëm humbja e profesionit, por edhe humbja e identitetit që autori e ndërlidh me veprën tjetër.
Tomasi duhej të vuante në qenien e tij sa lehtësisht aq edhe padurueshëm, por gratë do të jenë frymëzimi për të shtyrë ditët.
Në këtë diskurs, siç do ta quanin studiuesit e letërsisë, gjejmë normat e shthurura shoqërore në emër të lavdisë dhe internacionales për të ndëshkuar çdo mendim të lirë, deri në atë kufi sa dikush merr mundin që përmes alegorisë ta sqarojë edhe mbretin Edip.
Ideja për të përjetësuar tregimet e tij, Kundera i fillon dhe i mbaron me një vizion largpamës, nuk mund të themi se ai është i përkryer, por mbanë përgjegjësi reale për narracionin.
Ky konstatim më shumë mbetet si hulumtim i përgjithshëm duke përgjithësuar se arti i të shkruarit të tij është synim jo vetëm për letërsinë, por edhe të drejtën dhe filozofinë.
Lexo edhe:
MËRGIM BEKTESHI: ZAHIRI DHE PERSONIFIKIMI I TIJ
ObserverKult
