Një enklavë shqiptare në zemër të Salentos. Është një nga itineraret e sugjeruara në vëllimin ‘Salenta e madhe’ për t’u zbuluar. Një udhëtim i pazakontë në thembrën e Italisë përmes pesëmbëdhjetë itineraresh tematike, vëllimi i redaktuar nga Lino De Matteis, për Edizioni Grifo, në shitje në stendat e gazetave të Brindizit, Lecce dhe Taranto në kombinim me “Nuovo Quotidiano di Puglia”.
Salento, si e gjithë Pulia dhe rajone të tjera të Italisë, ishte, në shekullin XV, një tokë mikpritëse për popullin shqiptar që po ikte nga pushtuesit turq. Duke pasur parasysh afërsinë gjeografike dhe fetare në bregun tjetër të Adriatikut, provinca historike e Terra d’Otrantos mirëpriti vendbanime të shumta të ushtarëve dhe refugjatëve shqiptarë, të cilët, me kalimin e kohës, lindi të ashtuquajturën Albania Salentina.
Ishin dekada migrimesh intensive të shqiptarëve të favorizuar nga Mbretëria e Napolit: në një letër të vitit 1452, Mbreti Alfonso i Aragonit urdhëroi Princin e Tarantos, Giovanni Antonio Orsini del Balzo, të “mirëpresin të krishterët e mirë që erdhën nga Shqipëria osmanët, të cilët ishin më të fuqishëm se ata. Shqiptarët zbarkuan në Tokën e Otrantos në 1461, kur lideri shqiptar Skënderbeu, erdhi për të ndihmuar pasardhësin e Mbretit Alfonso, Fernando I të Aragonas, për të luftuar rebelimet e feudalëve lokalë të mbështetur nga Anjou Francez.
Për ndihmën e tij, Skënderbeu u shpërblye me disa territore në Pulia, ku u vendosën shumica e ushtarëve të tij, më vonë u bashkuan me familjet e tyre. Me vdekjen e Skënderbeut në 1468, Shqipëria ra në duart e osmanëve dhe shumë prej të arratisurve shqiptarë erdhën në Tokën e Otrantos për t’u vendosur pikërisht në ato territore që ishin të banuara tashmë nga bashkatdhetarët e tyre.
Rrjedha e migrimit shqiptar zgjati deri në shekullin e 16-të. Vetëm në Salento kishte rreth gjashtëdhjetë vendbanime arbëreshë, të shpërndara në të tre krahinat e Brindizit, Leçes dhe Tarantos. Shqiptarët sollën me vete karakteristikat e tyre etnike, kulturore dhe fetare të ritit Greko-Bizantin dhe për një kohë të gjatë ata mbajtën gjuhën, zakonet, zakonet dhe traditat e tyre, por, me kalimin e kohës, një pjesë u asimiluan me popullsinë lokale. Një enklavë arbëreshë mbetet ende sot në jug të Tarantos, me epiqendrën e komunës së San Marzano di San Giuseppe, së bashku me komunat Carosino, Faggiano, Fragagnano, Monteiasi, Montemesola, Monteparano, Roccaforzata dhe San Giorgio Jonico.
Ndër komunitetet arbëreshë të Salento, San Marzano di San Giuseppe (Shën Marxani) vazhdon të ruajë gjuhën, kulturën dhe traditat e vendit amë. Me origjinë shqiptare Palazzo Capuzzimati (i njohur gjithashtu si Palazzo Marchesale ose Casalini) me kishën private të San Gennaro, nga shekulli XVI, në Largo Prete; përmes Giorgio Castriota mund të shihni akoma shtëpi antike arbëreshë me oxhaqet tipike shqiptare.
Rreth tre kilometra nga San Marzano, në rrethin Grotte, në rrugën provinciale për në Grottaglie, ndodhet Shenjtërorja e Madonna delle Grazie me kishën shkëmbore me origjinë bizantine. Kisha nëntokësore mbikëqyr një teh, në një skenar sugjerues të gravinës, karakterizuar nga prania e shpellave përgjatë kreshtave. Kisha shkëmbore ka periudha të ndryshme ndërtimi: e para deri në shekullin 14-15-të, me dedikimin për San Giorgio; e dyta nga data 16 deri në ditët e sotme kushtuar Madonna delle Grazie. Hipogjeni ka një formë katërkëndëshe, me tre hyrje të ndryshme, dy me pamje nga tehu dhe një që lidh hipogeumin me kishën sipër përmes një shkalle imponuese. Elementi kryesor është afresku i Virgjëreshës dhe Fëmijës të cilit iu dha një rëndësi e mrekullueshme. Gjithashtu ia vlen të shikohet Kisha Nënë e San Carlo Borromeo, në Corso Umberto I; Casa Rossa, një shtëpi në fermë antike me një oxhak Arbëreshë pak jashtë qytetit, në rrethin e Ficone; dhe trulli i madh i brigandit Cosimo Mazzeo, i quajtur Pizzichiccio, në rrethin e Bosco.
Në San Marzano di San Giuseppe, veçanërisht në mesin e grupeve më të moshuara të popullsisë, gjuha shqipe para-otomane (gluha arbëreshë) ende flitet dhe ruhen traditat dhe zakonet, këngët dhe vallet e atdheut shqiptar. Çdo vit organizohen ngjarje publike, me kostum dhe gjuhë shqipe, të cilat vendosin zakonet e traditës së tyre, të tilla si “Vëj Kurorë” (duke marrë kurorën) përfaqësimin e një martese tipike arbëreshe. Disa shoqata janë aktive, të tilla si Pro Loco Marciana, të angazhuara për të mbajtur gjallë traditën shqiptare, veçanërisht midis të rinjve.
Për të kujtuar origjinën, në qendër të fshatit, në rrugën kushtuar atij, qëndron një bust i madh i liderit dhe heroit shqiptar Skënderbeut. Edhe festa e shenjtit mbrojtës San Giuseppe, e cila festohet më 19 Mars, në San Marzano di San Giuseppe ka rrënjë antike dhe përjetohet nga popullata si një ngjarje shumë e rëndësishme. Të lidhura me origjinën e kultit për shenjtorin, praktikohen disa rite, të tilla si bekimi i bukës së rrumbullakët, procesioni i tufave, të cilat më pas do të përdoren për të ndezur një zjarr të madh dhe vendosjen e “Tabelave të Shën Jozefi ”. Në mëngjesin e 19 Marsit, para procesionit të shenjtorit, para Kishës Nënë të San Carlo Borromeo, përgatiten të ashtuquajturat mattre (tryeza për të varfërit), me pjata tipike të traditës lokale të kuzhinës, të bekuar nga famullitar dhe ua shpërndau të pranishmëve, në kujtim të mikpritjes që Familja e Shenjtë mori gjatë fluturimit për në Egjipt.
Gjithashtu në qendrat e tjera të enklavës shqiptare, ende mund të gjenden referenca arkitektonike të kulturës arbëreshe, siç janë oxhaqet tipike, kishat ose mbetjet e kishave, rrënojat e shtëpive të fermave. Për shembull, në qendrën historike të Carosino, është e mundur të gjesh një tenxhere oxhaku arbëreshë në Largo Dante, në numrin 41; ndërsa nga Casale Civitella me origjinë shqiptare, e cila dikur qëndronte në veri-lindje të Carosino, sot mund të shihet vetëm Masseria Civitella. Në Monteiasi gjurmët shqiptare mbeten në disa mbiemra tipikë të vendit. Nga një shtëpi në fermë tjetër shqiptare San Crisperi, një fshat i Faggiano-s, kanë mbetur vetëm rrënojat e Kishës së Santa Maria di Costantinopoli. Në San Giorgio Jonico ka një oxhak arbëreshë në via Simone Veil; një tjetër ndodhet në via Cesare Battisti, pranë Kalasë Ayala Valva në Largo Osanna; në via Madonna della Croce ekziston Chapel of the Madonna of the Cross, e cila u ndërtua aty ku dikur qëndronte kisha arbëreshë e Santa Maria della Presentation; dhe nga via Pier Giovanni Zingaropoli mund të shihni akoma eshtrat e ish-Casale Belvedere me origjinë shqiptare. Rreth dy km në jug-lindje të Roccaforzata ka gjurmë të tjera shqiptare, të tilla si Shenjtërorja e Santa Maria della Kamera dhe mbetjet e Casale Mennano.
Në enklavën arbëreshë Salento jo vetëm që po përjeton një zhytjeje në të kaluarën e migrimeve historike shqiptare, por edhe një kujtesë të historisë së migrimeve më të fundit, të cilat filluan në 7 Mars 1991, me zbarkimin e parë masiv në Brindisi, dhe kulminante në 8 gusht të po këtij viti, me mbërritjen në Bari të 20 mijë shqiptarëve në anijen tregtare “Vlora”. Siç kishte ndodhur tashmë në shekullin e 15-të, Salentos dhe Pulianëve nuk u mungoi solidariteti dhe i mirëpritën refugjatët që kishin ardhur nga Toka e Shqiponjave, të përfshirë në një transformim të thellë politik dhe shoqëror. Enklava Arbëreshë Salento është sot një simbol i afërsisë me anën tjetër të Adriatikut, për shkak të lidhjeve që ky komunitet ende vazhdon të ketë me mëmëdheun shqiptar, transmeton ‘diasporashqiptare.al’.
Likeri i famshëm “Borsci Elisir San Marzano” prodhohet në San Marzano di San Giuseppe, në fabrikën në rrugën për në Martina Franca. Familja Borsci është me origjinë nga Kaukazi, por pas trazirave politike, ata vendosën të transferohen në Shqipëri. Nga këtu, një bërthamë e familjes u nda në vazhdën e heroit kombëtar shqiptardhe zbarkoi në Tokën e Otrantos, duke u vendosur në San Marzano di San Giuseppe. Në 1840, Giuseppe, pasardhësi, përsosi recetën e një likeri të trashëguar nga paraardhësit e tij, duke i dhënë jetë një eliksiri që ka mbetur i pandryshuar deri më sot. Giuseppe Borsci vendosi në etiketën e Elixir fjalët Specialitete Orientale, së bashku me shqiponjën dykrenare, simbol të Shqipërisë, e cila mbijeton edhe sot./ilgrandesalento.it/
ObserverKult
LEXO EDHE: Legjenda e “Kostandini dhe Juredina” u gjet për herë të parë tek arbëreshët
