Kam ca kujtime nate që, të isha poet, do t’i vinja në vjershë, të isha piktor do t’i përshkronja me ngjyra.
*
Një natë ramazani, dhjetë vjet më parë, në Stamboll desha të vete në Sh-t Sofi për teravih. Falëtorja e madhe ishte e zbrazur kur arrita. Kandilët qenë të rrallë. Ca nga ca shkëndijat e kandilëvet u shtuan, njerëzia zu të vijë. Ajo kube e madhe dukesh sikur po e shtypte, me gjithë të rëndët e saj këtë pushim të thellë. Në gjysm’ errësirët shtyllat e trasha dhe të limuara, si gjigandë të mëdhenj, pandehësh se ishin çuar më këmbë dhe po shikonin përpjetë, po prisnin një gjë.
Edhe sa vente njerëzia po arrinte. Gjith ay shesh zu të vij i ngushtë, reshta po afëroheshin, besnikët po qaseshin, me një afrim te njeri jatri, sikur për t’u falur më mirë gjithë bashkë.
Përnjëherë u dëgjua zër’i myezinit nga mihrabi; pastaj një zë jatrë, dhe gjithë këta njerës, si një njeri i vetëm, ngritnë duart e tyre, me një shpirt, të gjithë bashkë me një hov lutjeje.
Ca kohë nuk’ u dëgjua në këtë falëtore të gjerë asnjë zë tjatër, veç fjalët e ngadalshme të myezinit. Gjithë kjo gjindje ishte fundosur në adhurim, e lumtur që nginjte nevojën e lutjes që u ndjente shpirti.
*
Në Vjenë një prej monumentevet më të vërejshme është dhe kisha e madhe e Sh-t Stefanit. Falëtorja e madhe gotike duket sikur ka vetëm shtyllat e saj të rënda. Kur hyra brenda m’u duk sikur nuk’ kishte kube, po sikur një natë e kishte mbuluar së sipërmi, një natë misterioze.
Edhe besnikët ishin gjunjosur përpara ikonavet të shënjta në adhurim plot lutje. Sa zëmra kishin ardhur këtu që të kërkojnë përdëllim, të gjejnë ngushëllim, të qetësojnë valët e vuajtjeve. Desha një natë, ta shoh në drit’ të hënës këtë kishë. Ish një hën’ e ndriçme, me një dritë më të artë se kurdoherë. Donja të shihnja atë pullasin me majë, atë kullën si një shigjetë drejt revet, në pushim, në vetësirë.
Sa qenkam gënjyer! Kur u qasçë pranë, hëna kishte humbur, hije e saj ishte çdukur! Llambat e elektrikut lëshonin më të gjitha anët një dritë të fortë, edhe njerëzia e derdhur më të katr’ anët prej rrugëve të gjata po zjente dhe roitte rreth kësa godije.
Edhe kurrë s’kam mallëkuar si ahere edhe dritën e elektrikut, edhe njerëzit që s’dinë të flen’ natën.
*
Në Athinë jam në një teatro. Në mes dy akteve njeriu ndjen një nevojë të madhe që të dalë, të marrë frymë, të çlodhet prej asaj vërejtjeje së shtrënguar.
Isha fare vetëm, dhe dolla në perron të shkallës, të marr pak erë të freskët. Përpara ish një shesh i vogël, i mbjellë me pakë bimë ekuatoriale, dhe rrethuar me ca godi të larta.
Er’ e freskët ish dhe pak e ftohtë, dhe kurrgjë s’i jep shpirt dhe fuqi njeriut sa të ftohët të erës. Ngrita sytë përpjetë. O çudi!
Kurrë s’kisha parë një qiell kaqë të bukur!
Ish një nat’ e errët; drit e hënës s’kishte ardhur të shuajë yjtë, dhe këta yj m’u duknë të mëdhenj, shumë të mëdhenj. Asnjëherë s’kisha pandehur që këto shkëndija të kenë kaq dritë, të jenë kaq të kthiellta, qielli vetë të jetë kaq i shkëlqyer, kaq i kulluar, në thellësi të tij të pafuntme.
Ahere m’u duk sikur e kuptova pse ata të moçmët e epnin fuqi dhe fytyrë perëndija qiellit dhe yjvet të tij.
Në Ajoros, po bëhenë gjashtë vjet, jam në Manastir Sh-t Paul.
Një jav’ e shkuar n’atë vent është në kujtimet e mij jeta m’e ëmbël që kam parë. Çdo manastir ka interesin e tij, çdo çip dhe një bukuri të veçantë. Edhe sot akoma po e ndjej bukurinë e mëngjezit kur zgjuhesha në Karies, përpara të tri qiparisave të vegjël, të veshur në rrobe të zezë. Bilbili dhe qyqeja përzjenin zëret e tyre melankolikë përmbi një det të gjelbër të bërë prej gjethit të drurëve pa numër. Pra në manastirt Sh-t Paul atë natë ishte afgripnia; kallogjerët gjithë bashkë do të falëshin tërë natën në kishët. Disa prej tyre venin të çlodheshin pak, ktheheshin më pastaj, dhe prifti që kam pranë, me një tyrqishte të pak, donte të më shpjegonte ritualin. U larguash nga folësi, që të jem më vetëm.
Tani kallogjerët gjithë së bashku, me një lëvzje të matur, po bënin kryq, duke unjur trupin e tyre drejt dheut. Rrobat e zeza të këtyre priftërinjve nxirrnin një zë të hollë, një fushullimë të çudiçme.
Edhe përnjëherë mëndja më vate njëzet vjet më pas. Isha i vogël ahere, dhe rrinim më një mëhallë të largët në Stamboll në Marki-Qoj. Çdo mbrëmje me dy shokë të mij venja anë detit, më një vend të mbjellë me rrepë të mëdhenj, drurë shekullorë plot dega dhe fleta. Çdo darkë pas perendimi, korbat e gjith’ atyre viseve vinin me tufë që të zinin vëndin e natës.
Edhe fluturim i tyre atje lart në erë nxirrte një fushullimë të çudiçme.
*
Vjet po vemi në Korçë nga Elbasani. Dje kishim marrë vesh trazimin e shëmtuar që ish bërë n’atë qytet, dhe jemi nisur me ca vetdashës. Kur arrimë në Babje ish errur që me kohë, hanxhiu kishte mbyllur derën, ish kryqëzuar afër zjarrit të kafesë, një pagur dhe një kupë me ullinj të zes përpara. Me një mënt hani u mbush se ishim shtuar dhe me udhtarë të tjerë, ullinjtë që hanxhiu i bënte meze, na qetuan pak urinë; një pul’ e shkuar në hell me nxit, na dha pak fuqi. Hanxhiut i kishim ngritur prëhjen, i muarmë dhe vëndin.
Po s’duhet që të rrimë. Udha ësht’ e gjatë dhe do vajtur një orë më shpejt. Ejani, djem, të flemë në Xhurë.
Jemi më këmbë, po asnjë s’qahet; dyfekun e kanë marrë ata që kanë besim edhe në kërcinjt’ e tyre.
Një hën’ e ëmbël, afër katrëzimit të fundit, po na ndrit qiellin e lindjes. Kjo udhë ditën është me një bukuri të madhe; natën me hënë është me një piktoresk të parrëfyer.
Hëna dukesh e mbërthyer mbi këtë mur që kemi më të djathtë; drit e saj herë del prapa një shkëmbi, herë fshihetë prej një bregu. Herë mbretëron te një copë qielli të kaltërt, formuar më një të çarë të dheut. Matanë, përkundrejt, më të mëngjër tënë, drit’ e hollë vete dhe pluhuron malet e Mokrës, po lugina e Shkumbinit, plot oshëtima dhe mistere, mbetet në hije.
Mbi gjithë këto tablo, nga e djathta, ka dalë një shkëmb, i ngushtë dhe i gjatë, kryet të sheshuar, mbi vargun e brigjeve si një mur. Hëna, afro gjysmë, më duket sikur pëlqen këtë bregun e gurtë më tepër se çdo gjë tjetër, se sadoqë ecim, copa drite gjithnjë duket mbi atë shkëmb. Nganjëherë ky gur’ i madh më duket si një godi e moçme si një shato gjysm e rrëzuar, e parë më ndonjë tablo prej artisti mjeshtër. Nganjëherë një çip’ i dheut i dalë si hundë, një palosje e thellë, na bën që të hyjmë si hije, të ecim pothua në t’errët, dhe shkëmbi na humbet. Po pa shkuar shumë nga çfaqet prapë, atje tek e kishim lënë, hëna prapë mi të.
-Ç’është ky shkëmb? Pyetmë të gjithë përnjëherë.
…
Më të kthyer shkëmbi ishte prapë në vend, po hëna më s’ishte.
Pyeta hanxhinë, një plak që e njeh mirë vëndin. Më tha se këtu atij shkëmbi i thonë Gur’ i Skënderbeut.
Sofia, 3.1.1915
*Shkëputur nga libri: “Or’ e fundit”-Proza letrare dhe dokumentare
Përgatiti: Observerkult
