Shkrimtari i mirënjohur Zija Çela, në romanin e tij “Ora e zooparkut”, vendos në qendër të rrëfimit një thënie që, sipas meje, tejkalon kontekstin narrativ dhe bëhet aksiomë filozofike: “Ndoshta gjithkush ka orën e vet të zooparkut.” Ky pohim i heshtur, i vendosur mes ngjarjeve dhe strukturave të një realiteti që shpesh merr trajta groteske, përbën mbase një nga metaforat më të rëndësishme ontologjike të letërsisë shqipe bashkëkohore.
Kjo “orë e zooparkut”, lexo – “e kafshërisë”, nuk është ora e instinktit, as e egërsisë, por ora kur njeriu dhe kafsha ndërthuren në një ndërmjetësi të padukshme, një përplasje dhe përqafim njëkohësisht, që sfidon dualizmin klasik mes njeriut dhe kafshës, vetëdijes dhe instinktit. Shembull i jashtëzakonshëm, mbase, i një paradigme të re estetike, i një rryme filozofiko-letrare që marr guximin ta quaj postanimalizëm.
Nga Qazim Muja
Duke i kërkuar ndjesë shkrimtarit të mirënjohur, qasjen time do ta nis po me këtë pohim, sepse në kohën më të re, zëri (britma) është bërë mënyrë mbijetese. Në vend që të mendojë, njeriu flet, në vend që të dëgjojë, shpërthen dhe bërtet. Spektakli ka zëvendësuar arsyen, dhe drita e reflektorëve – ndjenjën. Dhe produkti më i qartë i këtij degradimi antropologjik është “analisti” televiziv që bërtet në studio, krijesë që gjendet në mes kamerës dhe asgjësë. Sepse ai është hibrid i logosit të vdekur dhe instinktit të humbur. Një qenie që jeton në gjendjen, pra, postanimaliste të ndërmjetësisë: as kafshë që ndjen, as njeri që kupton.
Në këtë ese, do të përpiqem të shqyrtoj këtë figurë – jo si fenomen mediatik, por si simptomë e njeriut bashkëkohor, me të cilin ballafaqohemi në çdo moment. Një qenie që ka humbur kontaktin me heshtjen dhe e ka zëvendësuar atë dhe kuptimin e saj me decibel. Ai nuk kërkon më të thotë diçka, por të jetë i dëgjuar. Dhe në këtë mallkim zhurmimi, fillon rënia e arsyes së tij.
Pra, kemi një specie të re që ka dalë nga errësira shpirtërore e njeriut dhe është futur në dritën e kamerave: “analisti” që bërtet i cili, ç’është e vërteta, nuk lind, por projektohet. Nuk është qenie, por është përzierje e një dështimi me një mikrofon. Një qenie që ka krijuar identitetin me zhurmë dhe që e ushqen veten me jehonën e britmës së vet – zoo.
Në psiken e tij ka një vorbull që ngjan me një faqore boshe: kërkon të duket si qendër mendimi, por s’është as qendër e vetes. Jeton vetëm kur e dëgjon zërin e vet të përplasur në monitorin përballë, kur ndjen mikrofonin si një organ të dytë seksual, kur ndriçimi i studios ia shndërron djersën në shkëlqim ideologjik. Dhe pikërisht atëherë kur e ndërpret tjetrin, ai ndjen për një sekondë se po ekziston. Në pikëpamjen e Guy Debord (“Shoqëria e spektaklit”), ky “analist” nuk është më subjekt që përjeton realitetin, por imazh që e riprodhon atë. Ai nuk mendon, por performon mendimin. Nuk ka ide, por role, dhe çdo britmë e tij është një skenë – një version i dytë i realitetit ku njeriu bëhet imitim i vetvetes.
Në thelb, bërtitja e tij është një akt mbijetese. Ai nuk argumenton për të bindur, por për të mos u zhdukur. Në epokën e fjalës së tepërt, të heshturit është formë vdekjeje. Prandaj, “analisti” bërtet – që të mos vdesë në heshtje. E sheh veten si shpëtimtar të arsyes, por në fakt është varrmihësi i saj sepse ulërima e tij e vret mendimin dhe arsyen. Çdo fjali që e thotë me inat, është një gur më shumë në varrin e dialogut. Është njeri që ka harruar se të flasësh nuk do të thotë të bërtasësh.
Por fatkeqësisht shoqëria e ka mësuar ndryshe. Dhe televizioni ia ka shpërblyer britmën me “famë”, ndërsa oligarkët apo grupet e interesit me para. Andaj dhe britma është bërë monedhë e re – më e vlefshme se mendimi i shëndoshë.
Në planin e psikanalizës lakaniane, “analisti” që bërtet në studio është subjekti që sulmon vështrimin e tjetrit, ulërin për t’u parë, për t’u dëgjuar, për t’u konfirmuar. Është një hibrid i traumës dhe narcizmit. Për ta britma është thirrje për ekzistencë, andaj dhe e urren realitetin që nuk e dëgjon. Ka humbur besimin se fjala mund të ketë peshë, prandaj e rrit volumin, si një njeri që shton kripën në një gjellë të pashije. Beson se njeriu që flet më fort ka më shumë të drejtë, dhe në këtë iluzion të dhunshëm, shfaqet fytyra e ashtuquajtur postanimaliste e kohës sonë – ku zëri nuk është më mjet komunikimi, por armë për dominim.
Në çdo zoo ulërimë të tij, fshihet një frikë primitive: frika se askush nuk po e dëgjon. Frika e braktisjes, e padukshmërisë, e harresës. Në vend që të kuptojë, terrorizon idetë dhe mendimet e tjetrit. Dhe me çdo britmë, ndërton një mur më të lartë midis vetes dhe kuptimit. Bërtet për ta përjashtuar të vërtetën, jo për ta zbuluar atë. Niçe do ta quante këtë “vullnet për zhurmë” – një variant të degjeneruar të vullnetit për të shprehur një fuqi të paqenë. Sepse në kohën kur fuqia e mendimit ka humbur, mbetet vetëm fuqia e zërit. Britma është mbetje e forcës, jo shenjë e saj.
Në thelbin postanimalist, kjo nuk është më politikë apo debat: është ritual kafshëror në trup njeriu. Në kafshët, britma gjithmonë ka qenë sinjal për rrezik, për instinkt, për jetë. Në njeriun-analist që bërtet në studio, britma është simulim i forcës – një shenjë që kafsha e tij e brendshme nuk di si ta shfaq ndryshe. Ai nuk di të ulërijë natyrshëm, sepse e ka humbur lidhjen me realitetin, ndaj bërtet artificialisht. Është kafshë që kërkon pyllin në studio. Një bishë e pispillosur, me kostum, me mikrofon në vend të dhëmbëve. Shpesh, ai flet për drejtësi, për moral, për komb, për dinjitet, por në realitet, të gjitha këto janë perde pas të cilave fshihet një dëshirë e pangopur për t’u ndierë zot i orës televizive. Sepse nuk ka për synim as drejtësinë, as moralin, as kombëtaren, as dinjitetin. Nuk lufton për asgjë – por vetëm e vetëm për ta dëgjuar veten. Nuk e do të vërtetën – e do vëmendjen. Nuk kërkon drejtësi – kërkon zënka në dritë reflektorësh, dhe drita e studios është opium i tij.
Nga pikëpamja psikoanalitike, këta njerëz janë viktima të një zhvendosjeje të brendshme: dikur njeriu e kërkonte të vërtetën në thellësi të mendimit dhe të ideve, tani e kërkon në dritën e studios sepse ajo është pasqyra ku moderniteti shikon delirët e veta. “Analisti” që bërtet është vetëm simptomë e një kulture që ka harruar të mendojë dhe ka filluar të performojë. Dhe kështu, britma bëhet mënyrë jetese – një urë mes frikës dhe famës.
Në planin postanimalist, ky fenomen është pjesë e zhbërjes së njeriut si qenie simbolike. Ai është kthyer në kafshë që imiton vetveten. Kafshë që ulërinë jo për ta ruajtur tufën, por për ta mbuluar boshllëkun. Në vend të pyllit, ka tavolinë, në vend të dritës së hënës, reflektorë. Dhe britma nuk është më shenjë jete, por maskë e asgjësë për të arsyetuar të paqenën.
Në një botë ku çdo njeri flet, “analisti” që bërtet është profeti i kotësisë, është zëri që thërret në shkretëtirë – por fatkeqësish, shkretëtira është brenda tij. Dhe nuk ka më instinkt për të dëgjuar, as nuk di më të heshtë, sepse heshtja për të është turp, dështim, varr, ndërsa britma është altar. Aty ai kryen sakrificën e vetvetes. Dhe publiku e shikon, si kafshën e fundit të cirkut, që vallëzon me zhurmë para përfundimit të shfaqjes, pikërisht në atë orën e tij të kafshërisë. Por nëse këtë do ta shihte një kafshë, ajo do të ulte kokën me trishtim, do ta ndiente instinktivisht se kjo nuk është më britmë e jetës, por britmë e zbrazëtisë. Një britmë që nuk paralajmëron asgjë, që nuk shpëton askënd, që nuk kërkon ndihmë. Thjesht një zhurmë që kërkon zhurmën tjetër.
Dhe kështu, postanimalizmi i shikon këta njerëz si specie të ndërmjetme – të mbetur mes instinktit dhe imazhit. Njerëz që kanë humbur kafshën e brendshme, por ende nuk kanë gjetur shpirtin. Britma e tyre është dëshmi e kësaj ndërmjetësie tragjike. Një zë që kërkon formë, por përfundon në dritë artificiale, një ulërimë që kërkon pyllin, por përplaset në murin e studios.
Dhe prapëseprapë, “analisti” që bërtet nuk është vetëm për t’u gjykuar. Ai është pasqyra jonë. Ne, që i japim vëmendje. Ne, që e shohim si spektakël, si sport. Është produkt i etjes sonë për zhurmë. Ne e kemi lindur dhe ne e kemi duartrokitur. Dhe tani, kur nga britmat e tij na shpohen veshët, na vjen turp nga vetja. Por është tepër vonë, sepse zhurma është bërë frymëmarrja jonë kolektive.
Në një botë që bërtet për çdo gjë, heshtja është forma e fundit e guximit. Kafsha hesht kur e kupton rrezikun; njeriu hesht kur e kupton domethënien e të vërtetës. “Analisti” që bërtet ka humbur të dyja: nuk ndien rrezikun, nuk kupton domethënien. Mbetet një shpirt i zbrazët në dritë artificiale, dhe në këtë zbrazëti, ne e shohim më qartë se kurrë çfarë kemi humbur: lidhjen me heshtjen, me pyllin, me qetësinë e instinktit.
Megjithatë postanimalizmi nuk e urren britmën – ai këtë e kupton si simptomë, si thirrje për ndihmë të një njeriu që nuk e di më se si të dëgjojë. Dhe ndoshta, në fund, shpëtimi i tij fillon nga e kundërta e gjithçkaje që ka ndërtuar: nga një heshtje e gjatë, e errët, që nuk kërkon dritë. Një heshtje që nuk është mungesë zëri, por rikthim në njeri të vërtetë.
ObserverKult
