Nga Bajram Karabolli
Natyrisht, një lexuesi me kulturë, kur lexon një libër artistik të përkthyer, i lind pyetja se sa besnik duhet të jetë përkthyesi në përkthim. Por brenda kësaj pyetjeje ka pyetje të tjera: Besnik ndaj kujt?: Ndaj origjinalit të tekstit, domethënë ndaj autorit, apo ndaj gjuhës ku e çon, domethënë ndaj lexuesit? Më përmbledhtas: Sa të vërtetë ka në thënien e famshme: “Traduttore, traditore”?
Sipas Franz Rosenzweig përkthimi është një zanat prej shërbëtori. Qysh këtu lind drama e përkthyesit.
Por vuajtja e vërtetë e tij është se ai endet pa pushim midis besnikërisë dhe tradhtisë. Çfarë duhet të zgjedhë ai? Kujt t’i qëndrojë besnik? Veprës origjinale apo gjuhës së tij?
Pra, në vija të trasha, përkthyesi ka dy rrugë për të përkthyer: E para: t’i qëndrojë besnik origjinalit, domethënë gjuhës së autorit. Kësaj mënyre Schleiermacher i thoshte: “të përcjellësh lexuesin tek autori”.
Në këtë rast, në njëfarë mënyre, përkthyesi tradhton gjuhën, në të cilën e çon veprën artistike, domethënë, lexuesin, bashkatdhetarin e tij. Për pasojë, mund të ketë vështirësuar kuptimin apo, më mirë, perceptimin dhe përjetimin e saktë të situatave dhe personazheve të veprës.
E dyta, e kundërta e së parës: nëse vepra shqipërohet, siç bënte i madhi Fan Nol, në këtë rast Schleiermacher thoshte: “të përcjellësh autorin tek lexuesi”, domethënë, përkthyesi ka arritur ta bëjë veprën tejet të kuptueshme për lexuesin, por, në këtë rast, kultura e veprës origjinale do të ndjehet e “vjedhur” apo “e dëmtuar”, domethënë, përkthyesi ka tradhtuar origjinalin, autorin.
Siç shihet, ndërmjet përkthyesit dhe autorit, përherë ka njëfarë marrëdhënie të ndërlikuar dhe, kësisoj, thënia “Traduttore, traditore” përherë qëndron.
Mbase, është kjo arsyeja që përkthyesi gati fshihet dhe shuhet fare, duke u paraqitur thjesht si një ndërmjetës i vogël, gjithmonë “tradhtar” për të tjerët dhe “besnik” për veten e tij.
Edhe në librat e përkthyer, ai mezi dallohet, emri i tij shkruhet diku, me shkronja të vogla, dhe ka lexues që as e shikojnë fare (Po e kam lexuar, më tha një miku im për “Festën e cjapit” të nobelistit Mario Llosa, pse ti e paske përkthyer?)
Gjithsesi, puna e përkthyesit ka diçka magjike. Dihet që fjalët kanë një fuqi të jashtëzakonshme, sepse gjërat ekzistojnë kur emërtohen. Pa forcën që u jep emërtimi, gjërat do të ekzistonin vetëm në mendimin tonë, në brendësinë tonë, por nuk do të ishin të vërteta, reale, nëse nuk do të kishin një emër. “Mrekullia” e përkthimit shpesh qëndron në atë se një përkthim i arrirë mund të zgjojë në gjuhën e përkthyer mundësi më të mëdha edhe sesa vetë shkrimi i diçkaje në atë gjuhë.
Në këtë rast kam parasysh rolin e madh të Hölderlit, një ndër poetët më të mëdhenj të gjuhës gjermane, i cili me përkthimet e tij nga greqishtja e vjetër zgjoi gjuhën gjermane, ndoshta dhe më tepër sesa me veprat e tij të shkruara gjermanisht.
Përkthyesit i kërkohet shkathtësi në përdorimin e gjuhës amtare, aftësi dhe njohuri për të kapur ngjyrimet dhe kuptimet më të fshehta të gjuhës nga e cila përkthen dhe mjeshtëri për të transmetuar ato kuptime tashmë të kthyera në diçka të vetën dhe të afërt për lexuesin.
Çdo gjuhë ka personalitetin, veçorinë, origjinalitetin e vet dhe kuptimet më të fshehta për të emërtuar realitetin që na rrethon. Përkthyesi duhet t’i njohë mirë këto për të arritur që elementët e tyre të kthehen në pjesë përbërëse emërore të gjuhës tjetër, ku do t’i çojë.
Këtu qëndron forca e magjisë së përkthimit, një forcë që, si çdo forcë tjetër, duhet të përdoret me saktësinë, kujdesin dhe profesionalizmin e nevojshëm, për të shmangur grackat fine që fshihen nganjëherë në gjuhësi.
Përgjegjësia e përkthyesit qëndron pikërisht te pushteti që ka mbi fjalët, sepse fjala formon realitetin. Dhe pavarësisht se fjala në gjuhë të ndryshme tingëllon ndryshe, realiteti përherë është i njëjti. Prandaj përkthyesi duhet të gjejë fjalën e duhur të gjuhës tjetër për të paraqitur të njëjtin realitet.
Përkthyesi, veç talentit si krijues dhe njohjes mirë të dy gjuhëve, sidomos gjuhën ku e çon veprën, duhet t’i futet me gjongul punës së vet, duhet ta përjetojë atë që përkthen, ndryshe nuk është çudi që të kalojë me lehtësi në kuptime të ngatërruara, që mund ta çojnë në gabime, apo edhe në humbjen e vlerave artistike të asaj çka përkthen.
Përkthyesi është mirë të mos joshet nga fjalët e stërzgjatura, nga pleonazmat e tepërta apo nga një tepri veskeqe fjalësh.
Në çdo fjalë, në çdo frazë, në çdo emfazë të një romani ka pothuaj përherë një synim të dytë të fshehtë që vetëm autori e di.
Dhe përkthyesi nganjëherë përballet me problemin që, nëse do t’i qëndrojë tejet besnik origjinalit, ngjyrat kuptimore do të jenë të shpëlara dhe nuk do të përcjellin emocionet e duhura.
Është e padyshimtë që roli i përkthyesit është vendimtar. Ai, gati-gati, zë vendin e autorit në veprën e përkthyer.
Markesi thotë se veprat e tij i pëlqejnë vetëm në gjuhën që i ka shkruar, por kur i lexoi ato në anglisht, të përkthyera nga Xhorxh Rabassa, gjeti pasazhe që i pëlqyen më shumë se në origjinal. Madje thuhet se falë këtij përkthyesi Markesi u përzgjodh si kandidat për çmimin Nobel, të cilin edhe e mori.
Por, ndodh edhe e kundërta: një vepre e bukur letrare apo një autor i madh mund të masakrohet prej një përkthimi dosido. Kështu ka ndodhur me “Pedro Páramon” e Huan Rulfos. Nga një përkthim i keq në anglisht, kjo kryevepër e realizmit magjik nuk u shijua dhe nuk u vlerësua siç e meritonte.
Përkthyesi duhet t’i shmanget sa më shumë shpjegimit të një fjale në fund të faqes. Markesi jep një shembull të përkthimit të një libri të tij në portugalisht, ku përkthyesi fjalën “astromelias” e shpjegonte në fund të faqes, sikur ajo të qenkësh një lule imagjinare e shpikur nga Garsia Markes. Dhe çudia ishte se ky emër luleje ishte në gjuhën portugeze.
Gjithsesi, vështirësitë, dilemat dhe të papriturat janë të zakonshme në punën e përkthyesit. Po jap dy shembuj nga puna ime si përkthyes:
Ja minitregimi “Kurthi” i të madhit Borhes:
«Tmerri i tij i vërtetë ishte, kur Qezari, tek këmbët e statujës, i rrethuar dhe i goditur prej thikave të pandalshme të miqve, mes fytyrave dhe teheve zbulon atë të Mark Brutit, të preferuarit të tij, e pse jo, birit të tij, dhe atëherë dorëzohet e thërret: “Tu quoque, Brute, fili mi?” (Edhe ti, Brut, biri im?!); një klithmë patetike kjo që e kanë rrokur Shekspiri dhe Kevedoja.
Fatit i pëlqejnë përsëritjet, variantet, simetritë; nëntëmbëdhjetë shekuj më vonë, në jug të provincës së Buenos Airesit, një fshatar sulmohet nga disa fshatarë të tjerë dhe, kur rrëzohet, njeh birin e tij të adaptuar dhe i thotë me qortim të butë dhe habi të plogët (këto fjalë duhen dëgjuar, jo lexuar): “Pero, che!” (Edhe ti, ore?!). Pastaj e vrasin dhe ai nuk e di se po vdes që të përsëritet një skenë.»
Siç e shihni është një minitregim tejet lakonikë, art borhian. Por dua të qëndroj te shprehja «Pero, che!», për të cilën vetë Borhesi thotë: “Këto fjalë duhen dëgjuar, jo lexuar”. Dhe e ka fjalën për një lexues vendas (argjentinas), lëre më, një i huaj. Personazhi i Borhesit ndodhet në të njëjtën situatë, si ajo e Jul Qezarit, dhe, njësoj si ai, shqipton vetëm ato dy fjalë aq lakonike.
Por në këtë rast, fjala është tjetërkund. Te vështirësia e përkthyesit, që, nganjëherë, është gati e pakapërcyeshme.
Che (çe) është një fjalë që përdoret vetëm në Argjentinë dhe Uruguai, por në asnjë vend tjetër spanjishtfolës. Në të dy vendet e mësipërme, kështu i drejtohen një të afërmi, një shoku, një miku, qoftë mashkull apo femër. Është një mënyrë e veçantë të drejtuari që shpreh afërsi, ngrohtësi, intimitet. Argjentinasi i famshëm, Ernesto Gevara (Ernesto Guevara) njihet Çe Gevara (Che Guevara), vetëm se në Meksikë, ku ishte student për mjekësi, u drejtohej shokëve dhe miqve të tij: Ej, Çe! Ç’kemi, Çe? Tungjatjeta, Çe!… Dhe të tjerët që s’e përdornin këtë fjalë, apo nuk e njihnin këtë mënyrë të drejtuari, nisën ta quanin Çe dhe jo Ernesto.
Pero, che! Kaq thotë personazhi i Borhesit dhe i lë që ta vrasin. Ad literam, do të përkthehej: Po ti, ore! Por, një lab, në një situatë të tillë do të thoshte: Edhe ti, more derëbardhë?!, apo: Po ti, ç’pate, a tu shoftë?!, etj. Një shkodran mund të thoshte: Ç’ban, o nieri i mirë?! Po ka shprehje nga më të ndryshmet për të shprehur njëherazi, habi, dhimbje, lëshim, falje, e ku di unë, ama, kurrsesi mallkim, në një situatë të tillë.
Dhe kjo është një dilemë e madhe për përkthyesin. Pra, përsëri: Traduttore, traditore.
Tjetër: Ndërkohë që përktheja romanin e Mario Josës “Vajza e prapë”, ndesha termin “trujiman” dhe, duke mos e përkthyer dot, e pashë të arsyeshme ta shpjegoja në fund të faqes. Redaktori që kishte lexuar përkthimin rusisht të romanit më thotë se përkthyesi rus paskësh gjetur një fjalë të vjetër të rusishtes për këtë term.
Pasi vrava mendjen, e gjeta zgjidhjen: befas, më ra ndërmend fjala popullore “terxhuman” që do të thotë përkthyes. Çudia ishte se “trujiman” dhe “terxhuman” është e njëjta fjalë, e ardhur nga arabishtja. Në Spanjë e kishin lënë arabët, gjatë pushtimit shumë shekullor, ndërsa në Shqipëri e sollën turqit që e patën marrë po prej arabëve. Kësisoj nuk pata nevojë as ta përktheja, as ta shpjegoja në fund të faqes.
Mendoj se nuk ka gjuhë të varfër dhe të pasur dhe se çdo gjuhë ka pasuritë dhe mangësitë e veta.
Shqipja krahasuar me spanjishten dhe gjithë gjuhët moderne ka një pasuri të madhe që atyre u mungon. Ka mënyrën dëshirore dhe habitore që ato nuk e kanë. Nuk më vjen mirë, kur shikoj që një folje të tillë e përkthejnë në mënyrën lidhore, siç është në origjinal, dhe jo në mënyrën dëshirore, siç duhet në shqip.
Në shqip thuhet “rrofsh” dhe jo “të rrosh”. Një shqiptar, në saje të mënyrës dëshirore, mund të mallkojë dhe të urojë pafundësisht dhe me lehtësinë më të madhe, mundësi që nuk e kanë gjuhët që përmendëm.
Kur Petro Nin Luarasi u nis për në Amerikë, prifti grekoman i thotë: “Vafsh e mos ardhsh!” Dhe Petroja ia kthen: “Ardhsha e mos të gjeça!” Shiko pra, ç’forcë u jep mënyra dëshirore foljeve. Në këtë rast fjalët ngjajnë si të shtëna. Mënyrat dëshirore dhe habitore në gjuhën tonë u japin foljeve ngarkesa emocionale, gjë që mungon te gjuhët moderne.
ObserverKult
Lexo edhe:
LUAN RAMA: NJËZET VJET RRUGË M’U DESHËN TË VIJA TEK TI…
Poezi nga Luan Rama
Erdha Melina
njëzet vjet rrugë m’u deshën
të vija tek ti në zemër të Athinës,
një kafe piva në lagjen «Plaka»,
«Kafenea Melina» shndriste në diell si një vajzë e dashuruar,
rrugën mora nga Akropoli për tek ti
atje ku flije nën mermerin e nxehtë të Moresë,
merre këtë cigare Mërkuri,
çohu dhe ndize si njëherë
ngjitu në këtë trapez të mermertë dhe kërce një «rebetiko»
kujto «djemtë e Pireut» dhe klith një «sagapo»,
çou dhe këndo këngën e trishtë të “qirios Andonit”
që i lumtur ishte veç në ëndërr,
Melina, gjaku im i shprishur,
i dua sytë e tu të mëdhenj siç dua detin
dhe diellin që bie e shuhet në të,
gjithë dashuritë e Greqisë janë në sytë e tu
dhe shkuma e Jonit dhe e Egjeut që vjen e të mbulon gjer këtu,
Kërce Melina ime, kërce dhe njëherë për mua,se të puthurën tënde ende e kam në faqe
dhe përqafimi yt krahët mi ngroh,
ah, duart dhe gishtërinjtë e tua
që dikur mbanin në drithërimë një hënë të argjendë
dhe vargjet e rënda të Janis Ricos,
shko tani Melina, u bë vonë,
shko ti vajzë e Argolidhës arvanitase
Dasin dhe Haxhidhakis të presin atje nën dhé,
shko ashtu përhumbur në tymin e cigares
se agimi po afron dhe bota do të zgjohet,
ndryshe do duhet të të mbart mbi vete,
të shkoj si bohemi i legjendës nëpër erë
ku ca fjalë të prushta pas nesh do jehojnë:
një i gjallë me një të vdekur shkon…
Poezinë e plotë mund ta lexoni KËTU:
LUAN RAMA: UNË SHOH VEÇ TË KUQEN TËNDE MBI BUZË…
Poezi nga Luan Rama
Ti më flet për të kuqen
ndërsa unë shoh buzët e tua,
– Shihe sa e bukur kjo e kuqe kramoizi, – më thua ti,
e kuqe flakë si dielli ndër duar,
si pelerina e Riçardit të II,
bota e shikonte si një ngjyrë «sacré», të shenjtë,
nga dorë perëndie,
por ah, unë shoh i hutuar veç buzët e tua, flakë,
– Po e kuqja ekarlatë, të pëlqen ? – më thua ti
duke udhëtuar e dehur në të kuqen e botës,
në të kuqen veneciane, vermijon, karmin, «Karpaçio»
hedhur mbi pelerinat e kapuçët e kardinalëve,
e kuqja «Tiziano», purpureus në parshemin,
liturgji e së kuqes,
– Abraham në hebraisht do të thotë “e kuqe”, – shton ti,
por unë prek me gishtërinj veç buzët e tua
ObserverKult
