“Kush flet për historinë, gjithnjë është i sigurt/
Të vdekurit s’do të ngrihen të dëshmojnë kundër tij”
Çesllav Milosh
xxx
Nga “materiali” i Auron Tares me titullin “Dritëhije në histori” dhe nëntitull “Martin Camaj dhe Ernest Koliqi të pazbuluar”, po veçoj dy episode, në të cilat është dendësuar metodologjia e pohimeve që ndjekin paragjykimin e tendenciozitetit, e “pse”-ve të shumta me destinacion fantazinë-sekush ta mendojë si t’i vijë për mbarë, sikurse edhe qëllimi i autorit për përjashtimin apo më saktë ripërjashtimin si të padenjë të këtyre dy shkrimtarëve dhe intelektualëve të shquar të mërgatës antikomuniste nga sfera e nderimeve zyrtare në kohën tonë.
Episodi i parë ka lidhje me Ernest Koliqin. Në vitin 1944, i zhvendosur në Romë pas kapitullimit të Italisë fashiste, Koliqi i shpëtoi jetën Petro Markos, që ishte arrestuar nga Gestapoja gjermane dhe priste në burgun e Regina Coelit të pushkatohej bashkë me 355 civilë italianë.
“Si mundi Ernest Koliqi të shpëtonte nxënësin e tij”?, pyet Tare. Dhe pastaj përgjigjja, po me pyetje dyshuese dhe në stilin e lidhjeve të shkurtra, që do ta bënin të rrotullohej në varr Petro Markon: “A mos ishte Koliqi pjesë e rrjetit të ndërtuar nga oficeri nazist Karl Hass në Romë, me urdhër të Gestapos”?!
Asnjë fjalë për aktin frymëzues të shpëtimin e jetës së tjetrit që njerëzimi e përfshin në rendin e sublimëve. Përveçse një bashkatdhetari, Koliqi i shpëton jetën një poeti të ri që do të bëhet një prej shkrimtarëve më të mëdhenj të vendit. Asnjë blatim, as për këtë. Përkundrazi: Tare kërkon ta përdorë edhe këtë fakt për të treguar se Koliqi është agjent i gjermanëve.
Në të vërtetë, akti i Koliqit që arriti t’i shpëtonte jetën Petro Markos, mund të ishte një libër i thellë i takimit të shpirtrave dhe mendjeve të kultivuara përtej llogoreve, barrikadave dhe fateve personale. Sikurse i zotësisë për t’ia dalë në një kontekst lufte, ku gjuetia e jetëve njerëzore është rutinë dhe statistikë. Vetë jeta ka shkruar libra të mrekullueshëm për këtë temë. Ajo që mund të themi me plot gojën për aktin e Koliqit, është kjo: ai nuk ishte fashist. Sikurse nuk ishte nazist pater Anton Arapi, i cili në cilësinë e anëtarit të regjencës shpëtoi nga ekzekutimi një numër të konsiderueshëm bashkatdhetarësh, listën e të cilëve avokati i tij mbrojtës, zoti Stringa, e paraqiti më kot para trupit gjykues. Po të ishte fashist Koliqi, e linte antifashistin Petro Marko të vritej. Po të ishte nazist patër Anton Arapi, i linte në fatin e plumbave dhe prangave të shpëtuarit e tij. Mirë para shtatëdhjetë vjetësh gjykata komuniste i hodhi në kosh aktet humane të Shindlerit shqiptar, por as tani kur ka rrjedhur kaq shumë ujë nën urën e kohës nuk u njihen me ndjesë dhe zemër në dorë këto akte? Kam shkruar për poetin Dritëro Agolli, që ndihmoi të shkonin në shkollë të lartë një numër jo të vogël letrarësh të rinj që pengoheshin nga kriteret biografike të regjimit komunist.
Esenca e njeriut në rrethanë të tilla del në pah përmes të mirave që ka bërë dhe nuk gjykohet dot për çfarë s’ka mundur të bëjë. Kjo vlen për “fashistët”, “nazistët”, “komunistët” e me radhë. I vura në thonjëza këto fjalë për arsye se etiketat ideologjike nuk kanë thënë dhe nuk thonë diçka thelbësore për natyrën e mijëra shqiptarëve të thjeshtë apo për figurën e mjaft intelektualëve, të cilëve u ra shorti të jetonin në regjime që nuk i zgjodhën vetë. Nga kjo pikëpamje, Ernest Koliqi që shpëtoi Petro Markon ishte një shqiptar solidar me sivëllanë e tij në rrezik, gjendur të dy në një pështjellim botëror ku banorët e vendeve të vogla nuk kanë zë në kapitull dhe gjithë çfarë u mbetet në rrethanat ku i vendosin ngjarjet, është të ndjekin lidhjet e racës dhe atdheut dhe të ndihmojnë njëri-tjetrin me sa kanë mundësi.
Kush nuk kupton këtë, s’ka për ta kuptuar kurrë fatin dhe historinë e intelektualëve shqiptarë nëpër kohë; s’ka për ta kuptuar kurrë pse në gjithë epistolarin e Fan Nolit, për shembull, “buqet” thirrja për ndihmë financiare, dërguar miqve e të njohurve në të gjithë drejtimet. Kush do t’i paguante kauzat e mëdha kombëtare, që nga ajo e pavarësisë apo e alfabetit, apo e kishës autoqefale apo e antikomunizmit më vonë, e me radhë e me radhë? Në vështrimin degresiv të ngjarjeve, që të çon në gabime të tmerrshme, siç thotë Rajmond Aron, del se kanë paguar edhe “armiqtë”, statusi i të cilëve ka ndryshuar në mënyrë ciklike- sot armiq, nesër miq, pastaj prapë armiq, prapë miq-nëpër konjuktura të caktuara, herë nga elitat politike të Shqipërisë për interesat e tyre të pushtetit, herë nga zhvillimet botërore ku dallgët lëvizin njerëzit dhe jo njerëzit dallgët. Sidomos kur flitet për vende të vogla. Si vend i vogël, Shqipëria politike nuk prodhon dot ideologji, modele dhe sisteme që ndiqen nga të tjerët.
Shqipëria huazon dhe përshtat kurset e botës dhe duhet thënë se për faj të elitave të saj politike në radhë të parë, i përshtat më keq se askush. E kemi parë me komunizmin, e shohim edhe sot me demokracinë. Kjo specifikë duhet të vlejë për të qenë më të hapur e më të gjerë tashmë me intelektualët që kanë bërë zgjedhje, që kanë rezultuar të gabuara në raport me drejtimin që kanë marrë dhe fundin që kanë pasur ideologjitë, regjimet, zhvillimet ndërkombëtare. Nuk duhet ngatërruar gabimi, iluzioni apo utopia me tradhtinë. Mjaft intelektualë shqiptarë brenda dhe jashtë vendit, sikurse vërsnikët e tyre në vende të ndryshme të botës, kanë zbatuar në jetën e tyre një prej përgjigjeve më të njohura të listës së përgjigjeve të pakta që jepen për pyetjen “si të sillemi me tiraninë”. Kjo është “forma e përshtatjes, që nuk është kolaboracioni, as tradhtia”, siç thotë Adam Mihnik, “por një zgjedhje e qëndrueshme mbi bazën e asaj që është më e mundshmja për t’u realizuar në rrethanat e robërisë”. Ky është ambiguiteti, heroik për disa syresh, që i ka lejuar të shkruajnë veprat e tyre. Ernest Koliqi është para së gjithash vepra e tij cilësore, moderne; shkrimtari është vepra e tij, aty është ai. Shkrimtari nuk mund të jetë kurrë antipodi i veprës së tij. Ky pohim nuk e merr aspak të mirëqenë akuzën e Auron Tares se Ernest Koliqi ka qenë agjent i disa shërbimeve perëndimore. Përkundrazi, në materialin e Tares nuk i shoh askund të provuara ato që ai pohon apo hamendëson me vargun e “pse”-ve. Dhe s’ka se si. Gjithë çfarë ka të bëjë me shërbimet inteligjente serioze, mendoj se është “dënuar” të mbetet opake, pra, e papërshtatshme për të ndërtuar narrativa sempliciste. Një pyetje teorike: çfarë interesi do të kishte, fjala vjen CIA, shërbimi italian apo gjerman të dekonspirojë për së vdekuri ish-bashkëpunëtorë të kualifikuar? Shërbimet inteligjente nga natyra nuk janë transparente me publikun. Me përjashtim të rasteve shumë të përligjura, ata nuk i dekonspirojnë individët dhe rrjetet që kanë ngritur vetë. Përndryshe, do të godisnin parimin elementar, mbi të cilin funksionojnë, që është sekreti, konfidenca, pra, do të shkatërroheshin.
xxx
Episodi i dytë lidhet me largimin e Martin Camajt nga Beogradi në Romë, në vitin 1956. Autori e konsideron “mister”, që biografët e Camajt nuk kanë shkruar për motivet e këtij largimi. Këtë “mister” ai mëton ta ndriçojë me pse-të dhe hipotezat e tij që e përudhin mendjen e lexuesit në sferat e dyshimit imagjinar, ku dyshimi konvertohet lehtësisht në bindje, se Camaj po shkon në Romë me mision nga UDB-ja Jugosllave, ose nga Sigurimi Shqiptar për t’u infiltruar në radhët e emigracionit shqiptar atje. “A mos vallë ‘Brezi i Kuq’ dërgohej me mision të ri”?, vëren në mënyrë retorike Tare. Ai nuk sjell asnjë fakt apo dokument që të provojë qoftë edhe tërthorazi këto hipoteza. Mirë që nuk ka mundur t’i qëmtojë në arkivat e shërbimit jugosllav duke qenë se nuk ka akses apo nuk janë deklasifikuar, po këtë të Sigurimit mund ta kishte ftilluar, duke qenë se dosja e Camajt qenka deklasifikuar. Tare e di se ndërsa është arratisur në Jugosllavi, Camaj i ka lënë targën me kohë Sigurimit dhe regjimit, që ndërkohë e kanë përfshirë në listën e armiqve për të mos e hequr deri në fund prej andej. Por sepse i pëlqen ta nisë, nga sot për atëherë, në misione imagjinare “Brezin e Kuq”; sepse i pëlqen ta rëndojë Martin Camajn e vdekur edhe për një betejë që ai ka fituar, siç është ajo me Sigurimin. A thua se ka një peng, a thua se një pseudonim i shënuar nga një operativ i harruar në provincat e Shqipërisë se dyzet e pesës a gjashtës është një mikroçip që komandon nga padukshmëria, sa të jetë gjallë, veprimet e shkrimtarit. Arsyetimi këtu na fut në sfera që nuk është vendi t’i trajtojmë. Por ajo që më çudit në këtë episod është se vetë Tare, me ndershmëri do të thosha, në vend të fakteve të munguara, sjell dy fakte konkrete që e sqarojnë bindshëm “misterin” e ikjes së Camajt nga Beogradi në Romë. “Nëse japim kontekstin e kohës, -shkruan ai,-mund të themi se koha e largimit të Camajt nga Beogradi përkon me momentin kur aktiviteti politik antijugosllav pëson ndryshim kursi. Është koha kur Nikita Hrushov kishte kërkuar që udhëheqja shqiptare të ndalonte propagandën agresive ndaj Jugosllavisë, si pjesë e një pakti pajtues të ndërmarrë nga sovjetikët… Radio Beogradi ul papritur tonin e propagandës antishqiptare”. Camaj, që ka punuar në këtë radio para “normalizimit”, ka dalë tepër, si shumë shqiptarë të tjerë antikomunistë në Jugosllavi. Tare publikon një letër të kësaj kohe, që Camaj ia dërgon një miku, në të cilën i shkruan: “Kam frikë se do më kthejnë në Shqipëri… prandaj nëse mendon sadopak për mua, mundohu të më nxjerrësh prej këtij vendi… Nëse nuk interesohesh për mua, do të përfundoj keq”.
Frika e Camajt është reale. Viktimat e “normalizimeve” të herëpashershme të marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë komuniste kanë qenë rregullisht të arratisurit nga Shqipëria në Jugosllavi apo nga Jugosllavia në Shqipëri, shqiptarë të gjithë. Qeveritë respektive i kthenin si mish për top nga kishin ardhur, duke ua çuar dëm sakrificën me rrezik vdekjeje të arratisjes nga këndej- andej. Ka shqiptarë që janë çmendur nga këto pabesi mizore.
Nuk është nevoja të jesh dashamirës dhe i gjerë me të vdekurit, që pasi ke lexuar letrën e lartpërmendur dhe të kesh njohuri për viktimat e “normalizimeve” Tiranë-Beograd, të përqafosh menjëherë si arsye largimi të Camajt nga Beogradi atë që përmend vetë ai. Faktet që vetë Tare sjell e sqarojnë “misterin”. Megjithatë, ai nuk i merr parasysh. Kjo është çudia. Ai ngulmon se “arsyet e vërteta të mos jenë treguar në këtë letër”. Arsyet e vërteta janë në pohimet e tij retorike se është në mision si agjent i UDB-së. Dhe gjithçka vjen e bëhet lëmsh kur mësojnë se letrën e cituar këtu e nxori nga Jugosllavia shërbimi sekret amerikan. Pra, CIA u vu në shërbim të UDB-së!!!
xxx
Në materialin e tij, Tare e tregon që në krye motivimin që e frymëzoi t’i hynte punës për të lustruar figurat e Koliqit dhe Camajt. Një konferencë e dy a tri viteve më parë e ministrive të Kulturës së Shqipërisë dhe Kosovës për veprën e Koliqit dhe Camajt i krijojnë atij përshtypjen se këta të dy po promovohen si “kalorës të munguar të letrave shqipe”. Ai provokohet nga kjo, a thua se i dinte më parë ato që ka hulumtuar përgjatë dy viteve për të kompiluar materialin kundër tyre. Sido që të jetë, një gjë është e qartë. Qasja e tij në tekstin “Dritëhije në histori” reflekton një botëkuptim lustratorësh, si ata për të cilët ka shkruar gjerë e gjatë mendimtari dhe disidenti i madh polak, Adam Mihnik. “Filozofia e lustratrorit është e thjeshtë”, shkruan Mihnik. “Më jepni njeriun, pa di unë si gjej mënyrën për ta akuzuar. Lustratori e di se pothuajse askush, as ai vetë, nuk ka qenë i shenjtë në ato kohëra jo të shenjta”. “Nga fara e vogël e së vërtetës, ai arrin të rrisë pemën e gënjeshtrës”.
Mihnik u ngrit si askush tjetër në mbrojtje të themeluesve të Solidarnosit dhe të ajkës së inteligjencë polake brenda dhe jashtë Polonisë, përfshirë poetin nobelist Çesllav Milosh, i cili qe arratisur në Perëndim, në Francë në fillim, pastaj në SHBA dhe kur erdhi demokracia në Poloni u sulmua nga lustratorët e rinj, të cilët e akuzuan si “tradhtar rrotullues”, “agjent”, e tjerë e tjerë, dhe ai, duke folur për këta akuzatorë me ballë bakri, i shkroi njëherë një të njohuri fjalinë e famshme: “Në të vërtetë, është mjaft e ëmbël t’i takosh së shkuarës nëse e tashmja është e shëmtuar si surrati i tyre”. Kështu shprehej Miloshi, të cilin e shkuara në komunizëm e kishte lënë pa atdhe.
Përtej gjithë çfarë mund të ketë ndodhur me njërin e me tjetrin emigrant politik shqiptar në shtetet perëndimore gjatë Luftës së Ftohtë, ajo që kërcet, madje të revolton në lustrimin e tyre, sidomos postmortum, është injorimi i verbër apo harresa e qëllimtë e një fakti, që duhej të ishte e të jetë kriter bazë i një qëndrimi të drejtë, jotendencioz: regjimi komunist u mbylli dyert, u mohoi atdheun, shtëpitë dhe varret e të parëve dhe tani, pas shtatëdhjetë vjetësh, u kërkojmë llogari dhe madje “u çjerrim fytyrën” përse nuk janë sjellë si engjëj në mërgimin e tyre. Nuk e mohoj, ka pasur dhe ka tradhtarë. Tradhtia nënkupton të kesh qenë dhe të jesh i pranuar, i brendshëm. Në parim nuk janë kurrë njëlloj ata që ranë në rrjetet e shërbimeve të huaja si të dëbuar dhe si armiq të komunizmit, me ata që kanë përfunduar në këto rrjeta si të brendshëm apo si të privilegjuar të regjimit. Sidoqoftë, për askënd nuk mund të ketë gjykime në shenjën e grupit. Ajo çfarë e ndan shapin nga sheqeri, në fund të fundit është çfarë të këqijash i kanë bërë këta njerëz Shqipërisë. Gjatë Luftës së Ftohtë dhe pas Luftës së Ftohtë deri në ditët tona. A kanë shërbyer në substancë lirinë, demokracinë, kohezionin dhe orientimin perëndimor të vendit apo kanë bërë të kundërtën. Të tjerat janë muhabete kafenesh.
Kam një njohje me Auron Taren, na ka qëlluar të diskutojmë në emisione dhe jashtë emisioneve për çështje të trashëgimisë kulturore kryesisht. Me sa e njoh, besoj se e ka pasur të mëvetësishëm motivimin për të hulumtuar e shkruar materialin kundër Koliqit e Camajt. Por ai duhet ta dijë se metodologjia që ka ndjekur, qasja dhe qëllimi i tij “rimojnë” me një politikë të ndjekur në Shqipërinë postkomuniste që ka synuar e synon kalimin dora-dorës të barrës së përgjegjësisë së krimeve apo padrejtësive të komunizmit te shtresa, e cila më së shumti i ka pësuar ato krime dhe padrejtësi. Siç kuptohet, fjala është për një përmbysje monstruoze të së vërtetës dhe historisë. Në planin e jashtëm, pra, në atë që ka të bëjë me emigrantët politikë, kjo politikë përudhet të përputhë, duke e lënë të nënkuptuar rezultatet e lustracionit “demokratik” me “tablotë sinoptike” të Enver Hoxhës, që i shpallte armiq, tradhtarë dhe të shitur të borgjezia të gjithë kundërshtarët e tij dhe të komunizmit. Për rrjedhim, t’i zbojë dhe t’i s’komunikojë sërish nga jeta publike e vendit.
Në planin e brendshëm, sado cinike të tingëllojë, kjo politikë ka synuar dhe synon t’i japë avantazh moral të majtës ishkomuniste. Këtë mund ta shohim në formën e modelimit të lozhës dhe arenës së re si dhe vendosjes së palëve në to.
Në lozhë, ata dhe dishendenca biologjike dhe politike e atyre që kriminalizuan me ligj fjalën e lirë, deri edhe opinionin për cilësinë e bukës, lëvizjen e lirë, librin, muzikën, pikturën e autorëve të ndaluar, liritë dhe të drejtat njerëzore e tjerë e tjerë e tjerë- lista është shumë e gjatë.
Në lozhë për të shijuar grindjen që kanë provokuar në arenë, luftën brenda llojit të palës që i ka pësuar këto krime, por që lozha bën çmos t’u ndryshojë kahun sikur i kanë bërë vetë, pra, ia kanë bërë njërit-tjetrit.
Në përparimin hap pas hapi përgjatë shumë viteve, kjo politikë me kosto elektorale për Partinë Demokratike ka prodhuar ngjarje që do t’i linin pa mend mjeshtrit e humorit të zi. Po mjaftohem të sjell një episod që flet më shumë se qindra fjalë. Një deputet i Rilindjes me prejardhje nga një familje e nomenklaturës së lartë komuniste i drejtohet një kolegu me prejardhje nga një familje e persekutuar, ku i thotë tekstualisht: Po ta fal kësaj radhe, por radhën tjetër nuk ta fal!
“Nganjëherë i falim viktimat tona”, është kuptimi lugubër i kësaj “tolerance”
Ngjashëm, një përdhunues apo një grup përdhunuesish me uniformë të ish-trupave të Milosheviçit mund t’ua thonë këto fjalë vajzave shqiptare të përdhunuara kur i kishin robina të armëve, duke shkelur në ndjenjën e turpit të këtyre vajzave për të mos u marrë vesh ajo që u ka ndodhur.
Për t’u kthyer te Koliqi dhe Camaj, do t’i rekomandoja Auron Tares dhe çdo të interesuari, të marrë e të lexojë me vëmendje artikullin e mjeshtrit Adam Mihnik me titullin “Plaga në ballin e Adam Mickieviçit”, botuar në librin e tij të përkthyer në shqip “Në kërkim të sensit të humbur”. Aty do të gjejnë modelin e një deontologjie të kuptimit dhe jotendenciozitet në trajtimin e një teme komplekse siç është sjellja e shkrimtarit dhe intelektualit në përgjithësi, në raport me tiranin dhe tiraninë. Do të mësojnë sërish se shkrimtarët dhe artistët janë mbi të gjitha vepra krijuese që kanë nxjerrë nga duart, ndërsa incidentet e fatit në jetën e tyre, të diktuara nga rrethanat, janë “tamam sikur në një çast të vetëm bie në pellgaçe që me tej të vazhdosh të ecësh në të thatë”. Me këtë kuptim, Adam Mickieviçi, poeti kombëtar i Polonisë, i përshëndet brezat nga lartësia qiellore, ku shkëlqen fytyra e tij në bronz./(Marrë nga Gazeta Liberale)
