Nga Hamit Boriçi
Luigj Gurakuqi është njëri prej ideologëve të shquar të çështjes kombëtare, veprimtaria e të cilit prej një çerekshekulli shtrihet prej dhjetëvjeçarit të fundit të periudhës së Rilindjes deri në gjysmën e viteve ’20 të Pavarësisë.
Publicistika është pjesë e pandarë e tërë veprimtarisë së tij letrare, politike e shoqërore, që. ashtu si pararadhësit rilindas dhe bashkëkohësit e tij, e shfrytëzoi për komunikimin e drejtpërdrejtë me auditorin. Kjo motivohet edhe me prirjen e tij letrare, me natyrën e gjallë e dinamike, me formimin e përgjithshëm kulturor e qytetar, me mjeshtërinë tij si gojëtar.
Gurakuqi poet i paraprinte publicistikës me një cikël vjershash, qëkur ishte nxënës në Kolegjin Saverian në Shkodër. Mësuesit shihnin te Luigji poetin dhe shkrimtarin e ardhshëm, prandaj e nxitnin të vjershëronte. Me interesimin e tyre vargjet e disa proza të shkruara si hartime u bënë të njohura edhe tej Kolegjit përmes revistës fetare “Elcija i Zemres t’Jezu Krisctit”, që Enti Jezuit e botonte në Shkodër prej muajit mars 1891.
Vjershërimin do ta vijonte edhe nxënës në Kozencë dhe në Napoli student. Në vargjet e tij tingëllon fuqishëm zëri, shprehet mendimi politik bashkëkohës. Në to mishërohen idetë dhe idealet e rilindasve.
Vargjet e tij dëshmojnë për më shume se “hije të publicistikës”, çka vërehet në përmbajtjen ideore të tyre, në problemet që rroken, në karakterin faktik dhe në prirjen atdhetare. Përmes poezive kësodore Luigj Gurakuqi zgjonte ndjenjat kombëtare të djalërisë, e frymëzonte atë për gjykime e veprime aktive për çështjen e lirisë. Është shkrirë këtu Gurakuqi poet me Gurakuqin publicist. Nuk mund të themi në është tamam kështu edhe në prozën artistike, në njëzet e ca skicat, si copëza këndimi për shkollarët e vegjël, edhe pse në to gjallojnë shqetësimet e artistit. Por as mund të anashkalojmë faktin se në prozën e shkurtër letrare-artistike shfaqet Gurakuqi-publicist, në skicat “N’kopsht kombëtar”, “Malli i Atdheut” e “Pendimni i vonë”. Proza “N’kopsht kombëtar” është shkruar me një stil elegant, që ndikon në zgjimin e vetëdijes permes krijimit të një gjendjeje emocionale te lexuesit. Autori evokon të kaluarën, realitetin historic, me synim që t’u shërbejë bashkëkohësve, si shembull i qendresës dhe i luftërave të shqiptarëvet për liri e të drejta kombëtare.
Akademiku Rexhep Qosja në parathënie të veprave të zgjedhura shkruan:: “Luigj Gurakuqi është njëri prej luftëtarëve të Rilindjes sonë kombëtare që veprimtarinë e vet politike e patriotike e ka filluar edhe si poet e publicist, duke përhapur zërin e kushtrimit për luftë kundër pushtonjësve shekullorë dhe duke qëndruar vetë në vijat e para të asaj lufte. Luigj Gurakuqi është shumë më tepër luftëtar-tribun se sa poet, shumë më tepër politikan e publicist se sa artist”. (“Luigj Gurakuqi-vepra të zgjedhura, Prishtinë, 1969, f. 9,, “Rilindja”)
2.
Në vjeshtën e vitit 1897, në moshën 16-vjeçare Luigj Gurakuqi shkon në Itali për të vazhduar mësimet e mesme në Kolegjin arbëresh Shën-Mitër Koronë në Kozencë, ku, i nxitur dhe frymëzuar nga mësuesi i tij i gjuhës shqipe Jeronim De Radës, krahas krijimeve poetike dhe në prozë letrare, shkroi edhe artikuj që u mirëpritën nga qarqet intelektuale arbëreshe dhe italiane.
Veprimtaria publicistike Luigj Gurakuqit ka zanafillën në revistën “Albania”. Për një kohë relativisht të gjatë, nga Kozenca (1898-1901) dhe Napoli (1901-1906, ku, kreu studimet universitare në Fakultetin e Mjeksisë. Studiuesi Vili Kamsi, që ka hartuar bibliografinë e plotë të revistës së Konicës, ka skeduar 58 tituj shkrimesh me me pseudonimet e Luigj Gurakuqit: Jakin Shkodra, Lekë Gruda dhe Pjetri dhe Pali. ( Shih- Willy Kamsi – Bibliografi kronologjike, “ALBANIA” 1897-1909, Shkodër, 2008, f. 122 )
Gurakuqi shkroi edhe në gjuhën italiane me pseudonimin G. Vico në revistën “La Nazione Allbanese” (1897-1924), që e botonte arbëreshi Anselmo Lorekio, në të përkohshmen italiane “L’Espansionata”, por edhe në revistën “Albania” recensionin “Cenni sui costume di Scutari d’Albania, Proverbi e Favole” (“Shënime mbi kostumet e Shkodrës së Shqypënisë, Proverba dhe Fabula” (Italje, 20 prill 1900), libër i Giacinto Siminit “, maestro nelle R.R. scuole di Scutari d’Albania”. ( Revista “Albania”, Bruksel, 1900, nr. 4, f. 94-95)
I kësaj natyre është edhe shkrimi “Due colonie albanesi in Italia finora sconosciuto” (“Dy koloni shqiptare n’Itali deri tash të panjohuna”. , (Revista arbëreshe “La Nazione Albanese” 1902, nr. 11, f. 5) ku autori heton e hedh dritë për dy koloni të reja arbëreshe: njëra në Pievetta, në Italinë e Epërme, dhe tjetra në Arcireale të Komunës së Trevizzos.
Anselmio Loreko i mirëpret shkrimet e Gurakuqit, por prania e Gurakuqit në revistën “Albania” e shqetësonte, prandaj e kritikonte, duke e akuzuar atë se “si bashkëpunëtor i revistës “Albania” ishte në shërbim të Faik Konicës dhe “bënte lojën e Austrisë”! Këtij absurdi Gurakuqi i përgjigjet në artikullin “”Albania” dhe Shoqnia “Bashkimi”” (Revista “Albania”.1905, nr. 2, f. 47), ku argumentonte se “Albania” ishte fletore tërësisht kombëtare dhe jepte ndihmesë të shquar edhe për trajtimin e çështjeve të gjuhës, të letërsisë e të kulturës kombëtare dhe se Lekë Gruda ndjehej i nderuar që shfaqej me mendimet e veta në shtyllat e asaj të së përkohshmeje shqipare dhe në gjuhën shqipe.
Dhe vazhdon të të publikojë artikuj, proza publicistike, pamflete dhe ese në fletore të ndryshme si “La Nuova Albania”, organ i Komitetit politik të Napolit, të drejtuar nga avokati arbëresh Genario Lusi (Napoli, 1898-1899,1904); në vjetarin “DITËRRËFENJËSI (Kalendari) SHQIP” të Shoqërisë “Dëshirë” e Sofjes (1897-1928), botuar nga Kristo Luarasi); në të përdyjavshmen “Dituria” të Shahin Kolonjës (Sofje, 1901-1908), që kishte si moto: “Mpron të drejtat e kombit shqiptar” dhe në fletore të tjera kombëtare.
Fondi i publicistikës së Luigj Gurakuqit është i begatë dhe me përmbajtje të shëndoshë kombëtare. Mendoj se rënditja në këtë trajtesë të disa prej artikujve nxjerrin në pah e përvijojnë edhe vlerat e tiparet që e karakterizojnë veprimtarinë e tij në këtë fushë.
Bashkëpunimin me revistën “Albania” të Konicës e nisi me një “letër” dërguar Geg Postrippës –nji mik prej Shkodrës, poetit e publicistit atdhetar Filip Shiroka. (Revista “Albania”, Bruksel, 1898, nr. 4, f.55)
Me vlera editoriale, orientuese politike me frymë atdhetare janë artikujt botuar në “Albania” si thirrje Shqyptarve lidh n bes’ Kunnra anmiqve qi na kan rhethue ( Jakin Shkodra – Revista “Albania”, Vol. D, 1899, nr. 3 ); T’ falun Atdhetarit t’Kosoves…( Jakin Shkodra Revista “Albania”, Vol. V, 1901, nr.3 , nr. 3 ); Gjuha e shkenstave (Lek Gruda Revista “Albania”, Vol.I, IX, 1905, nr. 8, f. 159-161 ); “”Albania” dhe Shoqnija “Bashkimi””. (Revista “Albania”. Londër, 1905, nr. 2, f. 47); Per themelim te gne ghuhe letrerare (Lek Gruda Revista “Albania”, Vol. I, IX, 1905, nr. 12, f.230-235 ) etj.
Në artikujt Gjuha e shkencave dhe Për themelimin e një gjuhe letrare Gurakuqi bën vlerësimin e gjëndjes së gjuhës shqipe dhe shtron problemet që lidhen me njësimin e saj, hedh e shtjellon idenë e njësisë së kombit edhe përmes njësisë së gjuhës letrare, duke nënëvizuar se “gjuha e përbashkme për të cilën dona me punue do t’rrjedhë prej dialekteve ma t’mdhaj t’Shqypenisë e nuk do të jetë tjetër veç t’afritunit bashkë e t’derdhunit e tyne n’nji”.
Më vonë do t’a rrimarrë e trajtojë sërish doemosdoshmërinë e gjuhës së përbashkme dhe të shkollës si mjet emancipimi dhe identiteti të kombit e të kombësisë, si mjet i bashkimit të kombit shqiptar. ( Gazeta “Tomorri”, Elbasan, 1910, nr. 1, f. 2 )
Në vazhdë të shkrimeve të hershme vijnë edhe 2 artikuj rradhas të botuar në gazetën “Drita” të Shahin Kolonjës në Sofje të Bullgarisë me të njëjtin titull Vogëlia jashtë Shqypnijet gjithkund po mkambet. Në ta sillet informacion për demostratat e punëtorëve të shkurtit 1902 që u shtypën mizorisht në rrugët e Triestes e më vonë në ato të disa qyteteve të Europës. Në shkrimin e parë bëhet e ditur se “Në këto ditë një erë e rreptë po frynë nëpër botë, prej Triestes e gjer në Barcelonë, prej Marsiljes e në Romë nget nji fjalë, nji dëshirë e të mkambunit të punëtorëvet”. ( Gazeta “Drita”, nr. 8, 1/14 mars 1902); ndërsa në shkrimin e dytë bëhet një përqasje me gjëndjen e rëndë të popullit shqiptar, i cili “rron në nji mënyrë ma të vorfën e ma të shkretë, i nenvuem e i shtypun prej qeverisë e i zhdeshun e i plaçkitun prej do urdhënimtarëve të pangimë e të pashpirt”.
Luigj Gurakuqi në rjedhën e viteve shfrytëzon fletoret e ndryshme që botoheshin në Shqipëri për të komunikuar me bashkatdhetarët për çështjet kombëtare, para së gjithash, për bashkimin e kombit, duke iu drejtuar: “…o burra shqyptarë, me mend, me zemër, me trimninë tuej të ndigjueme, përpiquni, se në duart tuaja qindron fati i Atdheut tonë të dashun”. (Gazeta “Liri e Shqipërisë”, 14 korrik 1912 ) Në një shkrim tjetër arsyetonte: “Atdheu asht gjaja ma e çmueshme qi kemi në kët jetë. Asht vendi i bekuem ku rron kombi ynë, ku do të përtëritemi na, bijt e nipat tonë, të lidhun edhe ata si ne, me gjuhë e me vëllazni. Për atdhe nuk duhet të kursejmë as mundin, as therori…”. ( Gazeta “Besa shqyptare”, Shkodër, 24 mars 1921 )
Radhas, katër shkrime botoi Gurakuqi me titullin Qeveria e opozita, të katër artikujt pamflete me një polemikë të fuqishne, ngarkuar me ironi e sarkazëm. Në pamfletin e parë sulmohen deputetët e partisë qeveritare, që trumbetonin, gjoja se “opozita nuk e don përparimin e vendit, të mirën e popullit dhe se me kundërshtimet e veta pengon veprimtarinë e parlamentit dhe të qeverisë”. Në shkrimin e dytë Gurakuqi polemizon me drejtorin e Zyrës së shtypit,, Torenc Toçin; në të tretin pamflet, me tone të shtruar e ironi të hollë, përtall deputët qeveritarë, që, të irituar e të shpërqendruar, ”si njeni, si tjetri”, lëshojnë një ”lum fjalësh të gjata e të stërholluara…por unë di mirë not e sado të turbullueme të jenë valët e tyne dal pa vështirësi në breg. ”Ndërsa në pamfletin e katërt Gurakuqi vë në shpoti ”miqt e vet” në parlament, ata që ”nuk e paskan kuptue se, siç duket, nuk e dinë gramatiken e gjuhës shqipe”.
Të katër artikujt, me të njëjtin titull, janë pamflete që deshmojnë për talentin e aftësinë e Luigj Gurakuqit për të mbrojtur idetë përparimtare me ballafaqime të drejtpërdrejta ose të tërthorta, me shprehje edhe të figurshme, me humor e satirë.
Luigj Gurakuqi i njeh mirë problemet që ngre e trajton, thelbin politik e social të tyre. Kjo vihet re edhe në artikujt si Çeshtja e vojit të gurit dhe Konçensioni i vojit të gurit. Fajet e opozitës “është një tjetër shkrim, që anon më shumë nga komenti publicistik, në të cilin autori intepreton faktet e përzgjedhur kundër intrigave përçarëse mes besimeve të ndryshme. Në artikullin Baza e bashkëpunimit ndërmjet shqiptarëve muhamedanë e të krishtenë ai përpunon drejt mendimin se kjo bazë është ”Njësija e Atdheut, bashkimi i kombësisë, lidhja e gjakut dhe e gjuhës”.
Qëndrimin dhe kontributin e Gurakuqit për njësinë kombëtare të shqiptarëve brënda e jashtë vendit do ta vinte në dukje Fan Noli më vonë në shkrimin replikë me Faik Konicën Gurakuqi, Vinjahu dhe unë. Noli vlerësonte: ”..s’ka patur një Gegë patriot ,aq të dashur midis Toskëve sa Gurakuqi. Ai qe midis muhadanëve dhe katholikëve, sa edhe midis Gegëve e Toskëve”, Gurakuqi ka qenë Ura e artë e bashkimit”. (Gazeta “Imigranti”, SHBA, 28.11.1925, f. 30 )
4.
Oratoria (Gojëtaria)
Luigj Gurakuqi, mjeshtër i penës, ka ditur të vërë në shërbim të atdheut edhe gojëtarinë, (“Bisedimet e Kuvendit Kombëtar”, 1921-1924 ) të ndërthurë fjalën e shkruar me atë të shprehur në tubime, për të depërtuar në mendjet e zëmrat e njerëzve, por edhe për të propaganduar e mbrojtur idetë e veta përpara kundërshtarëve të kombit dhe të Shqipërisë. Ai, i mirëpërgatitur, por edhe spontan, në ligjëratat u kushtonte vemendje njohjes së thellë të problemeve që do të ngrinte a diskutonte, por edhe nivelin kulturor të mjedisit dhe interesat e tij.
Janë të njohura tashmë një varg ligjërimesh të Luigj Gurakuqit, si ajo e mbajtur ditën e fillimit të mësimit në Shkollën Normale të Elbasanit; si fjala përpara tubimit kombëtar në Korçë më 14 mars 1914 ditën e çlirimit të atij qyteti; si debatet e replikat në Kuvendin Kombëtar gjatë viteve 1921-1924, ku shkëlqeu talenti, aftësia për të bindur auditorin, forca e fjalës retorike të argumentuar, elokuenca. Gojëtaria e Gurakuqit shquhej për figura e figurshmëri, për tonalitet e retiçenca, që i praktikonte me mjeshtëri duke zotëruar auditorin.
Hapja, promovimi i të parës shkollë Normale shqiptare dhe në Shqipëri në Elbsan e themeluar në vjeshtën e tretë të vitit 1909 ishte e mbetet një nga ngjarjet më të shënuara të shkollës dhe të historisë së kombit tonë. Fillet e historisë së saj i gjejmë në ligjëratën që mbajti Luigj Gurakuqi, drejtor i mësonjëtores së mësuesëve përpara normalistëve dhe profesorëve. Një ligjëratë kjo sa pedagogjike e shoqërore, aq edhe politike; sa racionale, aq edhe emocionale.
Oratori që në fillim me një ton solemn, shtruar e magjepës paraqet synimin, qëllimin e Normales, duke theksuar: “Nga kjo shkollë do të dalin ata apostuj të nxehtë e të vullnetshmë, që do ta përhapin dritën ndër ato ma t’errtat vise; do të dalin ata burra njeridashës , të cilët si Orfeu e si Anfioni, me urtësinë e me ambëlsinë e fjalët veta e të këshillavet të veta, do të zbutin egërsinat, do të tundin currat e shkambinjtë, do të qytetërojnë e afrojnë njerëzit”.
Pasi flet për historinë e Shqipërisë përcjell idetë dhe idealet rilindësve, duke e parë shkollën Normale dhe mësuesët e ardhshëm si misionarë kombëtarë për forcimin e njësisë kombëtare si dhe të njësisë së gjuhës shqipe:“Këtu Toska me Gegën do të derdhen, do të ntreten,… do të përnjëshmohen…;këtu gjuha shqype…do të marrë një trajtë, një fytyrë të përbashkme”.
Mbresëlënëse është retorika plot patos atdhetar e qytetar në ligjëratën Mvehtësia e Shqypëniës ( Shih: Gazeta “Përlindj’e Shqipëniës”, 1913, nr. 26,f. 2-3), mbajtur në Vlorë në ditët e shpalljes së Pavarësisë. Përmes përshkrimeve episodike, pasazheve të gjalla emocionale për rrugën e përshkuar, luftërat e pareshtura e heroikës shqiptare deri më 28 nëntor 1912, Luigj Gurakuqi fton shqiptarët “të lidhen, të bashkohen, të bahen një…ta forcojmë dashuninë e vllazninë e t’i japim dorën njeni tjetrit për të mbajtun, për të rritun, për të shtue mëvehtësinë e Shqypënisë sonë të dashun…”.
Me ligjeratën e 18 korrikut 1921 për çështjen e Kosovës, ligjëratë plot replika, në polemikë me deputetë, që i bënin apologjinë Ahmet Zogut në dëm të interesave të kombit, oratori shfrytëzon pyetjet retorike dhe hyrjet përsëritëse me fraza të shkurtëra e tone ekspresivë duke i paralizuar debatuesit.
Ndër fjalimet më të fuqishme të Gurakuqit në parlament janë ato mbi mbrojtjen e popullsisë shqiptare të Kosovës. Kur qeveria jugosllave në një telegram e quante ndërhyrje në punët e brëndshme të saj interesimin e shqetësimin e qeverisë shqiptare për gjëndjen tepër të vështirë të shqiptarëve të Kosovës, Gurakuqi, plot indinjatë e zemërim do të merrte fjalën e do të thoshte:
“Si mundet me thanë një qeveri (Jugosllave) e cila ka mbjellë viset tona me varre të vllazënve tonë, se po i përzihemi në punët e mbrendëshme të saj? Si mundet nji qeveri me thanë se po i përzihemi në punët e mbrendëshme, kur shohim se për shkak të saj me mijëra fëmijë e gra sillen të zhveshur e të zbathur këtu nepër Tiranë e ushqehen me sevapet e amerikanëve e tepricat e ushtrisë. Qeveria Jugosllave nuk ka të drejtë për të na akuzue për një gja të tillë kur parlamenti shqiptar kërkonte vetëm në emër të njerëzizë e humanizmit të ndërpriten mizoritë serbe ndaj shqiptarëve.”.
Ligjërimet-replika i njohën deputetët e Kuvendit Kombëtar, sidomos gjatë viteve 1923-1924. Luigj Gurakuqi, si pjesëtar i Partisë Liberale dhe përfaqësues i opozitës në parlament iu imponua me mendimet e qëndrimet e veta atdhetare deputetëve qeveritarë dhe atyre që u shkonin pas. Ai u kishte premtuar dhe u qëndroi në fjalë zgjedhësve të Shkodrës që përfaqësonte në Këshillin Kombëtar se “Atdheu asht gjaja ma e çmueshme që kemi në jetë, asht vendi i bekuem ku rron kombi ynë, ku pushojnë eshtnat e gjyshave tonë, ku kemi lemë e jemi rritun, ku do të përsëritemi me bijt e nipat tonë, të lidhun edhe ata si na me gjuhë e me vëllazni”. ( Shih: Gazeta “Besa shqyptare”, Shkodër, 24 mars 1921)
E rreptë, por e shfaqur me gjuhë të kulturuar e stil elegant dhe e argumentuar ishte ligjërata e Luigj Gurakuqit në mbledhjen e parlamentit më 17 shtator 1921, duke kundërshtuar Komisionin Ndërkombëtar të caktimit të kufijve, me dituri historike e gjeografike dhe forcën e arsyes.
Me komptencë, ide të qarta e logjikë bindëse L. Gurakuqi mbajti edhe disa ligjërata Mbi kuptimin e karakterin e ekonomisë politike në kushtet e Shqipërisë, duke përvijuar detyrat e kohës: “Njiherë duhej të përpiqeshim për me i fitue Atdheut lirinë e pavarësinë, sot duhet të përpiqemi për me e ruejtun këtë liri e pavarësi, për me i sigurue rrojtjen e me e drejtue kah përparimi e qytetnimi”.
Asamblea Kushtetuese hapet më 21 janar 1924 dhe Gurakuqi me një oratori ekselente më mbledhjen e saj të 2 shkurtit ngre zërin kundër qeverisë së kryesuar nga Shevqet Verlaci dhe nuk i jep votbesimin.
Më 16 prill 1924 Gurakuqi emrohet Ministër i Financave, por më 13 maj jep dorëheqje, duke argumentuar se Qeveria Verlaci “…qëndronte në fuqi kundër vullnetit të shumicës së Asamblesë Kushtetuese dhe në kundërshtim me principialitetin e kolegjialitetit, vepronte jo sipas vendimeve të marruna në Këshillin Ministror”.
Kështu edhe me gojëtari të fuqishme L. Gurakuqi, si pjesëtar i Partisë Liberale dhe përfaqësues i opozitës në parlament, luftoi kundër atyre që përçonin ide antipopullore; kundër forcave të koalicionit feudal./ ObserverKult
