Nga Xhevat LLOSHI
***
Filozofia e Dritëroit nuk ishte në një përshtatje me politikën e kohës. Për të njeriu është kështu siç është, me gjëra të këqija, që ai i ka thënë me një humor të jashtëzakonshëm e satirë, por te njeriu duhet të shohim edhe diçka të mirë. Kjo ishte politika e Dritëroit. Nëse do t’i referohemi letërsisë së realizmit socialist, e cila fliste për heroin pozitiv, Dritëroi sigurisht do të fliste për të, por ai nuk donte personazhin pozitiv, ai donte njeriun e mirë. Ai ka qenë pjesë përbërëse e ideologjisë së kohës, por jo pjesë e mekanizmit shtypës për ta deformuar njeriun. Dritëroi mendonte realisht se mund të krijohet njeriu më i mirë dhe rolin më të madh e kishte letërsia dhe jo politika. Tek ai kanë bashkëjetuar edhe letërsia, edhe politika, por prapa saj ai ka qenë një bektashi ateist. Me këtë shpjegohet marrëdhënia e tij shumë e ngushtë me Naimin, me natyrën, me panteizmin. Ai donte të shihte kudo gjënë e mirë dhe kjo është mënyra se si ai ka shpëtuar nga kthetrat e ideologjisë për të mbetur edhe sot një njeri me një filozofi të tijën, e cila do të dukej së jashtmi në pajtim me politikën e kohës, por tani mund ta shihni se ai ishte njeriu që sheh përtej, me një botëkuptim më të gjerë njerëzor dhe jo të ngushtë, sipas një ideologjie. Për këtë arsye, edhe në kthesën e madhe që ndodhi, ai e ndjeu se këtu kishte ardhur koha që të mos ishte më njeriu skizofren me dy fytyra, por atë të mirën që e kishte mbajtur brenda edhe gjatë viteve të diktaturës, mund ta shfaqte edhe në kundërshtim të drejtpërdrejtë me ato forca, të cilat nuk donin që ajo diktaturë të likuidohej. Dhe në këto rrethana, ai e ruajti ekuilibrin me integritetin e tij. Në ditët e largimit të tij nga kjo jetë, të gjitha palët, që janë kundërshtare të ashpra, megjithatë nuk mund të mos thoshin një fjalë të mirë për të, sepse ai vazhdon të mbetet edhe në politikën e sotme një figurë orientuese për këtë ekuilibër, për një Shqipëri më të mirë.
***
Pas viteve ’90 sigurisht që do të ndryshonte mënyra e komunikimit me njerëzit, ndërsa botëkuptimin për jetën ai e ruajti edhe pas vitit 1990. Nuk do të doja itë përsërisja ato çka janë thënë me hollësi për qëndrimin e tij në Kongresin e Partisë, i cili dëboi anëtarët e Byrosë nga skena politike, por dua të them, që ai e vazhdoi këtë punë edhe në një periudhë të vështirë, edhe për të personalisht.
Nuk mund ta fsheh, që Dritëroin do ta sulmonin detyrimisht ekstremistë të të dyja palëve, edhe ata të cilët donin që diktatura të mos shembej, edhe ata të cilët donin që bashkë me diktaturën të shembnin edhe Hidrocentralin e Fierzës, edhe Dritëro Agollin, edhe Ismail Kadarenë. Kjo është një mënyrë e ndryshme për ta parë botën edhe nga këta të vetëquajturit analistë, që çdo gjë e duan o të bardhë, o të zezë, o të kesh qenë në burg në kohën e diktaturës, o je pjesë e diktaturës.
Sulmet ishin gjithfarëshe, sepse kemi disa shtresa të ndryshme shoqërisë, që mendojnë se mënyra e tyre për t’u dukur është agresioni kundër çdo gjëje dhe kryesisht kundër atyre, që janë në qendër të mendimit publik, për të cilat e dinë gjithashtu se këto figura kanë një të ardhme historike. Dhe nxitojnë që t’i gërmojnë e t’i shkatërrojnë sa më shpejt, me shpresë se mos gjejnë vendin e tyre, qoftë edhe duke u bërë militantë politikë. Dhe në këtë drejtim Dritëroi është një shembull, se si mund të kalohet në periudha të ndryshme të jetës, me kthesa, me përmbysje, me vështirësi, me kërcënime, por duhet diçka e brendshme, etike në shpirtin e njeriut, e cila edhe në përballje me të keqen, prapë nuk stepet. Figura si Dritëroi, me këtë lloj qëndrimi dhe gjykimi, janë në gjendje ta kapërcejnë këtë shtresë agresive, çka sot është thuajse e pamundur për shumë të tjerë.
Kemi biseduar për mjaft gjëra shpesh, sidomos kur kemi pirë edhe verë. Jo vetëm me Dritëroin, por edhe me Sabri Godon e të tjerë. Jam dëshmitar që Dritëroi nuk thoshte gjithë kohën: partia, sistemi socialist, letërsia e realizmit socialist . . . Në bisedat e tij nuk ishin asnjëherë të pranishme këto gjëra. Ishin të pranishme jeta dhe njerëzit realë dhe mund ta them që mjaft njerëz, madje edhe me peshë, merreshin me thashetheme. Unë nuk e kam dëgjuar kurrë Dritëroin qoftë edhe me një thashethem.
“Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” për mua do të mbetet kulmi i krijimtarisë së tij, një tekst që vetëm sot e kuptojmë sesa i fuqishëm ishte . . . të godisje burokratët si Dritëroi nuk ishte e thjeshtë, apo jo? Kam kënaqësinë ta përmend, se nga kjo vepër një pjese i bëja analizë stilistike edhe atë vit, kur në klasë ishte studente e bija e tij. Në leksionet dhe në shkrimet e mia për letërsinë kam synuar që të të mos përqendrohem shumë në anën sociologjike dhe politike të veprës, por më shumë te vlerat e saj letrare, të cilat mbeten edhe kur njeriu mund të mos jetë dakord me pikëpamjet ideologjike që ka vepra. Dhe jam përpjekur ta them se nuk është e rëndësishme që Dritëroi sulmoi burokracinë, sepse këtë mund ta bënte kushdo dhe me fjalë të mëdha propagandistike, siç bëhej gjithandej, por këtë ai e bëri me letërsi, e bëri me art, me një humor të jashtëzakonshëm, që vazhdon të mbetet edhe sot. Mund të marr thënien më të shkurtër nga esetë e shokut Zylo “Miq –fiq”. Vetëm Dritëroi mund ta bënte këtë.
Ka pasur edhe udhëheqës të kohës, që kanë qenë kundër daljes së librit, sepse nuk e kanë quajtur libër të realizmit socialist, por kjo ka qenë mënyrë përmes së cilës Dritëroi ne, që e kuptonim se çfarë po bënte, të na rrëmbente dhe ta mbronim, pavarësisht se çfarë thuhej kundër tij. Kishte ata që e sulmonin, por të mos harrojmë se ka qenë edhe ajo anë, që e donte, e mbështeste, duke ditur që ishte funksionar i lartë, por duke kuptuar që me njerëz të tillë ne mund të jetojmë, mund ta kapërcejmë edhe kohën e vështirë.
***
Është folur, se ka pasur një rivalitet mes Kadaresë dhe Agollit se kush mbante kreun e letërsisë. Sigurisht që ka pasur dhe është më se normale. Këtë gjë ne të gjithë e dinim. Dhe mund të thuhet se edhe në atë kohë ekzistonin palët në njërën anë dhe në anën tjetër, edhe nga shkrimtarë të njohur. Problemi është si ta trajtojmë këtë dukuri. Janë çështje të rivalitetit në krijimtari. Kjo është një gjë njerëzore dhe aq më tepër, mund ta themi pa asnjë dyshim se ka qenë një epokë e presidiumeve, kështu edhe në artet e tjera, në këngë e në muzikë shtrohej problemi, se kush ishte më i miri e më i pari. Ishte një reflektim i drejtpërdrejtë i hierarkisë politike. Në qoftë se hierarkia politike e përqendronte çështjen se kush është i pari, kush është udhëheqësi, kush është Skënderbeu i ri, kjo gjë transmetohej në të gjitha qelizat e jetës politike, shkencore, kulturore të Shqipërisë. Dhe njerëzit, në këtë prizëm, duke huazuar nga politika, përpiqeshin të zgjidhnin këtë dilemë: kush ishte më i madh, Dritëroi apo Ismaili. Kjo mënyrë të arsyetuari nuk vlen fare për artet dhe letërsinë, sepse secili sjell botën e tij. Ky lloj arsyetimi është tërësisht i gabuar edhe sot, mbështetur nga një frymë militante, patriarkale, krahinore, e prapambetur, e cila shkon deri atje, sa të bëjë të njëjtën gjë: kush është poeti kombëtar, Fishta apo Naimi? Unë them që këto gjëra edhe për Fishtën e Naimin, edhe për Dritëronë e Ismailin, duhen flakur tej. Madje do t’ju kujtoja edhe debatin Qose — Kadare. Kam qëndruar pranë tyre, u njoh edhe të meta dhe, po të kisha cinizmin, siç e shfaqi dikush me fotografi, do të flisja për këto anë, por as kam folur dhe as do të flas për këto anë. Atëherë kam shkruar: për mua është fatkeqësi, kur njerëzit e shquar të vendit hyjnë në një konflikt, që merr përmasa publike, sepse në këtë konflikt përzihet kush të dojë. Dhe rezultati është që dalin në plan të parë të metat e këtyre njerëzve, kurse unë dua që në plan të parë të dalin vlerat e tyre. E them këtë, sepse sot ka njerëz që në mënyrë të papëlqyeshme duan të hedhin poshtë edhe Skënderbeun, edhe Ismail Qemalin, edhe Fan Nolin . . . Ne kemi nevojë për vlerat e këtyre njerëzve, për atë çfarë kanë bërë për Shqipërinë me punën e tyre.
