“Tradhëtia”, roman i tradhtuar nga Ndue Dedaj
Ajo çka besohet në letërsi është teksti i shkruar dhe jo detyrimisht ato që mund të thuhen rreth tij apo autorit. Kështu dhe në rastin e romanit “Tradhëtia”, që mban në kopertinë emrin e shkrimtarit ulqinak Kapllan Resuli.
Romani qe botuar për herë të parë më 1965 duke marrë jehonë të papritur. Botimi i dytë i ripunuar, me parathënie të kritikut të njohur letrar Adriatik Kallulli, u bë dy vite më pas, më 1967, në një tirazh prej njëzet mijë kopjesh, që rrallë ndodhte.
Romani gjendej në shumë shtëpi shqiptare, ndër të cilat dhe në bibliotekën e ungjit tim në Rrëshen dhe vetëm sa mund ta kem shfletuar, pasi kur u botua së dyti isha veçse dhjetë vjeç.
Ndërkohë gjimnazistët e qytetit bënin analizë letrare në orët e letërsisë, duke dhënë e marrë me personazhet e tij, situatat, idetë etj.
Apo nuk ishte asokohe mësues letërsie kosovari Ymer Llugaliu nga Kosova, që ashtu si autori i romanit, kishte kaluar kufirin e ardhë në Shqipëri për t’i ikur represionit shtetëror serb.
Pak vite më vonë, kur do të bëhesha për ta lexuar, romani ishte ndaluar dhe nuk do të rikthehej më, për çudi, as pas 90-ës. Si duket botuesit e kohës së tranzicionit, për të mos rrezikuar në treg, kishin zgjedhur t’i rrinin larg romanit të një autori aq të përfolur si Resuli.
Së voni “Tradhëtia” është botuar në Kosovë, nga “Dija – Librari & Shtëpi Botuese”, por për mendimin tonë ai duhet botuar dhe në Shqipëri.
Për pak romane të letërsisë shqiptare kishte pasur aq vlerësim, edhe pse gjatë viteve ’50 -’60 kishin dalë veprat e para në prozë të gjatë të Mitrush Kutelit, Petro Markos, Jakov Xoxës, Ismail Kadaresë, Kasem Trebeshinës, Kin Dushit, Dhimitër Xhuvanit etj., çka sigurisht lidhej dhe me dashurinë për Kosovën dhe përgatitjen për një nivel tjetër marrëdhëniesh me të në rrafshin kulturor e universitar.
Por e gjithë jehona e romanit nisi të fashitej me hyrjen në burg politik të autorit Resuli, aty kah 70-a, kurse me ndryshimet demokratike, tashmë i larguar nga Shqipëria, ai do të përflitej si një renegat antishqiptar, që mohonte vlerat historike të këtij kombi.
Është thënë dhe se romani “Tradhëtia” nuk ishte shkruar nga Kapllan Resuli, por nga një autor nga Presheva, që ishte aksidentuar në Prishtinë nga shërbimi sekret serb dhe se prej makinacioneve të këtij shërbimi (UDB) ishte “fabrikuar” si autor i tij Resuli.
Nuk mund të themi asgjë rreth kësaj sage konspirative, ashtu si as rreth personalitetit të diskutueshëm apo kontravers të Resulit.
Ajo që na intereson në këtë shkrim është se ai asnjëherë nuk e ka mohuar se romani është i tij, përkundrazi ka dëshmi të bashkëkohësve të publikuara në shtyp.
Romancieri deri atëherë i panjohur e shkroi veprën kur ishte i internuar si mësues në Lushnjë dhe se botimi i romanit ka qenë një odise më vete, që ka zgjatur së paku tre vjet, nga viti 1962.
Resuli, me romanin e tij “Tradhëtia”, nga më të rëndësishmit në letërsinë shqipe (vepra u fut ilegalisht dhe në Kosovë), njohu shkëlqimin e mënjëhershëm si shkrimtar, ashtu siç njohu dhe rënien pingul, për shkak të qëndrimeve kundër regjimit politik të Tiranës.
I burgosur dy herë politikisht, edhe në Jugosllavinë titiste, edhe në Shqipërinë enveriste.
Për të mos hyrë në ndonjë debat jashtë-letrar, qëllimi i këtij shkrimi është romani, dmth vepra letrare si e tillë dhe Kapllan Resuli si autor i tij, 30 e dy-tre vjeçar, sa ç’ishte në kohën kur doli romani, padyshim një shkrimtar i talentuar.
Se çfarë ka ndodhur me të më vonë, nuk është në fokusin e shqyrtimi tonë. Njerëzit, qofshin ata dhe shkrimtarë të suksesshëm, mund të lajthisin, të tjetërsojnë bindjet, qëndrimet, fenë e gjerë kombësinë etj.
Vetëm vepra letrare mbetet unike dhe lexuesi asaj i falet.
**
Pavarësisht të gjithave këtyre, romani “Tradhëtia” nuk e ka meritur të “tradhëtohet” duke u nxjerrë jashtë librarive, bibliotekave, historisë së letërsisë.
Edhe sot e kësaj dite ai është një roman i lexueshëm, realist dhe për mendimin tonë jo tipikisht i “realizmit socialist”.
Tek e fundit çdo vepër letrare që mëton për liri e drejtësi shoqërore, pavarësisht subjektit që trajton, kohës kur u shkrua, rrethanave historike, natyrës së personazheve, apo dhe biografisë së autorit, është në njëfarë mënyre dhe bashkëkohore, përderisa diku tjetër ka luftë apo konflikte ndëretnike gjer me vringëllimë armësh si në Kosovën veriore.
Romani, nga këndvështrimi i sotëm, paraqet interes për studiuesit, pse jo dhe për lexuesit:
E para, “Tradhëtia” është një roman i lirisë nga pushtimi italo-gjerman i Luftës së Dytë Botërore, por që nuk mbetet vetëm në këtë rrafsh, pasi nga personazhet e tij i mëshohet po kaq e më shumë çlirimit kombëtar nga pushtimi serb, bullgar etj.duke qenë në këtë anë aktual dhe sot.
Njëri nga personazhet, komisari Pjetër Munella thotë: “Si ju kam thanë dhe ma parë, as toka në vapën e gushtit s’asht ma e etëshme për ujë, ma e djegun për nji pikë shi, se sa asht i zhuritun kosovari për nji fije liri.
Shqiptarët e Preshëvës sidomos. I njof këta njerëz sikur të kisha jetue njëqind vjet me ta. Askujt s’ia duen të keqen. Askujt s’i mendojnë zi. Janë të qetë e të përvujtun, paqedashës. Ama po bani e u randoi kush, ta dijë se ka prekë gjarpnin ku s’preket”. (Resuli, “Tradhëtia”, 1967, 116).
E dyta, romanin e bën të veçantë teatri i luftës nacional – çlirimtare në Kosovën lindore, zonën e Karadakut 1943, një rajon ku nuk ndeshën dy palë kundërshtare si në Shqipëri, por disa palë në konflikt: shqiptarët me italianët / gjermanët, serbët dhe bullgarët.
“Këtu s’bahet luftë vetëm kundër anmikut nazi-fashist. Këtu lufta bahet kudo e në çdo anë, në nji mijë fronte dhe me nji mijë lloj armësh. Ju kam tregue: shqiptari s’donte me komandue serbi e bullgari, e serbi e bullgari s’dojshin me i komandue shqiptari.
Madje dhe në çetë s’dojshin me e pranue njeni-tjetrin…” (Po aty, f. 121.) Është ky konflikt njerëzish etnikisht të ndryshëm (partizanët serbë kundër shqiptarëve) që çon dhe te tradhtia, që i ka dhënë titullin romanit.
Edhe pse Lufta ka krijuar një konflikt të ri, në terren del në rend të parë ai konflikti i vjetër tradicional, historik i armiqësisë së sllavëve ndaj “shiftarëve”, që kishte shkaktuar aq shumë viktima në këta të fundit dhe kishte shkaktuar aq shumë murana gjaku në Ballkan.
Partizanët e kombësive të ndryshme ballkanike duket sikur i ka bashkuar internacionalizmi proletar, fronti nacionalçlirimtar i Luftës së Dytë Botërore, por kjo është vetëm fasada, në të vërtetë sllavët janë në llogorën e vjetër, antishqiptare.
Arben Presheva, komandanti i batalionit partizan “Çlirimi” të Karadakut, i thotë serbit Bllazho Joviç, që është katapultuar nga qendra në shtabin partizan të këtij batalioni, për të zbatuar në fshehtësi planin e tradhtisë së luftës për interesat sllave:
“Ky popull s’asht hera e parë që lufton. Por asnjiherë s’ia ka mbërritë qëllimit të luftës, qoftë nga tradhtia, qoftë nga ndërhymja e jashtme”. (f. 301.) “Ka ndëmjet tyne (luftëtarëve nacionalçlirimtarë) dhe komunistë, por të gjithë s’munden me qenë, as s’ka si të jetë.
Shumica dërmuese e tyne luftojnë për liri kombëtare, qi nesër të jenë të lirë e të barabartë, të jetojnë si njerëz e si shqiptarë, e jo si shiftarë…” (f.302).
Tradhtia ndaj shqiptarëve dirigjohet nga lart, nga Shtabi Suprem që udhëhiqet nga Tito, saktësisht nga Vuk Petroviç. Se deri ku shkon krimi makbethian i “çlirimtarëve” serbë e tregon vrasja gjaftohtë e Bilanes, vajzës partizane bullgare, duke i futur duart në fyt Bllazho Joviçi, në prani të kriminelit tjetër Pavlloviç, vetëm se ajo nuk pranon të bëhet spiune e tyre kundra “shiftarëve”, siç i quanin ata shqiptarët. Madje ajo vdes pa e kuptuar se deri ku shkonte mizoria e vëllezërve të saj të një gjaku.
Skena është tejet rrëqethëse, sa do t’i shkonte përshtat çdo filmi horror apo romani të absurdit. “Procesi” i saj është po aq tronditës sa ai i Kafkës, që i merr jetën në gurore bankierit të pafajshëm Jozef K.
Vajzën e vdekur e fusin poshtë krevatit, sipër të cilit fle Miodrag Pavlloviç që pret orën tre pas mesnate që të arratiset, për të mos iu nënshtruar gjyqit partizan. Është rasti kur një femër bëhet mish për “topin” shovinist serb, që dhe sot e kësaj dite nuk i është ftohur gryka në Ballkan.
Xhelatët një zakon kanë, atë të gjakut, pavarësisht se në cilën kohë jetojnë, çfarë kombësie kanë, frymëzohen apo jo nga ndonjë ideologji.
Autorit ia ka lejuar këtë liri të shkruari botimi në Shqipëri i romanit, në kohën kur ishin prishur marrëdhëniet me Jugosllavinë, ndërkohë që të njëjtën gjë kishin bërë dhe partizanët shqiptarë me partizanen Ramize Gjebrea, pavarësisht motivit të sajuar, apo në Vishegrad duke pushkatuar pa gjyq oficerë partizanë që nuk kishin respektin e komandës së Brigadës.
Edhe Arben Preshava pushkaton pa gjyq një partizan shqiptar, që kishte vrarë një serb. Për krimet e partizanëve është e vështirë dhe sot të flitet, pasi ata qenë vetë historishkruesit e Luftës së Dytë Botërore dhe krimet u mbuluan me namin dhe aureolën e çlirimtarëve.
Meritat janë merita, padyshim, por dhe krimet janë krime e nuk mund të kenë një tjetër emër, pavarësisht se kush i kryen.
E treta, nga një lexim i sotëm i romanit, ashtu si dhe në romanet e tjera shqiptare të pas Luftës, kupton se figura e komisarit e komandantit të Luftës, e komunistit ishte e formuar njëherë e mirë, edhe pse ende pa pasur një parti legale, edhe pse me pak vite si i tillë, mjaftonte një tesër, një betim dhe ti ishte i kryer e i përkryer, i pagabueshëm, internacionalist, komunisti sikur nuk kishte më se ç’të mësonte nga jeta! Kjo ishte vetëdija ideologjike, politike, që çoi në krijimin e njeriut të ri.
Megjithatë komandanti Arben Presheva nuk është skematik, parafabrikat i socrealizmit, në figurën e tij mishërohet udhëheqësi popullor me nje mveshje të re.
Ndërkohë në roman vijnë aq natyrshëm figura tipike popullore shqiptarësh të përfshirë në luftë, si: hoxhë Mamer Kaleshi, Nuri Muçipapa, Lekë Bytyçi, Ymer Bunjaku, Demir Kaçaniku, Iljaz Bullaçani, Skënder Vitinja, Kamber Stublla, serbët Sreten Tucoviç e Stevan Olaça, bullgarët Orce Vapcarov e Gallab Çentov etj.
Kurse Hasan Remniku është tipi që haset kudo në luftërat për çlirim, si kryekaçak e cub që nuk dallohet për ndonjë ideal apo vizion kombëtar, por thjeshtë nuk duron që të jetë i pushtuar dhe nëpërkëmbur në lirinë e tij.
Dëshmorët e luftës janë shqiptarë e të tjerë, ndër to dhe Shpresa e Hasija, e para motra e Arben Preshevës dhe tjera vajza që e donte atë në heshtjen e saj.
E katërta, romani na sjell në skenë me mjeshtri figurën atdhetare e priftit dëshmor, padër Ndonit, në kohën kur po dilnin prej saj sivëllezërit e tij të shpallur “agjentë” të Vatikanit nga qeveria komuniste e Tiranës.
Shpallimi i ideve jo të njëjta mes personazheve është një vlerë e romanit, jo se ka përplasje të tyre, pasi është luftë dhe jo arenë debati.
Autori shkruan se ata “e dojshin komisarin e tyne (të kompanisë) gadi njisoj si hoxhën”, por ja që ai kishte thënë një ditë se njeriu kishte ardhur nga majmuni dhe kjo i kishte trazuar njerëzit e luftës: “E ç’iu deshtën ata majmuna?! Ç’ju desht gjithë ajo lapërdhi për insanin, për krijesën ma të mrekullueshme në botë?!
Atë e ka jeretisë perëndia. Kush dyshon – gabon!” Janë vetëm pak radhë, por të shkruara këndshëm e me humor. Duke folur për majmunat në atë kohë, dikush thotë me gjysmë zëri se disa prej tyre “Janë ba ministra lufte në Sofje, Berlin e Tokio!”
Pyetjes se pse nuk vazhdon dhe sot “konvertimi” i majmunit në njeri, Ymer Bunjaku iu përgjigj: “Që kur kanë nisë njerëzit me u ba majmuna, majmunat nuk bahen ma njerëz”. (f. 219-220).
Romani dallohet për strukturën e ngjeshur dhe kompozimin e tij klasik, intensitetin e ngjarjeve dhe shpalimin filmik të personazheve.
Një galeri vërtetë e pazakontë njerëzish të përfshirë në luftë, nga disa kombësi, që nuk është lehtë të bëhen bashkë ne një vepër letrare: partizanë, nacionalistë, anarkistë, komandantë, hoxhallarë që drejtojnë kompani, infermiere që mjekojnë plagë, tradhtarë, kriminelë etj.
Mbizotërojnë skenat epike, por ka dhe ndonjë skenë dashurie, si ajo e shtyrjes drejt njëri – tjetrit të antifashistit italian Antonio Gargano dhe vajzës bullgare Bilana, që nuk e dinë gjuhën e njëri-tjetrit, por atë të tërheqjes mes tyre.
Ai i thotë: “Si, bellezza?” Ajo përsërit “Si! Si” duke qeshë”, por pa ia ditur kuptimin fjalës.
Kurse Antoni e merr këtë si “po, po” për ftesën që i kishte bërë asaj, teksa “pylli kishte hapë krahët e vet para tyne”… (f. 200).
E pesta, sidomos nga kundraja e sotme, romani meriton vëmendje të veçantë për Gegnishtën Letrare me të cilën është shkruar, që specifikisht është ajo kosovare, krahas autorëve të tjerë bashkëkohës, si Adem Demaçi, Anton Pashku, Nazmi Rahmani etj.
Në këtë qasje kjo vepër do të kërkonte një analizë të plotë gjuhësore, sa i përket mbrujtjes gramatikore në tërësi, përdorimit të paskajores, fjalëve të rralla dhe frazeologjisë popullore etj.
“Tradhëtia”, një roman për Luftën e Dytë Botërore, që ne iu rikthyem pa ndonjë qëllim “jubilar”, përpos rileximit, siç ndodh shpesh me letërsinë e traditës, e ka merituar të risillet për lexuesin edhe për faktin se Lufta për liri që i kushtohet shënon sivjet 80-vjetorin e saj.
ObserverKult
Lexo edhe:
NDUE DEDAJ: KUR GOJËDHËNA E TEJKALON VETEN…
Nga Ndue Dedaj
Gojëdhanat, aq më tepër mitet dhe legjendat janë mjaft të vlefshme, deri atëherë kur nuk mëtojnë të bëhen histori.
Kur ne duam me patjetër t’i marrim të mirëqena ato, si fakte historike, këtu gabimi ynë është i dyfishtë, pasi në radhë të parë deformojmë një “materie” folklorike dhe nga ana tjetër përpiqemi të bëjmë histori me një lëndë që nuk është e saj.
Thuhet se gratë mirditore mbajnë shaminë e zezë në krye qysh nga zija për vdekjen e Gjergj Kastriotit. Kjo është gojëdhënë, se po të ishte histori do të dinim më e pakta se si ishte mbulesa e kresë e grave mirditase para vitit 1468.
Tekstin e plotë mund ta lexoni KËTU:
ObserverKult
