Sa më shumë përpiqemi të eliminojmë rrezikun, aq më të brishtë bëhemi. Që nga mënyra se si rrisim fëmijët deri te mënyra se si e strukturojmë shoqërinë, jeta moderne formësohet nga një dëshirë obsesive për siguri, efikasitet dhe parashikueshmëri. Por po sikur kjo ndjekje të na bëjë më të dobët, dhe jo më të fortë?
Studimet e psikologut Barry Schwartz mbi paradoksin e zgjedhjes sugjerojnë se sa më shumë kontroll që besojmë se kemi mbi çdo vendim, aq më të paralizuar dhe të palumtur bëhemi. Supozimi se kontrolli sjell stabilitet nuk është vetëm i gabuar, por edhe i rrezikshëm. Historia është e mbushur me shembuj të shoqërive që përpiqeshin të impononin një rend të ngurtë, por thjesht krijuan dobësi më të thella sistemike.
Supozimi se jeta mund të menaxhohet, optimizohet dhe bëhet e parashikueshme është në themel të shumë mendimeve moderne, nga politika ekonomike te zhvillimi personal. Qeveritë zbatojnë sisteme survejimi dhe menaxhimi të riskut, për të parandaluar krizat përpara se të ndodhin. Korporatat krijojnë mjete produktiviteti që premtojnë të thjeshtojnë punën dhe të eliminojnë mungesën e efikasitetit.
Prindërit kujdesen deri në imtësi për përvojat e fëmijëve të tyre, me qëllimin për të maksimizuar suksesin dhe për të minimizuar dështimin. Megjithatë, pavarësisht këtyre përpjekjeve, pasiguria mbetet një pjesë e pashmangshme e ekzistencës njerëzore. Madje, ndjekja e kontrollit shpesh krijon forma të reja të paqëndrueshmërisë, zhgënjimit dhe madje shtypjes.
Filozofi Isaiah Berlin e dallonte lirinë negative dhe atë pozitive – lirinë nga kufizimet e jashtme kundrejt fuqisë për të formësuar jetën e vetvetes. Në kërkimin e kontrollit, shoqëritë shpesh i ngatërrojnë të dyja, duke supozuar se duke eliminuar paparashikueshmërinë, po e zgjerojnë lirinë. Por autonomia e vërtetë nuk konsiston në eliminimin e pasigurisë, por në zhvillimin e aftësisë për t’u përballur me të.
Sistemet e rekrutimit të bazuara në algoritme, të krijuara për të eliminuar gabimet njerëzore, shpesh riprodhojnë pabarazi strukturore. Një shembull i këtij paradoksi mund të gjendet në qasjen bashkëkohore ndaj arsimit. Shkollat mbështeten gjithnjë e më shumë në testime të standardizuara, matësa të performancës të orientuara nga të dhënat dhe kurrikula të ngurta, të hartuara për të maksimizuar rezultatet e nxënësve.
Qëllimi është i qartë: të parashikojnë dhe të sigurojnë suksesin. Por kjo qasje i mëson nxënësit të ndjekin rrugë të paracaktuara, në vend që të zhvillojnë aftësinë për t’u përshtatur, për të menduar në mënyrë kritike apo për të lundruar mespërmes pasigurive. Filozofi John Dewey argumentonte se arsimi duhet të jetë mbi të gjitha një proces i të mësuarit si të mendosh, jo thjesht një grumbullim përgjigjesh të parapërcaktuara.
Kur kontrolli merr prioritet mbi eksplorimin intelektual, studentët mësohen të kenë frikë nga dështimi, në vend që ta shohin atë si pjesë thelbësore të të mësuarit. E njëjta dinamikë shfaqet edhe në mjediset e korporatave, ku matësat e performancës të bazuar në efikasitet dekurajojnë eksperimentimin, duke reduktuar kreativitetin dhe inovacionin. Edhe në nivel personal, iluzioni i kontrollit mund të jetë psikologjikisht i dëmshëm./ Deeper Thinking
ObserverKult
lexo edhe:
Silvana Kola-Loka: Ja pse populli po e shikon Big Brotherin…
