Muajin e kaluar u mbushën 140 vjet nga themelimi në Stamboll më 12 tetor 1879 i “Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip”, e cila, me alfabetin e saj dhe me librat e Naimit, Samiut, Jani Vretos etj. që u shtypën me këtë alfabet, zgjoi kombin shqiptar nga gjumi shekullor, duke përhapur te shqiptarët dijet dhe duke ngjallur në ta ndjenjën e atdhetarizmit.
Prof. dr. Rami Memushaj
Shekulli XIX është shekulli i zgjimit të shqiptarëve. Pas një përgjumjeje të gjatë, në gjysmën e parë të tij shpërthyen kryengritjet e fuqishme kundër reformave të Tanzimatit, ndërsa në gjysmën e dytë, kur nis periudha e Rilindjes, veprimeve luftarake iu shtua edhe lufta politike për të drejta e shkëputje. Në memorandumet e Komitetit të Janinës dhe të Lidhjes së Prizrenit drejtuar Portës së Lartë, veç autonomisë, kërkohej edhe “një administratë e përbërë prej nëpunësish shqiptarë dhe me shkolla e gjyqe në gjuhën shqipe” dhe “që arsimi të përhapej në të gjitha anët dhe nëpër shkolla të mësohej gjuha shqipe”.
Këto kërkesa sollën si nevojë të domosdoshme organizimin e punës edhe në fushën e arsimit e të kulturës dhe në këtë front detyrë themelore ishte shkrimi i gjuhës shqipe dhe mësimi i saj në shkollë. Hapi i parë për këtë qe hedhur qysh në vitet ’50 të shek. XIX me themelimin e një shoqërie kulturore në Stamboll, qëllimi i së cilës ishte të grumbullonte mjetet e nevojshme për shtypjen e librave dhe për mbajtjen e shkollave, si rrugë për ringjalljen kombëtare. Ndonëse ky hap u prit me armiqësi nga Porta e lartë dhe Patrikana, intelektualët shqiptarë nuk hoqën dorë, duke mbajtur një varg mbledhjesh për alfabetin më 1864, më 1867, më 1870, më 1871, më 1872 e më 1877, derisa në vitin 1878 në Stamboll filloi punën një komision për alfabetin, në përbërje të të cilit qenë Hasan Tahsini, Vaso Pasha, Koto Hoxhi, Jani Vretoja e Sami Frashëri etj. Aty nga fundi i muajit shkurt të vitit pasardhës komisioni arriti që, pas diskutimit të katër varianteve të ndryshme, të miratonte si alfabet të shqipes alfabetin me bazë latine të Samiut, i ndërtuar sipas parimit “për çdo zë të vetëm e të pandarë një shkronjë të vetme”. Vënien e alfabetit latin në bazë të alfabetit të Stambollit Samiu e shpjegon me atë që “Shqipëria është një copë vënt nga Evropa, edhe shqipëtarëtë janë një nga kombet’e Evropësë; p’andaj edhe gjuha shqip duhetë shkruarë me shkronjat e Evropësë, do-me-thënë me shkronjatë llatinishte”.
Alfabeti i Stambollit u mirëprit në rrethet atdhetare shqiptare brenda e jashtë atdheut, duke u bërë alfabeti kryesor i periudhës së Rilindjes dhe i shumicës së botimeve në dy dhjetëvjeçarët e fundit të shek. XIX. Ai u përhap në Shqipërinë e Jugut dhe të Mesme, si dhe në kolonitë shqiptare të Bukureshtit, Kostancës, Sofjes, Selanikut etj. Me të u botuan tekstet shkollore të hartuara nga Samiu, Naimi e Jani Vretoja, si dhe shumë vepra të tjera me karakter letrar e politik. Sipas Shahin Kolonjës, deri më 1903 ishin “shtypur dhe shpërndarë falas në Shqipëri më tepër se 100 mijë libra dhe broshura”. Atë e përdorën Shoqëria “Dituria” dhe shypshkronja “Mbrothësia” e Sofjes, si dhe një numër organesh të shtypit të Rilindjes, si revista “Drita” e më vonë “Dituria” e Stambollit, gazeta “Drita” e Sofjes, si dhe disa të organe të tjera që vijuan ta përdornin këtë alfabet edhe pas Kongresit të Manastirit, si “Kalendari Kombiar” e “Liri e Shqipërisë” etj. Me tekstet e shtypura me alfabetin e Stambollit punoi Mësonjëtorja e Korçës dhe shkolla të tjera që u hapën pas saj.
Themelimi i Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip dhe miratimi prej saj i alfabetit ishte një ngjarje e madhe për shqiptarët, po, për shkak se shtypi shqiptar ishte në shpërgënj, jehona e saj u dëgjua vetëm në rrethet atdhetare të kolonive. E para dhe e vetmja gazetë që doli në vitet e Lidhjes së Prizrenit, ishte “Zëri i Shqipërisë” e Anastas Kulluriotit, i cili, duke ndjekur përpjekjet që bëheshin në Stamboll, njoftonte se ishte duke u vendosur një alfabet i përbashkët kombëtar. Vlerësimet e punës së Shoqërisë së Stambollit dhe të alfabetit të saj në shtypin e Rilindjes fillojnë nga viti 1888, kur doli gazeta “Shqipëtari” e Nikolla Naços, e ndjekur më 1997 nga revistat “Albania” e F. Konicës e “Kalendari kombiar” i Kristo Luarasit dhe gazetat “La nazione Albanese” e De Radës dhe “Shqipëria” e Visar Dodanit.
Vlerësimet për alfabetin do të vijojnë për njëzet vjet, deri në Kongresin e Manastirit. Në mbrojtje të tij u vu i pari Mithat Frashëri, i cili në një polemikë me Faik Konicën, që ishte kundër alfabetit të Stambollit, thotë se shkronjat e alfabetit të Stambollit “s’kanë asnjë qime të metë, janë të lehta, të bukura, të thjeshta, të mbaruara”. “Kalendari kombiar”, duke filluar nga viti 1899, në rubrikën “Ca vite të përmënur”, ka dhe vitin 1879, për të cilin shkruan: “Kries e një shoqërisë në Konstandinopojë (Stamboll) nënë kryesit të Sami be Frashërit; kjo shoqëri shtypi të parënë Abetare shqip”. “Kalendari kombiar” i kushtoi edhe shumë shkrime të tjera alfabetit të Stambollit. Kështu, në një shkrim të vitit 1905, kërkohej që shtypshkronjat “kudo e më çdo vënt të kenë ato shkronja me të cilatë u shtyp Abetar’ i parë në Konstandinopojë, që ka sot shoqëria «Dituria» edhe shtypëshkronja «Mbrothësia», se me këto shkronja janë shtypurë afëro 50 libra me të cilatë janë hapurë edhe shkollat në Korçë edhe të cilatë i kanë mësuarë shumë shqipëtarë në toskëri e në gegëri”.
Më shumë vend i ka kushtuar Shoqërisë së Stambollit gazeta “Drita” e Sofjes, në të cilën u botuan një numër shkrimesh që i bëjnë jehonë kësaj Shoqërie, që vuri “themelinë më të fortë dhe të përjetëshme për gjuhëshkrimin tënë”. Drejtori i saj, Sh. Kolonja, në disa shkrime të tij e quan këtë Shoqëri “fatbardhë e këmbëmbarë”, “shoqatë ekspertësh”, “me njerës me mësim të naltë e me mendim të drejtë, nga çdo fe e nga çdo anë e Shqipërisë, me më të diturët e më të mirët që kishte kombi shqipëtar, e cila ka botuar më shumë se njëqind mijë libra e broshura që u përhapën në çdo kënd të Shqipërisë”. Asdreni, në një shkrim në “Albania”, e quan Shoqërinë e Stambollit “por si një agim për tërë shqipëtarët”. Edhe gazeta “Shqipëria” e Kajros, sado që përdori alfabetin thjesht latin, shkruante për alfabetin e Stambollit se “na është mbushurë mëndja se ato janë të vetëmat shkronja që duen përdorurë sot për çfarë do pune shkrimi”, për shkakun se me to u mësua të shkruajë e të këndojë më tepër se gjysma e Shqipërisë dhe se i përdor mësonjëtorja e Korçës. Në mbështetje të këtij alfabeti janë jo vetëm redaksi e lëvrues të shqipes, po edhe njerëz të thjeshtë të popullit.
***
Studiuesit vënë në dukje se alfabeti Stambollit përmbush kriterin shkencor, sepse mbështetej në parimin fonetik “një shkronjë të thjeshtë për çdo tingull të veçantë”; përmbush kriterin politik, meqë përjashtoi alfabetin grek dhe arab; përmbush kriterin kulturor duke zgjedhur alfabetin latin “si një alfabet i përdorur nga shumë popuj të botës”. Sa për anën praktike, Samiu thotë se “mund të mësohej më lehtë dhe mund të shtypeshin libra me të kudo”.
Lidhur me dy kriteret e fundit, lindin dy pyetje: pse komisioni miratoi një alfabet të përzier latin-grek dhe jo një alfabet thjesht latin si ai që propozoi në komision Vaso Pasha? dhe a ishte vërtet praktik ky alfabet, sikundër thotë Samiu?
Për të kuptuar pse nuk u mor alfabeti latin i plotësuar me dyshkronjësha, i propozuar nga Vaso Pasha, duhet të kujtojmë se ndarja e vendit në myslimanë e të krishterë kishte krijuar një hendek midis shqiptarëve të dy besimeve. Ky hendek, me gjithë përpjekjet e intelektualëve atdhetarë, ishte vështirë të mbushej në një kohë aq të shkurtër. Prandaj çdo përpjekje për ringritjen e kombit dhe për të arritur bashkimin kombëtar, duhej bërë me shumë kujdes, në mënyrë që të mos prekeshin ndjenjat fetare të shqiptarëve. Ndarja fetare pasqyrohej edhe në alfabetet e përdorura nga shqiptarët në atë kohë. Siç shpjegon Samiu, “shqipëtarët ca kanë shkruarë me shkronja llatinishte, ca me greqishte, ca me arabishte dhe ca me shkronja të çpikura e të panjohura nga njeriu”.
Më qartë arsyen e kësaj zgjidhjeje e shpjegon Asdreni, që thotë se “u bë një përzgjim letrash, se dinin fort mirë që shqipëtarët ishin ndarë në disa lagje: ca mësonin gërqishte, ca shqahërishten, edhe të tjerë gjuhët e perëndimit, turqishtja dihet se ishte gjuha e shtetit, ashtu që duke patur nënë sy këto perseje u forcuan që abetari që fillohet të ketë nga të gjitha këto, disa letra për t’i paqësuar tërë shqipëtarët!” Kështu e shpjegon zgjedhjen e një alfabeti të përzier edhe Visar Dodani (i cili alfabetin e Stambollit e quan të J. Vretos) kur thotë se “ky ka krijuar abecenë shqip trazuar me greqishte, sllavishte dhe latinishte dhe të atillën me arsye që të pajtonjë ortodoksinë”.
Çështja ishte të zgjidhej një alfabet që nuk fyente ndjenjat fetare dhe kombëtare të shqiptarëve. Një alfabet thjesht latin do të prekte ndjenjat e ortodoksëve dhe të myslimanëve; një alfabet grek do të prekte ndjenjat e katolikëve dhe të myslimanëve; dhe, më në fund, një alfabet turko-arab do t’i njësonte shqiptarët me turqit, duke fyer të krishterët dhe myslimanët jofiloturq, që ishin shumica e popullsisë së vendit. Domethënë, zgjedhja e çdonjërit nga këto tri alfabete jo vetëm që nuk do të ndihmonte bashkimin, po do t’i përçante edhe më shumë shqiptarët. Pra, për kohën ishte bërë zgjedhja e duhur.
Sa për pyetjen e dytë, koha provoi se alfabeti i Stambollit nuk ishte praktik. Duke qenë i përzier me shkronja greke dhe me disa shkronja të veçanta, ai paraqiste mjaft vështirësi për botim librash e fletoresh nëpër shtypshkronja. Për këtë arsye mbështetja për të erdhi duke rënë, ndërkohë që po rritej numri i mbështetësve të alfabetit vetëm me shkronja latine. Kështu, kur nisën përpjekjet për botimin e gazetave dhe të revistave shqip, u pa se shkronjat e veçanta të alfabetit të Stambollit nuk gjendeshin në shtypshkronjat e vendeve ku shtypeshin këto organe. Si rrjedhim, drejtuesit e tyre hoqën dorë nga ky alfabet dhe zgjodhën t’i shtypnin gazetat dhe revistat e tyre me shkronja latine, të kombinuara në mënyra të ndryshme për të dhënë tingujt e shqipes që nuk i ka latinishtja. Kjo nisi më 1888 me gazetën “Shqipëtari” të Bukureshtit dhe vijoi me gazetat dhe revistat e tjera. Kështu, nga mbi 20 gazeta e revista që dolën në periudhën prej vitit 1888 e deri në prag të Kongresit të Manastirit, alfabetin e Stambollit e përdorën vetëm tri prej tyre.
Pra, kur mendohej se çështja e alfabetit kombëtar qe zgjidhur, botimi nga fundi i shek. XIX e fillimi i shek. XX i shumicës së organeve të shtypit me alfabete me bazë latine e ktheu përsëri në rend të ditës këtë çështje. Filloi një polemikë e ndezur midis mbrojtësve të alfabetit të Stambollit dhe përkrahësve të alfabeteve thjesht latine, të cilën e mbylli vetëm Kongresi i Manastirit. Argumentet e përkrahësve të alfabetit thjesht latin ishin të natyrës kulturore dhe praktike.
***
Të parët që shkruan në shtypin e kohës për të metat e alfabetit të Stambollit, qenë De Rada e F. Konica dhe pas tyre A. Z. Çajupi, Asdreni e Aleksandër Xhuvani. De Rada e quan alfabet të “përzjerë me germa sllave, ndoshta me latine e greke” dhe thotë se nuk do a përdorte një alfabet “që do ta gjymtonte gjuhën dhe do të shkatërronte shpirtin muzikor të saj”. F. Konica jo vetëm që qysh në numrin e parë të “Albanisë” përdori një alfabet latin të plotësuar me dyshkronjësha, po edhe nyjëtoi kritika të ashpra ndaj alfabetit të Stambollit, duke e quajtur alfabet që ka ndaluar “përparimin e kombit shqiptar”, prandaj duhej braktisur. Propozimi i tij ishte të merrej ose alfabeti i Frang Bardhit ose një alfabet i ri që të mos i kishte të metat e alfabetit të Samiut. Çajupi thotë se shqiptarët “duhetë të hyjnë në udhë të drejtë edhe të shkojnë më një udhë të rahurë nga gjithë kombet e qvtetëruara, dyke zgjedhurë për gjuhënë tonë një allfabet që gjendetë bërë, njohurë nga gjithë bota”. Për të, këto kushte i plotësonte alfabeti latin, i cili, “i përhapur më të gjith’ anët, përdorurë nga gjithë kombet e Europësë, është një e madhe dobi për gjuhënë tënë”. Asdreni braktisjen e alfabetit të Stambollit e shpjegonte me arsye praktike dhe shprehej për një “abetar thjeshtë latin”. Edhe A. Xhuvani e quante alfabetin e Stambollit “një ngatërresë shkronjash latinishte-greqishte-sllavishte”, prandaj ishte për alfabetin e “Bashkimit”. Për zgjidhjen e çështjes ai propozonte një rrugë të mesme, me të cilën të mbeteshin të kënaqur si toskët edhe gegët, duke u marrë si themel i gjuhës letrare toskërishtja, kurse për alfabet shkronjat e shoqërisë “Bashkimi”.
Redaksitë e gazetave, nga ana e tyre, e shpjegojnë përdorimin e shkronjave latine me atë se “gjenden kudo ku është dhe një i vetëm shqipëtar” (gazeta “Shqipëtari”); “vetëm se e gjetëm më të lehtë dhe më të përdorur” (gazeta “Shqipëria”, Bukuresht); “për kollajtje përdorimë ato letra të alfabetevet evropeane që gjithë bota i flet me një mënyrë” (Yll’i Shqipërisë”, 1898); se “nuk gjendet kudo, kur alfabeti latin gjendet më çdo çip të dheut (“Përlindja shqiptare”, Bukuresht, 1903); se “në këtë vënt është shumë e rëndë për fuqinë tënë të gjenim a të sillnim shkronja prej të Stambollit” (“Kombi”, Boston, 1906); se shkronjat e gazetës tonë “do të jenë doemos kundër dashtjes tënë, d.m.th. të ngatërruara (“Shqipëria”, Kajro) etj. Pra, qysh nga fundi i shek. XIX gjendja ishte përmbysur në të mirë të alfabetit thjesht latin.
Por nuk qenë vetëm arsyet praktike që shpunë në braktisjen e alfabetit të Stambollit nga shumica e organeve të shtypit të Rilindjes; ishin edhe arsyet kulturore. Me përjashtim të M. Frashërit, të gjithë lëvruesit e shqipes ishin për alfabetin latin; arsyet kulturore janë vënë në pah edhe nga disa gazeta. Kështu, “Shqipëtari” pyeste që më 1888: “Kur gjithë bota e ndritur shërbejnë me shenja latine, përse neve shqipëtarët të qiartemi (grindemi – R. M.) në mes tonë për qefin e ca tiranëve?” Është e kuptueshme që kërkesa për një alfabet plotësisht latin dëshmon prirjen tonë si komb drejt Perëndimit, drejt “diellit që lind nga perëndon”. Kjo veçori e alfabetizimit të shqipes, që ne e kemi quajtur latinitet, përshkon gjithë etapën e parë të planifikimit gjuhësor të shqipes.
Lidhur me mënyrën se si duhej zgjidhur çështja e alfabetit, në shtypin shqiptar të periudhës në shqyrtim janë shprehur mendime të ndryshme. Disa prej këtyre organeve ia lënë zgjidhjen e kësaj çështjeje një institucioni shkencor; disa e shohin zgjidhjen te një marrëveshje e arritur në një mbledhje të përgjithshme; dhe disa të tjera si diçka që mund të arrihej duke pranuar mendimin e shumicës së të pyeturve. Nga këto mundësi u shfrytëzua ajo që ishte më logjike: mbajtja e një kongresi gjuhësor, ashtu siç kishin bërë edhe vende të tjera. Pikërisht, qe Kongresi i Manastirit që i dha fund odisesë së alfabetit të shqipes.
