Nga Krist Maloki
Në visarin gjuhësuer t’onin kemi tri fjalë, të cilat, sikur ,,Heim” i Gjermanëvet, ,,Gentleman” i Englezëvet, e me të vështirë përkthehen në gjuhët e tjera. Këto janë: ,,Besa”, “Ndera” e ,,Burrnija“.
,,Besa” në gjuhë e në zemër të Shqiptarit përfshin fjalën e dhanun e të mbajtun, armëpushim, besnikinë, papreknin, nderën sa e sa të tjera, që s’àsht nevoja t’i rendojmë mbassi mâ parë e mà lehtas i kuptojmë se i numërojmë.
Babat t’onë, kur jepshin a lidhshin besë në mjes njeni –tjetrit a me kedò të huej, mik a anmik nënkuptojshin nji lidhje me të tana rrethanat, të cilen e mbajshin me të tanë fuqit’ e veta e të robvet të vet; po t’ishte nevoja shkrîheshin me pasuni, rob e robi për mos me e thye atê besë, kështu, që ishin të zotë për ,,besë të dhanun” me humbë gjithshka edhe jetën, por besën mos m’e thye.
Fuqia morale e theorisë dhe e vetmohimit të permblidhen në fjalën ,,Besa” me të vështirë kuptohen prej kujdohit, e mâ me të vështirë mund të gjinden më ndonji popull, që t’i dallojë në këtë mënyrë si populli shqiptar.
,,Ndera “ e ,,érzi’’ për Shqiptarin àsht gjithshka mund të jetë mâ e madhe e mâ e çmueshme mbi faqe të tokës. ,,Aj, të cilit i merret ndera, âsht i dekun mbas Kanunit”. Me fjalën ,, nderë” Shqiptari nënkupton jo vetëm largimin prej shka ka të përpjekun me fligshti, por gjithshka i siell nderim faqe të tjerëvet dhe ja nalton çmimin dinjitetit personal të tij.
Fjala ,,nderë “ përmbledh në shpirt të Shqiptarit nji sumë ndiesish të veçanta, të cilat kanë lidhní me gjithshka e rrethon e i përket atij drejt për së drejti a tërthoras: person, familje, gjak e gjini, votër e vend-lindje e sidomos doket e të parevet ,,dy gisht nderë në lule të ballit na i nijti Zoti i Madh”.
Shqiptari e njeh vendin për nderëhupun a të koritun, në qoftë se i thotë kush se rren faqe burravet në kuvend, në qoftë se e pshtyn , i matet, e shtyn a i bie kush; në qoftë se ja prish ndërmjetësinë a ja thyen besën, ja dhunon gruen a e ban me hikun, ja marron (turpëron ) armët e krahit a të brezit; në qoftë se ja dhunon buken tue ja nga mikun a puntorin; në qoftë se ja ndalin uhan e detyrën, ja lkuejnë rrasën e vegshit në votr, ja marrin rendin e të lames së duervet, kur ulet me hangër më ndonji darsëm a festë, mort, etj.
Në nderë e gjejmë rrâzën e asaj ngjitjeje të pashmangun të Shqiptarit për të ruejtë doket e të parëvet e të gjuhës. Mâ se dy mijë vjet stuhi e krajata kalojnë, kamba e ushtarëvet të panumërta të popujvet të ndryshëm shkel e përshkohet në këtë tokë shqiptare, lufta mizore rrenon ç’mos, zgjedhe e robnija e pamëshirshmëne randon mbi kuje të Shqiptarit, e me gjithë këtê Shqiptari gjatë këtyne njizet e mâ shekujve ruen karakter, doke e gjuhë.
Çdo gjâ të huej që gjejmë në gjuhën t’onë âsht transformue e njeshë aq fort me shqipen , se vetëm ndonji hulmëtues i hollë mund t’ja gjêjë rrjedhën, a burimin.
,,Burrnija âsht nji fjalë së cilës i njifet rrjedha pa të vështirë: del prej fjalës burrë! Por kjo fjalë në gjuhë t’onë ka nji veshtrim aqë të hapun, sa âsht jeta dhe përndjekunit e tij me shka e rrethon.
Vetëm tue vrojtë përshëndetjen kryesore të Shqiptarit malsuer : a je burrë! Nji psikolog i hollë gjen krejt shprehjen e dinjitetit njerëzuer.
Kjo përshëndetje përkthye ndër gjuhë të gjalla a të dekuna, del e paveshtrim e qesharake, por Shqiptari përmbledhë në tê krejt shka mund të ketë e shka mund të veprojë mashkulli: vullndesë, guxim, qindresë, bujari e çdo virtyt që e plotson shpirtnisht e njerëzisht.
Burrnija nuk kallxon vetëm sjelljen e jashtme për ball t’anmikut; për këtè kemi fjalën trimní. Burrnija difton zotnimin e vetvedit, nderimin për nder të vet e të tjerëvet, qetësin’ e duresës ndër të paprituna e rreziqe, papërkulninë e pathyeshminë kundrejt të mitosonush.
Për Shqiptarin âsht burni me mbetë në luftë, me i dalë zot atij që i bie ndore, me mprojtë të drejtëat e veta dhe të shoqit, me fjalë anmikun mmos me ja xanë frymën të ligshtit, kur ja rrëfen ligshtin’ e vet, me pritë e me përcjellë miq, me dalë në kushtirm për çdo rasë që ka nevojë shoqi, lagjja, katundi, bajraku etj.
Vetëm burrnija e shtyni Shqiptarin e vërtetë me zgjedhë për banesë të vet me kalue jetën vorfënisht ndër shpella të malevet e curra të thepisuna mâ parë se me ja sjellë shpinën virtytevet të të parëvet e me fitue plang e pasuni, sikur i zotohej pushtuesi anadollak .
Prap, burrnija e bani Shqiptarin guximtar me ja hí e me i dalë në krye disa punëve të kapërthyme e gati të pamrrijshme, si ajo e ngrehjes së dinastisë së Misirit prej nji tregtari shqiptar?
Si punimi i nji Krispi shqiptar për bashkimin e Shtetit italian; të mkambunit e Turqisë së re prej nji Shqiptari; e n’Austri nji Karlo Gega Shqiptar ja del me zgjidhë problemën aqë të vështirë të hekurudhës së Semeringit.
Maximilian Lambertz, Albanisches Lesebuch. Mit einer Einführung in die albanische Sprache, I dhe II, Leipzig, 1984.
(Shkëputur nga libri ‘Refleksione –Kritikë (letrare), analiza dhe mendime të autorit Krist Maloki– përgatitur nga Albert Ramaj)
Përgatiti: ObserverKult
Lexo edhe:
ILIRIAN ZHUPA: ËSHTË VONË TË MË MUNGOSH, E DASHURA IME!
Është vonë të më mungosh, poezi nga Ilirian Zhupa
Më mungojnë shumë gjëra, po ti më mungon e para.
Rruga më shtyn me bërryla, sikur do të më nxjerrë në skaj.
Atje, nëpër stola, rrinë ulur ca pleq me fytyra të bardha
Dhe të gjitha fytyrat ngjajnë.
Unë ku të shkoj? Unë kë të ndjek? Unë kujt t’i flas?
Shkoj në biblioteka dhe librat më kërrusin nga dashuria,
Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë,
Flas me një që s’e njoh dhe s’di se ç’thonë fjalët e mia.
O, po i kam të gjitha e prapë më mungojnë, më braktisin,
Zjarri brufullon brenda gjoksit, ngrohen shumë në të, po jo ti.
Udhët ku shkoj përfundojnë pikërisht atje ku nisin,
Sytë më erren nga pritja sa s’i quaj dot sy.
Pi një kafe me shokët. Ndahemi. Ata vrapojnë te të dashurat e tyre,
Mbështesin kokat mbi supe, pëshpërisin, pastrojnë shpirtin nga bryma.
Po unë çfarë të bëj? Vij te vetvetja. Mbështes kokën në horizontet e grivëra,
Pëshpëris gjer në thirrje dhe më merret fryma.
Pas të gjitha këtyre shkruaj e ç’shkruaj vargje.
Qielli më bëhet i kaltër, mosha më ndihet e bukur, nata më mbushet me yje.
Këndoj dashurinë që e kam dhe s’e kam, po e gjej të brishtë e të madhe
E ndihem demiurg dhe pre i dashurive.
Poezinë e plotë mund ta lexoni KËTU:
NUK PËRQAFOHEMI MË…, POEZI NGA ILIRIAN ZHUPA
Nuk përqafohemi më,
s’shikohemi.
Po duart e tua, e dashura ime,
m’u ulën mbi flokë si mjegulla.
Duart e tua paskan mbetur te unë,
si hiri i zjarreve në shpella.
Nuk përqafohemi më,
mallohemi.
Po duart e tua, e dashura ime,
rrjedhin brigjeve e lugjeve të fytyrës sime,
si shirat e vjeshtës përzënë nga era.
Duart e tua paskan mbetur te unë,
si rrënjët e pemëve të shkelura në dhera.
Nuk përqafohemi më,
harrohemi.
Po duart e tua, e dashura ime,
humbasin si ujërat,
hyjnë nën lëkurë dhe bëjnë rrëmujë atje brenda…
Poezinë mund ta lexoni KËTU:
ObserverKult
