Në një studim përzgjedhja e temës, qëllimit dhe mënyra shumë herë “pëmbysen” dhe “përplasen” kohët dhe idetë, nga pikëpamja e zhvillimeve letrare, shumë kategori nënletare, nga pikpamja sociologjike gjykimi vlerësues, shpeshherë lidhet me një figurë fizike, që lidh botën e jashtme të natyrës me botën e brendshme të njeriut, si një mënyrë shprehje karakteristike letrare differentiae (Wellek&Waren: 2007).
Nga Emrie Krosi
Ideja e krahasimit të Eposit si formë e trasmetimit poetik gojor (e kënduar )me elemente të mitologjisë hershtake shqiptare dhe elementeve biblike, në këtë kategori është shumë e vështirë, pasi jo vetëm që nuk ka studime të tilla në rrafshin krahasimtar, por duke u nisur nga modele të tilla në kohë dhe hapësira shumë të largëta, vetë krahsimi si figurë e kuptimit , të çojnë shumë larg në kohët parake, në formën më polistadiale të eposeve apo formën e shoqërisë më të hershme të matriarkatit, eposi ka formën më të lartë të karakterizimit të një femre, të përshkrimit fizik të saj.
Në letërsinë shqipe apo edhe botërore, asnjë poet ose shkrimtar nuk ka arritur madje ta krahasojë kaq bukur një femër me bukuri të rrallë si Tanusha, (vazja e Krajlit) dhe Shulamita (një vajzë fshatare nga Jerusalemi).
Në eposin shqiptar jepen me plot ngjyra e saktësi mjediset fshatare, kryesisht malore (ku dielli “shumë” po shndrit e pak po “nxeh”), natyra që i rrethon, mënyra e jetesës së njerëzve, që janë mësuar të përballojnë ashpërsinë e terrenit e të klimës, rreziqet dhe vështirësitë (Eposi: 2005). Madje, as eposi më madhështor grek “Iliada” ndërtuar mbi rrëmbinin e Helenës së Trojës (përshkrimi i saj nuk jepet në asnjë rresht), Homeri nuk na e përshkruan drejtëpërsërdrejti bukurinë e Helenës, por na e jep vetëm efektin që shkakton ajo në shpirtin e atij që e sheh.
Në fundvargjet e poemës homerike: Pleqtë trojanë,/ që rrinë dhe kundrojnë nga bedenat e kalasë së Trojës:/ kur panë Helenën që po vinte s’larku/ sa shpejt nën zë mes tyre zun’ të thoshin:/ Nuk duhen sharë, për besë trojanë e akej,/ që për këtë grua hoqën aq mundime/ vite me radhë; me të vërtetë përqaset/ për bukuri me zonjat perëndesha (Homer: 2019). Karakteri parak i eposit shqiptar, madje përshkrimi, që i bën Halili, është një përshkrim krahasues i mahnitshëm dhe përplot elemente natyrore baritore. Ai ishte vëllai i kryetrimit të Jutbinës, Mujit, aga apo mbrojtësi vendor i krahinës.
Kënga “Martesa e Halilit” me krahasimin që bën libidoja e egër e një trimi si Halili, tregon edhe bukurinë etestike të poetizuar në këngët-rapsodi, të pavulgarizuara. Këto krijime autoktone, kanë përcjellë jehonat nga thellësia e shekujve, ku shpreh edhe marrëdhënien shumë të fortë midis femrës dhe dashurisë (Zumthor: 1972). Krahasimi i bukurisë së Tanushës, është kaq epike por jashtë çdo etatizmi folklorik, saqë asnjë lirizëm poetik nuk mund ta përshkruajë atë bukur, përmes lidhzave krahasuese [si] p.sh. : [vetulla si fiskaja/syni si qershia/goja si lulja/ftyra si molla e kuqe/hunda si kalemi/ dhamët si gurzat/qafa si pllumi]. Të gjitha krahasimet janë emra apo tofjalësha emrorë [emrër + mbiemër]. Mënyra e karakterizimit të Tanushës, në epos tregon edhe mjedisin blegtoralo-baritor, se vetë kënga është dashuria dhe hovi rinor i Halilit të egër dhe të shkathët, që dashuron vajzën e bukur të krajlit (Elsie: 2003).
“ …E un Tanushën vetë e ko’ pá,
Kúr kém pasë besë me krajli:
Gjâ mâ t’mirë s’shef njeri nën ket diell!
Vetulla e saj ndrejt si fiskaja;
Shteku i ballit, si shteku i malit,
Kur merr hâna me pranue;
Syni i saj, si kokrra e qershis;
E ka qërpikun, si krahi i dallndyshës;
Ftyra e saj, si kuqet molla n’degë;
Hunda ndrejt, si kalêmi i Tushës;
Goja e vogël, si lula qi shpërthen;
Dhâmët e bardhë, si gurzit e lumit,
Fill mbas shiut kúr po i shndritë dielli,
Qafa e saj, si qafa e pllumbit:
Shtati i saj, si ‘i shtat çetinet;
Misht e dorës, porsi rrêmi i shemshirit…”
(“Martesa e Halilit”: v. 83-99.)
Problematika qëndron mes dy krahasimeve, sepse Shulamita e Solomonit është e kohës së vonë. Koha, kur është shkruar “Kënga e Këngëve” (Bibla: 2005), ka shumë ithtarë dhe kundërshtarë. Sipas datimit në Bibël, Solomoni ka jetur rreth shek. X. (p.e.s), por nuk mund të thuhet se e ka shkruar Solomoni sipas versionit të “The Bible” (The Bible :1983). Solomoni ishte një mbret, dhe mënyra e krahasimit të tipareve të Shulamitës fshatare (edhe mjedisi i jetesës së saj, është tipike baritore), ajo është bareshë që ruan tufën e bagëtisë, është nxirë nga dielli, por bukuria e saj është mahnitës dhe rrezuese, për mbretin plak Solomon (pse jo, nota pedofilie, pasi haremi i tij kishte mbi 1000 femra). Vetë vargu: më e bukura këngë të cilën e shkroi Solomoni (Kënga e Solomonit: 1.1),në rrafshin krahasimtar me vargun: …E un Tanushën vetë e ko’ pá, rrëfimi dhe shkrimi a nuk e kanë fillesën nga fjala? E para ishte fjala: në fillim ishte fjala (Gjoni 1:1-3).
Ne arrijnë të kuptojnë se modelet dhe konceptet frojdiane janë, një tjerrës i fantazive të purpurta me fantazi seksuale (Stenier: 1997), (vetëm individë shumë të rrallë gjenialë që mund ta bëjnë këtë) një mit i kuptimit të jetës sa gjithëpërfshirëse, aq metaforikisht autoritare, si ato që na kanë ardhur nga burime të lashta, kolektive. Dy hyjni, dy perëndi, qeverisin dhe ndajnë qenien tonë, ka pohuar Frojdi, dashuria dhe vdekja, Erosi dhe Thanatosi. Konflikti mes tyre përcakton ritmet e ekzistencës, të riprodhimi, të evolucionit somatik dhe psikik. Por më në fund, në kundërshtim me të gjitha pritjet intuitive, instiktive, për të gjitha shpresat tona, është Erosi, pra dashuria, jo Thanatosi vdekja, që është më afër rrënjëve të njeriut, si teoritë e instikteve dhe racionaliteteve (Longacre: 1996) .
Përtej parimit të kënaqësisë, është pa dyshim, një spekulim metaforik; por thellësia e saj, për trans/misionin e përvojave dhe traumave arketipale froidiane, përmes të pavetëdishmes për racën njerëzore. E njëjta ide, është të nënkuptuarit dhe të meta/psikologjisë e (më)përtejkënaqësisë . Njeriu është i përfshirë në kontradikta primare ndërmjet qenies dhe mosqenies, mashkullit dhe femrës, rinisë dhe moshës, të ndriçuarës dhe të errtës (Carr: 1984).
Më e bukura këngë të cilën e shkroi Solomoni:
“Sa e bukur je, o e dashura ime!
Oh, sa e bukur je!
Sytë e tu pas velit janë si të pëllumbeshave.
Flokët e tu derdhen si një kope dhish,
që zbresin nga malet e Galadit.
Dhëmbët e tu janë si një kope delesh,
që sapo janë qethur e janë larë;
të gjitha kanë binjakë,
e asnjëra nuk ka humbur të vegjlit e saj.
Fjongo e kuqe flakë janë buzët e tua,
të ëmbla fjalët që thua.
Si thelët e shegës të duken mollëzat pas velit.
Si kulla e Davidit është qafa jote,
me shtresa gurësh ndërtuar,
ku një mijë mburoja varur janë,
gjithë mburojat e rrumbullakëta të trimave.
Gjinjtë e tu janë si dy kaproj të vegjël,
a si binjakët e një gazele,
që kullotin mes zambakëve…
Ti je e tëra e bukur, o e dashura ime
ti je e përkryer.
Sa të bukura janë këmbët e tua në sandale, o vashë fisnike!
Si stoli të punuara nga duart e një artizani
janë kofshët e tua të kolme.
Si kupë e rrumbullakët është kërthiza jote
mos mungoftë kurrë në të vera aromatike!
Si një tog gruri rrethuar me zambakë është barku yt
Si kullë fildishi është qafa jote.
Si rezervuarët e Heshbonit, pranë portës së Bath-Rabimit janë sytë e tu.
Si kulla e Libanit që shikon nga Damasku është hunda jote.
Koka të jep nur si mali Karmel.
Si fije të purpurta janë ondet e tua,
dhe nga valëzimet e tyre mbreti është magjepsur.
Sa e bukur dhe e këndshme je, o vajzë e dashur
më shumë se çdo gjë tjetër që të fal kënaqësi të thellë!
Shtati yt i përngjan një palme
dhe gjinjtë e tu, tufëzave me hurma Arabie” (“Kënga e këngëve”: kap. 1-8).
Nëse do të krahasojmë përsëri dy togfjalështa: Gjâ mâ t’mirë s’shef njeri nën ket diell! (MH: Eposi) me togfjalëshin: Sa e bukur je, o e dashura ime!/Oh, sa e bukur je!/ Ti je e tëra e bukur, o e dashura ime /ti je e përkryer/ Sa e bukur dhe e këndshme je, o vajzë e dashur/më shumë se çdo gjë tjetër që të fal kënaqësi të thellë! (KS: Bibla), rapsodi në epos është i kursyer. Vetëm me një fjali përçon gjithë dalldinë eksituese të një mashkulli, në përçimin e bukurisë femërore më përtej turmës (burrave), nuk duhet harruar se kjo fazë e eposit është në kohën e matriarkatit. Bukuria është cilësi epike diellnore, një cilësi ku kumti ngërthen Qiellin dhe Tokën. Poeti lirik biblik, perifrazon bukurinë nën thirrmorin klithmues: [oh!], përsëritja e togfjalëshit: o e dashura ime/ ti je e përkryer a nuk mund të quhet një retorikë e pastër erotike kundrejt një femre, siç në vargun: më shumë se çdo gjë tjetër që të fal kënaqësi të thellë, ku poeti mund të jetë një profet/poet/profan etj., që mund të lidhet edhe me kënaqësinë e mishit/trupit apo edhe të mëkatit të mishit më(përtej)besimit tek Zoti (Bibla). Përngjasmimi më intrigues është gjetja simbolike (në fushën krahasimtare me eposin me njësinë lidhore [lidhëza krahasuese: si]), sikur poeti ose njeh eposin e Kreshikëve të Ballkanit jugor, ose është rastësi. Krahasimet janë në tri rrafshe:
- në rrafshin fizik, (përngjasmimi mes Tanushës dhe Shulamites),
- në rrafshi erotik, (poeti biblik është më i vonë në kohë dhe erotika është pjesë e haremit të
Solomonit, që bien në kundërshtim me eposin shqiptar, ose religjoni vs moralit/matriarkati vs patriarkatit).
- në rrafshin e dallimit për: Tanushën; është më e egër. Ajo është bijë e Alpeve, e lirë, ku ajri klima dhe i ftohti i bjeshkëve me natyrën arkaike që duket që përngjasmon me kohën e akullnajave. Ajo, është kryelartë, është princeshë dhe besnike, ndaj dashurisë dhe burrit që dashuron. Shulamite; është bijë e shkretëtirës. Një vajzë haremi, e skllavëruar dhe e përpunuar në mënyrë artizanale. Ajo nuk është besnike dhe pse është e dashura e bariut, është pjesë e haremit. Janë dallime thelbësore si në karakter por mendoj se edhe në pamjen fizike: Tanusha një bjonde (se dielli “nxeh” pak me tipare që i përshtaten natyrës), kurse Shulamite brune (onde të kuqërremta) se dielli i ka dhënë ngjyrë të bronxtë (natyra tipike e shkretëtirës ).
Krahasimet si: [sytë si të pëllumbeshave/flokët si kope dhish/ dhëmbët si kope delesh/ buzët e kuqe/ mollzat si shega/qafa si kulla e Davidit/këmbët si stoli/ondet si të pupurta/ hunda si qafa e Libanit/trupi si palmë]. Edhe krahasimet për Shulamiten janë emra dhe tofjalësha emrorë [emër + mbiemër]. Tre elementet kryesore që përbashkojnë krahasimet janë cilësimet epitetike:
- zogjtë pëllumbat (shprehësi të paqes),
- ngjyra e kuqe, (pjekura seksuale e femrës),
- shega , (fruti i seksit dhe epshit/përngjasmim me lëngun mestural).
Kurse krahasimet në rrashin erotik (mungesa në epos dhe tepria ne KS/Bibla, janë elemente të njohura në letërsi) duke shndërruar botën e të bukurisë, të ndienjës si një asociacion mes narrativës dhe shijes (Fraj: 1990), janë: [gjijtë si kaproj/këthiza si kupë/barku si zambak/kofshët si stoli], në rrafshin erotik krahasimi është sa florale aq edhe blegtorale, duke kapërcyer mesazhin e një libri të shenjtë, si Bibla.
Përsa i përket “Kënga e Këngëve”, studiusit e Biblës thonë se ndërkohë që librit i është dhënë emri i Salomonit, autorët e vërtetë janë të panjohur (The Holy Bible: 1952 & La Sacra Biblia: 1968). Fshehja e shkruesit të vërtetë, theksohet edhe nga përkthyesi dhe komentuesi në gjuhën shqipe Don Simon Filipaj që shprehet: vetë fjalori me shumë aramaizime e fjalë persiane na siguron se duhet të jetë krijuar shumë kohë pas Salomonit (Filipaj: 1994), meqë vendosja e këtyre këngëve në Bibël, duhet të shkruhej, nga një njeri i njohur i kohë siç ishte Solomoni, (jo një poet i panjohur), që mund të pranohej dhe gjykohej nga lexuesi kryesisht hebraikë.
Qasja ndaj kësaj poeme është një himn kushtuar dashurisë profane njerëzore, mungesa e mesazhit hyjnor, sidomos për hebraizmin nuk mund të quhej libër i shenjtë, kishte mendime pro dhe kundër studiuesve të Biblës si:
- një ritual i përshtatur nga një kult pagan, në të cilin bashkimi seksual i një femre dhe
mashkulli është tipari qendror,
- një dramë dhe lirikë dashurie (Pfeiffer: 1941);
- libër si një përmbledhje lirikash dashurie,
- libër si një përmbledhje këngësh dasmash të kompozuara për festime të ngashme në
lashtësi.
Autorit të Këngëve i ka interesuar, cilësia e mesazhit poetik që del nga teksti si njësi referenciale stilistike:
- të nxitë komunikim të shumëfishtë dhe të thellë si/dhe (në)besim,
- fuqia e fjalës biblike për simbolikën dhe metaforikën e saj si njësi në vetvete,
- të shprehurit i pakufishëm dhe të një ndikimi të fuqishëm në çdo detaj të teksteve (si njësi
më vete) por edhe tërësore,
- pjesët/himn si dashuria shpirtërore vs dashuria Hyjnore
- situatë metaforike tërësore e pa-zakonshme, që përfshin edhe shprehinë poetike,
dhe në rrafshin kulturor, zakonor, filozofik e moral,
- pamja, përshkrimi dhe transcedenca shpirtërore,
- bota shpirtërore përmes ndijimeve dhe përmes shumësisë kuptimore të fjalëve,
- njësimi i realiteve të shumta e të ndryshme, apo kohë dhe kufi,
- shpalimi i rrafshit korrelativ i teksteve/nën-teksteve.
Zëri dashuror, i “konceptuar” si i shenjuar dhe imazhi i shenjuesit, (perceptimi i dashurisë si njeri/individ), sëbashku me të gjitha aspektet e gjuhës për të kuptuar mesazhin e ndienjës, (në të dy tekstet), përmes perceptimit mishtor, mishëron simbolizmin e dashurisë (John:1975).
Kemi një zgjim sipas double voice , (zë i dyfishtë) si trillim i postmodernitetit, si marrëdhënie, mes raportit të zërit të brendshmëm, (të shenjuarit si kuptimi i jetës njerzore), që dendurisht lidhet në raportin e asaj, që mund të kishte qenë ndryshe, një strukturë e realizuar e figurimit të lirikës si thurimë mes Erosit dhe Psikës, që nuk u duhet drita për të prekur shpirtin në errësirë, për të prekur dashurinë si një koncept tokësor (Parker: 2011), qiellnor, Hyjnor, Biblik dhe epiko-mitologjik. “Kënga e Këngëve” është një nga librat e poezisë dhe të Urtësisë së Biblës:
- është mbivendosja dramatike “baritore hebraike biblike”,
- akti më i lartë estetik i ligjërimit narrativ dhe lidhja brendatekstore e këngëve biblike,
- një ndër ligjërimet më të matura të një poeme lirike me tipare retorike, që vjen përmes,
piramidës së Freytag-ut (Longacre: 1996) .
Sipërfundim: kjo qasje në rrafshin krahasues, na jep dy pamje: pamjen e eposit të ruajtur në formë oraliteti, por pak e njohur, kurse pamja e dytë; kënga biblike poetike më unike në botë e letrarizuar, të eposit të dashurisë dhe lëvdimit të hireve të bukurisë femërore në Tokë, një realitet i tjetërsuar pas shumë shekujsh të miliarda lexueve biblike, për femrën e margjinarizuar dhe të nënshtruar nga egoja maskiliste në çdo drejtim dhe fushë të zhvillimeve shekullore socio-shoqërore, intime dhe shpirtërore. Kjo lloj femre sot është një “manikinë” e krijuar artificialisht, ku shpirti i vërtetë femror dhe amsor është “vrarë” falë teknologjisë për krijimin e një femre false dhe robotike. Nuk pretendoj shumë, vetëm një pikë ujë në oqeanin e madh të kësaj fushe letrare krahasuese.
BIBLOGRAFIA:
- At. Palaj, Bernardin & At. Kurti, Donald. (2005): Eposi i kreshnikëve dhe legjenda, “Plejad”, Tiranë
- Berisha, Anton. N. (2015) : Kënga e këngëve – kryevepër poetike e dashurisë dhe e jetës, “Faik Konica”, Prishtinë.
- Bibla. (2005): Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re, (Këngët e Solomonit, kap. 1- 8), “Shoqëria Biblike Shqiptare” (Sh.B.Sh), Tiranë.
- Carr, G. Lloyd. (1984): The Song of Solomon. Series: The Tyndale Old Testament Commentaries. Downers Grove: Inter-Varsity Press.
- Elsie, Robert. (2003): Songs of the Frontier Warrior: An Albanian Epic. Bolchazy-Carducci Publishers, U.S.
- Filipaj, Simon. (1994): Bibla në shqip, “Drita”, Tivari. https://www.vaticannews.va/sq/kisha/news/2019-09/dom-simon-filipaj-bibla-ne-gjuhen-shqipe-ne-pervjetorin-vdekjes.htm.
- Homer. (2019): Iliada, përkth: Llambro Ruci, “Toena”, Tiranë.
- John P. Broderick. (1975): Modern English Linguistics: New York: Thomas Y. Crowell.
- Longacre, E. Robert. (1996): The grammar of discourse. NY: Springer-Verlag.
- Parker, Fred. (2011): The devil as muse : Blake, Byron, and the adversary, Baylor, University Press.
- Pfeiffer, H. Robert.(1941): Introduction to the Old Testament, Harvard University, Harper & Brothers Publisher, New York.
- Steiner, George. (1997): Nostalgia for the absolute. Canada: House of Anansi Press.
- The Holy Bible. (1952): Revised Standard Version, Cokesbury, and: La Sacra Biblia. (1968): Edizione Paoline.
- The Bible. (1983): New International Version.
- Wellek & Waren. (2007): Teoria e letërsisë, përkth: Abdurrahman Myftiu, “Onufri”, Tiranë.
- Zumthor, Paul . (1972): Essai de poétique médiévale. Le Seuil: Paris.
ObserverKult
