Toni Morrison, me emrin e vërtetë Chloe Anthony Wofford, lindi në 18 shkurt 1931 në shtetin e Ohajos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Bijë nga një familje punëtore, u apasionua që herët pas letërsisë dhe ndoqi studimet universitare në Letërsi deri në mbrojtjen e tezës në vitin 1953, mbi temën e vetëvrasjeve në veprën e Uilljam Folknerit dhe Virxhinia Ulfit.
Më pas, filloi karrierën e profesoreshës deri në vitin 1964, kur nisi të punonte si redaktore në “Random House”. Toni Morrison u bë kështu nismëtarja e botimit të autobiografive të Mohamed Aliut dhe Anxhela Davisit. Në të njëjtën kohë, Toni Morrison u emërua profesoreshë e letërsisë në Universitetin Princeton deri në 2006.
Në 1988 fitoi çimin “Pulitzer” për romanin “E dashura”. Romanet e tjera pasuan, si “Xhazi” në 1992 dhe “Shtëpi” në 2012. Në 1993, u njoh ndërkombëtarisht kur mori çmimin “Nobel” për letërsi për të gjithë punën e saj. Akademia Suedeze e shpërbleu me motivacionin: “romanet e saj karakterizohen nga një forcë vizionare dhe një fuqi e madhe poetike, ringjall një aspekt thelbësor të realitetit amerikan”. Deri më tani, ajo është gruaja e tetë, gruaja e parë e me ngjyre dhe e vetmja autore afrikano-amerikane, që ka marrë këtë vlerësim.
Ndër veprat e saj citojmë “Dashuri”, “Sula”, “Zoti e ndihmoftë fëmijën”, “Syri më blu”, etj. Nëpërmjet librave të saj, arriti që jo vetëm në Amerikë, por në të gjithë botën, të luftojë diskriminimet racore.
“Romani të çon në vende që nuk i ke parë kurrë, të bën të përjetosh jetë që nuk i ke imagjinuar. Të mundëson të hysh në lëkurën e tjetrit. Besoj se roli i letërsisë duhet të jetë pikërisht ky: të na rikthejë ndjenjën e empatisë”, – shprehet ajo në një bisedë për letërsinë.
Intelektualisht, artistikisht dhe politikisht e angazhuar, ajo ka botuar një vepër të fuqishme të munduar nga ndarja racore. Çështja racore qëndron në zemër të punës së saj. Është ena ku vlon çdo fjalë, kur ajo eksploron pjesën më të errët të vendit të saj, midis shekujve të skllavërisë dhe dekadave të gjata të luftës kundër ndarjes, para se një pjesë e kombit amerikan të ndërgjegjësohet dalëngadalë për arbitraritetin e institucioneve, të dhunës së përditshme dhe të pabarazive shoqërore, viktimë e të cilave qenë zezakët. Të cilët dalëngadalë e kanë ringjallur identitetin e tyre të varrosur në rrënojat e një kulture, që Toni Morrison e ringjall nga romani në roman.
Me një gjuhë mrekullisht të gjallë, shpikëse si në formë dhe në tematikë, mjaft vizionare, sa arrin të sjellë në mendje poshtërimet e së kaluarës dhe të rindërtojë Historinë mbi themele të reja. Gjuha e Toni Morrison është herë sarkastike, qesharake gjithashtu, shpesh tragjike, po edhe ironike. Një grua mrekullisht e realizuar, për çështjen polemike të paragjykimeve racore në SHBA ka shkruar me një pasqyrë të mprehtë, të palodhur për gati pesëdhjetë vjet. Talenti i saj nuk kaloi pa u vënë re: në vitin 2012, ajo mori “Medaljen Presidenciale të Lirisë”, duke e shtuar këtë në koleksionin e saj të gjerë të titujve, “Legjioni i Nderit’, përfshirë çmimin “Pulitzer” dhe çmimin “Nobel” për Letërsi.
Me kreativitetin e saj letrar, gjatë gjithë punës mjeshtërore nuk reshti për të çmontuar kornizat e perceptimit racial dhe të seksualizmit. Thellësia e mendimit të saj, e tillë siç merr formë në romanet ose në esetë e dalë nga dora e saj, ka frymëzuar, shumë përtej letërsisë së Atlantikut, një numër veprash të mendimit kritik, krijime artistike, mbi nevojën për të dhënë mendim dhe për të provuar, në gjithë kompleksitetin e tyre, përvojat afrikano-amerikane të jetuara si paradigma të këtyre jetëve, të cilat nuk kanë zgjidhje tjetër, veçse të mbijetojnë në një realitet që i mohon ato nga të gjitha anët. Në këtë këndvështrim, Toni Morrison është pjesë e një gjenealogjie të gjatë intelektuale dhe artistike dhe ndjek një traditë laike, në veçanti atë të mishëruar nga vepra e W.E.B Du Bois, figurë intelektuale dhe politike e lëvizjes për të drejtat civile dhe mbrojtës i ndarjes.
Në fillim, provokoi reagime armiqësore në komunitetin e saj, të cilat i shpjegonte kështu: “Ju keni mitologjinë tuaj, dhe pastaj dikush shkruan një libër i cili thotë: “Mitologjia juaj është një mitologji”. Ajo tallet me “rinovimin e psikikës së zezë”, që ishte në qendër të vëmendjes kur u shfaq “Syri më i kaltër”. “Unë, mendoja se ishim mirë ashtu si ishim dhe se nuk kishim nevojë të rinovoheshim”.
I organizuar në tri pjesë: “Shtëpia e të huajve”, “Materia e zezë” dhe “Gjuha e perëndisë”, çdo seksion fillon me një kompliment prekës për të vdekurit: respektivisht atyre që vdiqën më 11 shtator, Martin Luter King dhe James Baldwin. “Shtëpia e të huajve” është përqëndruar në politikë, veçanërisht në çështjet e tjetërsisë, të çuditshmërisë, të qytetarisë dhe të nacionalizmit. Të cilat, sidomos në SHBA, janë të prekshme. Po ashtu, Morrison vëren se racizmi, tribalizmi dhe fanatizmi nuk janë asgjë e re, në fakt, janë diçka e natyrshme për themelin e rrënuar ku u formua kombi.
“Paragjykimi racor, – vë në dukje ajo, – nuk është absolut, i pashmangshëm ose i pandryshueshëm. Për më tepër, ka një fillim, një jetëgjatësi, një histori në erudicion dhe mund të ketë edhe një fund”. Vdiq në 6 gusht 2019, në moshën 88-vjeç./Konica.al
