Nga Andi Bushati
Një debat që duhet të ishte sa kulturor po aq edhe historik, ai se dy shkrimtarë të njohur shqiptarë kanë bashkëpunuar me shërbimet e huaja sekrete dhe janë paguar prej tyre, po degjeneron me shpejtësi në një sherrnajë mes antikomunistëve dhe idhtarëve të regjimit të vjetër.
Publikimi i fakteve dhe dokumentave të CIA-s për disa anë të panjohura të Ernest Koliqit dhe Martin Camajt ka vënë çuditërisht përballë dy grupime krejtësisht përjashtuese ndaj tjetrit.
Nga njëra anë janë ata që i shohin si idhuj dhe turen mbi ç’dokënd që tregon një provë njollëlënëse mbi figurën e tyre. Ky grupim këmbëngul që të flasë vetëm për mitin e shkrimtarit, duke lënë krejtësisht në hije atë që jeta i ka detyruar të bëjnë në rolin e njeriut politik, mërgimtarit apo qytetarit që lufton për mbijetesë.
Krejt ndryshe, pala tjetër ka një ngazëllim të fshehtë se këta personalitete, që morën revansh në vitet ’90, pas denigrimit barbar që pësuan në diktaturë, paskan qenë disi të afërt me portretin që u karikaturonte nëna parti.
Në fakt, ky thjeshtëzim, pasojë e një mentaliteti të ngulitur nga filmat socrealistë të kinostudios, ku duhej ndarë detyrimisht “I miri” nga “I keqi”, ka në mes shumë më tepër nuanca sesa thjesht e bardha apo e zeza.
Po marr këtu si shembull atë shkrimtar që e njoh më shumë e që më ka befasuar në rininë time, atëherë kur e kam zbuluar si një autor të ndaluar.
Ernest Koliqi është pa dyshim tregimtari më i mirë i brezit të vet, të viteve ’30. Me stilin e tij të papërsëritshëm, ai ngriti në një tjetër stad krijimin letrar në gegërisht, me dëshmitë për jetën e kohës në Shkodër, me analizat psikologjike, me përballjen e dilemave mes patriarkales dhe modernes apo lindjes dhe perendimit, ai e revolucionarizoi peizazhin e kohës.
Në këtë kuptim, ai mbetet një klasik për këdo që kërkon ta njohë sado pak letërsinë tonë. Ai duhet mësuar dhe shijuar në shkolla.
Por, sado e vërtetë qoftë kjo, po aq është edhe një tjetër, që nuk i bën nder jo shkrimtarit, por njeriut. Sepse Ernest Koliqi mbetet kolaboracionisti par excellence i pushtimit fashist të Shqipërisë. Ai që siç pranon në ditaret e vet Konti Çiano, paguhej nga Italia edhe para rrëzimit të Zogut. Ai që siç tregon ish dhëndri i Musolinit, u shpërblye me titullin profesor i universitetit të Romës, pasi pranoi bashkimin e kurorës mbretërore shqiptare me atë italiane. Ai që si ministër arsimi i qeverisë Vërlaci, mbylli liceun Francez të Korçës me justifikimin se përhapte ide subversive. Ai që edhe atë që ia mveshin sot si meritë, dërgimin e mësuesve për hapjen e shkollave shqip në Kosovë, e bëri në zbatim të propagëndës pushtuese fashiste, për të fituar, me anë të irredentizmit, zemrat e atyre që nuk e donin Italinë.
E pra, kjo është një anë tjetër e Ernest Koliqit që nuk mund të justifikohet aspak me antikomunizmin e tij.
Nëse dokumentat e CIA-s që ka zbuluar, tani, për herë të parë Auron Tare, ku ai shfaqet si agjent me pagesë apo rekrutues në favor të disa shërbimeve sekrete, mund të mbrohen nga idhtarët e tij në kuadër të përplasjes ku ishte përfshirë bota gjëtë luftës së ftohtë, për rolin që ka luajtur gjatë pushtimit fashist, çdo justfikim do ishte qesharak.
Ndoshta me shkrimtarin ka ndodhur pikërisht ajo që një nga personazhet e vet të spikatur, Gaspër Tragaçi i thotë në dugajën e vet bashkëbiseduesit më të ri, Hilush Vilzës: «veç ai që s’ka nevojë për të tjerë, asht i lirë ».
Me sa duket atë që e nuhati në letërsi talenti i Koliqit, nuk e zbatoi dot në jetë, si qytetar, Ernesti.
Prandaj ai pranoi pagesa nga të huajt edhe kur në pushtet ishte Zogu edhe kur në fuqi erdhi Hoxha. Fati i tij i keq e deshi të mos bëhej dot kurrë i lirë.
Tani, thënë të gjitha këto, ngrihet pyetja: cili duhet të jetë qëndrimi që duhet të mbajmë sot ndaj Ernest Koliqit? A duhet vazhduar me inercinë trushplarëse të enverizmit që e vizatonte vetëm si kolaboracionist? Apo mos vallë, për hir të padrejtësisë gjysëm shekullore që iu bë, duhet dëgjuar vetëm kori i atyre që duan të na e shesin si historikisht të panjollë?
Jo, fatkeqësisht të gjithë ata që duan të imponojnë këtë Ernest Koliq, gjysmak, nuk meritojnë më shumë sesa titulli i famshëm i tregimit të tij: “Tregtar flamujsh”.
Ata reken të shesin përmes këtij personalitetit kompleks idetë e tyre të nostalgjikut apo antikomunistit idiot.
Pikërisht për këtë e duan debatin të skajshëm dhe bardhë e zi.
Ndërkohë që e vërteta është në mes.
Ajo është njëkohësisht edhe me Koliqin përkthyes i virtuoz i poetëve më të mëdhenj Italianë, albanolog përtej normales dhe autor rrëfimesh të mrekullueshme, që nga “Hija e Maleve” e deri tek “Shija e bukës së mbrume”, që zë një vend të pamohueshëm në Panteonin e kulturës shqiptare.
Por fatkeqësisht, ajo anon edhe nga kolaboracionisti dhe agjenti me pagesë, të cilit, nevojat e ekzistencës apo dobësitë njerëzore, i kanë rezervuar një vend turpi në histori.
Ky pra është Koliqi më pranë realitetit, që si shumë bashkëkohës të tij, bij të një shekulli të vështirë, duhen parë në plotësinë e tyre, ku as mëkati i njeriut nuk mund të vrasë veprën, por as talenti i autorit nuk mund ti retushojë atij biografinë. /Lapsi.al
