– Duke kërkuar dramaturgët…-
Nga: Miho Gjini
Dikur habitesha tek shkruaja për dramaturgët e aktorët qe erdhën nga lufta dhe krijuan Teatrin Popullor në Tiranë. Po bëheshin 15 vite nga koha e “mbylljes së perdes së luftës” kur u hap edhe e para shkollë e lartë teatrore, po aty edhe skena ende mbahej me disa vepra që u shkruan prej këtyre njerëzve, sikundër qenë Besim Levonja, Kolë Jakovës, Xhemal Broja, Fatmir Gjata, Shefqet Musarai, Luan Qafëzezi e ndonjë tjetër, të cilët u quajtën dramaturgët e parë tek ne dhe që u interpretuan po nga ish-partizanët: Naim Frashëri e Andon Pano në Tiranë, Pandi Raidhi e Thimi Filipi në Korçë, Nikolin Xhoja në Durrës, Preng Lëkunda në Shkodër e shumë të tjerë që zbritën nga malet! Ata sollën ne teatër idealet dhe ëndrrat e tyre, pjesët e skicuara e disa të luajtura në kohe lufte nga vetë ata.
Disa vite më vonë u njohëm edhe me një teatër tjetër, Teatrin Qendror të Prishtinës, pa ditur asgjë për të, edhe pse ishim e jemi i njëjti popull dhe nuk e morëm vesh se si erdhi në Tiranë shfaqja “ERVEHEJA”, kur udhët me Kosovën qenë prerë me kohë, qyshkur Enveri u nda me Titon. Kështuqë vetiu do të ndodhte që të ndaheshim edhe ne të tjerët, për të mos ditur fare se ç’bëhej fare andej kufirit të “revizionistëve”, të atyre që “kishin marrë rrugën kapitaliste”(!?), sikundër thuhej lartë e poshtë… Po gjithmonë lihet nga një “dritare e hapur” dhe ja tek neve në Tiranë mbërriti inskenimi i poemës “Erveheja” e Muhamet Çamit, realizuar mrekullisht nga artistët e Prishtinës me një sfond patriotik romantik dhe me kryerolin e interpretuar aq bukur nga Melihate Ajeti, me plot pathos, përbrenda një shtjellimi psikologjik, me theksime liriko-dramatike, që më frymëzuan edhe për të shkruar recensën analitike përshëndetëse. Një ditë prej ditësh, na sollën në Institutin e Arteve edhe poetin e dramaturgun nga Kosova, Azem Shkreli e, kur donim ta përcillnim të gjithë, me shumë dashuri, na i bënë me shenjë se e ka shoqëruesin. Po, kur erdhi për nje vizitë familjare nga Kosova Atdhe Gashi, regjisor e dramaturg edhe ai, më caktuan mua ta shoqëroja, si regjisor e pedagog që isha, po jo vetëm, bashkë me dy studentët e mi: Gëzim Kamen dhe Nikoleta Terovën, për të vizitur Krujën e Skënderbeut. Po kushërinjtë e Atdheut më ftuan atë mbrëmje për darkë në shtëpinë e tyre, pët t’u bërë miq me të, për një kohë shumë të gjatë!. Po krejt si një ëndërr na ngjau ardhja e magjisë së aktrimit nga Kosova, Bekim Fehmiu, bashkë me premierën e filmit të Franco Rosit “Aventurat e Uliksit”. Po ne kishim njëfarë frike t’i afroheshim, të rinim e të flisnim me të. Se qenë caktuar edhe shoqëruesit e artistit të madh që ne e vështronim sikur kishte zbritur Perëndia nga Qielli. Por u lumturuam kur, pasi pamë premierën e filmit, bashkë me të e ai u ngritë të falënderonte artistët tanë të pranishëm që e duartrokitën ngrohtësisht për interpretimin njerëzor të figurës Homerike, të cilin e kishim parë në përmasa të tjera, prej divash dhe, midis të tjerash tha se Penelopën e interpretonte aktoria greke me origjinë shqiptare, nga Korça, tani artiste e Hollivudit,-Irena Papa, me të cilën tha ai, “kam fol shkip, sa jam shkep!”…dhe,-shtoi në fund se, sa kishte zbritë edhe ai në Aeroportin “Kenedi” të Nju Jorkut , për të shkuar edhe ai në Hollivud, kishte vënë mbi krye qeleshen shqiptare!… E ku ta dija unë atëhere që, pas arrestimit tim në Tepelenë, ku me patën internuar për “qëndrime liberale!”, do të më lexohej si “akuzë agjitacioni e propogande kundër shtetit” edhe kjo thënie ngazëllyese e shqiptarit BEKIM FEHMIU, të cilin hetuesi im e quante “armik Jugosllavo-Titist!”
Qe si kohë lufte atëhere, luftë ideologjike e politikës ndarëse. E perdja me Kosovën mbyllet përsëri, hermetikisht! Po ca botime të njerëzve që merreshin atje me teatrin, se si hynin përsëri tek ne… Kështu më rastisi të lexojë një dramë moderne të Anton Pashkut, të cilën e pëlqeva shumë, për frymëmarjen e saj e mjetet shprehëse, por që, ndruhesha të bëja zë se e pata lexuar. Qe mbjellur frika! Bile më kishin caktuar të shoqëroja Teatrin Kombëtar, për vizitën e kthimit, pas ardhjes së “Ervehesë”, po për fatin tim të keq, emri im ishte fshirë menjëherë, ngaqë pikërisht ato ditë qe arrestuar xhaxhai i gruas time, me një “grup armiqësor”, që do të dilte i pafajshëm vetëm pas 20 e ca vitesh!
Duhej të ndërronin kohrat, të binin shumë rrufera, gjëmime e shira, të bëhej përsëri luftë e të rilindte rishtazi Kosova, si shtet i pavarur, që ne të kishim dy Teatro Kombëtare, një në Tiranë e një në Prishtinë, për të vajtur e të vinin artistët lirisht, si edhe të njiheshim nga afër e të flisnim me njerëzit që “ngrejnë trarët” e asaj shtëpie që quhet TEATËR, dramaturgët saj. Për një Teatër Shqip. Se, pa dramaturgun nuk mund të ekzistojë asnjë teatër në botë. E thënë dhe e bërë kjo që nga Greqia e Lashtë, që u mbush me teatro para se të kishte godinat e rëndësishme të kultit e të funksionimit të qytetit, më pas edhe të shtetit. Duke na lënë bashkë me to si trashëgim emrat e ndritur të katërshes së famshme: Eskilit, Euripidit, Sofokliut e të Aristofanit. E, do të shiheshin edhe tek ne, si tempuj qytetërimi, amfiteatrot në Butrint, Apolloni, Bylis, Antigone e gjetkë, po edhe qindra-mijëra vite më mbrapa…..Do të kalonin shekuj, do të përmbyseshin njeri pas tjetrit perandoritë e mëdha e do të shuheshin krejt emrat e perandorëve, presidentëve, kryeministrave të shteteve e do të mbeteshin si të gjallë e të pavdekshëm këto katër emra, si edhe të Shekspirit, Molierit, Çehovit, Milerit e Brehtit që erdhën shumë më pas tyre!
Po, të më falni, ju lutem, se rrëshqiti fjala. Do ta nisja, të shkretën fjalë, tek një liber me drama që më dhuroi dramaturgu i ri nga Kosova Arian Krasniqi dhe para syve të mi kaluan radhazi emrrat e dramaturgëve shqiptare që mbetën nëpër afishet e teatrave tona, përveç atyre që përmenda më lartë edhe: Spiro Çomora, Fadil Paçrami, Ndekë Luca, Vedat Kokona, Dritëro Agolli, Ruzhdi Pulaha, Naun Prifti, Teodor Laço, Fadil Kraja, Ibrahim Uruçi, Selman Vaqari, Bashkim Kozeli, Minush Jero, Mihal Luarasi, Loni Papa, Pëllumb Kulla, Haxhi Rama, Dionis Bubani e me radhë. E do më vinte radha që të veja edhe unë në Kosovë, për herë të parë, por jo nga vendi im, po nga Greqia ku kisha mërguar pas eksodit të madh dhe do të shpinim aty shfaqjen e parë në shqip “Emigrantët”, vënë në skenë në Athinë nga ish-nxënësi im Lefter Simoni, ku nuk do na ndahej asnjë minutë, vëllai ynë i çmuar, poeti Ali Podrimja! Dhe do të shikoja nëpër postera muresh, afishe e reklamat e teatrit, emrat e dramaturgëve të Kosovës, që nga ata që na erdhën në Tiranë, duke shtuar këtu Hivzi Sulejmanin, Milazim Krasniqin e Mehmet Krajën, bile edhe t’i takoja disa syresh me dashuri, si Ekrem Kryeziun, Haqif Mulliqin, Jeton Neziraj, Teki Dervishin, Enver Petrovcin, Mentor Zymberajn dhe Arian Krasniqin. Dhe me ketë të fundit do të përbënim 20 vite më mbrapa, Jurinë e Festivalit të përvitshëm MONO AKT të Mentor Zymberaj, në muajin nëntor të këtij viti, në Pejën e mrekullueshme, për të mësuar se , miku im i ri ishte studenti i mikut tim të vjetër e po kaq të shtrenjtë, Prof.Dr. Nebi Islamit, Dekan në Fakultetitn e Arteve në Universitetin e Arteve në Prishtinë. E unë do të trishtohesha menjëherë, ngaqë ne në Tiranë, nuk e kishim ende një Fakultet të tillë, edhe pse Akademia jonë e Arteve kishte më shumë se gjysmën e shekullit që ishte krijuar. Tek ne shkruheshin drama nga njerëz që e dashuronin teatrin si gjini, sikur kishte ndodhur në Elbasan me Ethem Haxhiademin fillimisht, po edhe me vonë me Thanas Borodanin, Tomor Himçin, në Shkodër me Henrik Lacaj, Andrea Skanjetin, Ton Shoshin, Serafin Fankon, Stefan Çapalikun, Muhamet Tukën, me Bruno e Primo Shllakun, në Tiranë me Sulejman Pitarkën, Andon Panon, Kujtim Spahivoglin, Ferdinand Hysën, Mimika Lucën, Sheri Mitën, në Durrës me Gjergj Vlashin, Kadri Piron, Haxhi Ramën, Spiro Urumin, Bashkim Hoxhen, në Korçë me Vangjush Zykon, Mirosh Markaj e Skender Demollin, në Kosovë me Muharrem Qenën, Niman Muçën, Agron Gërgurin e sidomos me Refik Abazin nga Tetova në Republikën e Maqedonisë së Veriut. E, po prej tyre do të kishim edhe disa drama të vëna në skenë, apo edhe të mbetura ende nëpër libra e revista! Kështu pra, dashuria për teatrin, po edhe nevoja e ekzistencës së një Teatri me fizionomi shqiptare, do na shtynte edhe ne të treve që merremi me kritikën teatrore për një kohë të gjatë ( Nei Islamin, Josif Papagjonin e Miho Gjinin) që të sillnim edhe ne kontributin tonë në repertorin teatror, si me analiza, shkrime e kërkesa, po edhe me disa drama e komedi origjinale…
E përsëri Teatri ynë, i cili përpiqet të sigurojë nje repertor stabil, me vepra origjinale në krijimin e fizionomisë kombëtare, duhet të kujdeset që të ketë gjithmonë pranë, dramaturgët e vet të afirmuar si të tillë, pranë skenës, që është e mbetet si “Vatra e Zjarrit”. Në çdo kohë. Aq më tepër tani, që na duket sikur teatri ka pushuar së ekzistuari. Po, Teatri duket të jetojë e të ekzistojë, gjithmonë si në kohë normale, ashtu edhe në “kohë lufte”, sikundër e ndjemë edhe në këta gjashtë muaj të vështirë që ikën e që do kalojmë akoma, të përafërta, të izoluar, me maska në fytyrë, si të ishim përsëri në front, pa trupa kundërshtarësh e tanke para nesh, pa krisma armësh fare, po me shumë të vdekur, -ndoshta lufta më e tmerrshme e shekujve. E përsëri do të kemi një mbijetesë të Teatrit! E gjithë ajo armatë dramaturgësh që përmëndëm më lartë, do ta mbajë teatrin me “bukë” dhe me shpirtin e tyre, bashkë me aktorët, regjisorët e drejtuesit e teatrove. Veçse, duhen njerëz-artistë të përkushtuar, aktivë e pasionant, dhe njerëz që nuk i ndahen kurrë teatrit, që shkruajnë përsëri drama, si Arian Krasniqi e artistë e organizarorë si Mentor Zymberaj, në Pejë, që nuk jepet, një dramturg si Jeton Neziraj në Prishtinë që bënë një tjetër festival po aty e “gozhdon” publikun e vet me dramën origjinale “Armiku i Popullit”, apo si regjisor-dramaturgu tjetër Fadil Hysaj me një “Etno-Festival” në pronën e tij në rrethinat e Prishtinës. Duke vazhduar kështu, me artistin e përkushtuar Ylber Nuredini që e mbajti rishtazi festivalin në kohën më të keqe, rrethuar nga “viruset e kohës” e moti i keq në Dibër të Madhe, apo nga Adonis Filipi, në Elbasan, si të ishte “i vetmi trim në luftë” tek ne, me spektatorë që mbushën kalanë e qytetit nga brenda me maska, po edhe me mysafirë artdashës nga Ballkani e nga Turqia, që e sfiduan Covid-19-tën….
Duke qëndruar një javë me dramaturgun e ri Krasniqi, njëherësh një njeri i mrekullueshëm, me etikë e kulturë qytetare, do të mësoja se ai kishte shkruar katër drama, të cilat qenë realizuar në Teatrin “Dodona”, në atë të “Gjilanit”, ndërsa e treta, drama “Gjashtë” ishte vënë ne skenën e Teatrit Kombëtar në Prishtinë, në vitin 2005 dhe e ka prezantuar atë në Festivalin e Teatrove Eksperimentale, në Kajro të Egjiptit. Njëherësh ështe autor i katër skenareve të filmit me metrazh të shkurtër, realizuar gjatë viteve 2004-2009, si edhe të tre serialeve të radio-komedive (” Heronjtë e natës”, “Andrrat” dhe “Stinë dashurie”). Është përzgjedhur për t’u realizuar edhe skenari i tij për film artistik, me metrazh të gjatë “Histori majë kulmi”. Ndërkohë ka botuar dy libra me drama (“Gogoli”,-dramë për fëmijë dhe librin tjetër “Dy Drama”) , gjatë viteve 2002-2009. Ndërsa unë kam ndër duar tani botimin e librit të ri të Arian Krasniqit me titullin “Drama”, brenda së cilës ndodhen edhe katër pjesë teatrore të reja të tij. E vështroja me kërshëri këte person bojëpakt, enigmatik, paksa më të shkurtër prej meje, që e kishte përherë meditacionin e shkruar mbi ballin e gjërë, peshën e mençur të fjalës tek fliste dhe maturinë e njeriut të thjeshtë. Pa e njohur asfare, ai do të bëhej menjëhere i afërt e do ta kishe si dhuratë të këndshme, ta pije me të një kafe a një gotë me verë ndër ditë e tryeza festivalesh.
Realisht Krasniqi, ish-kritiku e drejtori i Teatrit Kombëtar të Kosovës i viteve 2008-09, do të më dhuronte dy libra të tij, pra edhe një libër me recenca shfaqjesh e dramash të kolegëve, që më duhej t’i merrja me vete e t’i lexoja në qetësinë e imponuar nga Koronavirusi në Athinë, ku edhe banoj si refugjat ekonomik. E kështu, do ta kisha rishtazi Arianin e dashur në tryezën time të shkrimit, për ta lexuar, edhe pse më është vështirësuar të lexuarit.
Po çfarë e shqetëson këtë dramaturg të ri nga Kosova? Është po ajo “ëndërr e vrarë” e lirisë, e pavarësisë dhe e dashurisë njerëzore,-pra e vetë jetës, e cila reflektohet gati në të gjitha veprat dramaturgjike të autorëve të Shtetit të Ri të Kosovës. Janë traumat njerëzore, plagët që flasin e që i krijoi e i trashëgoi lufta, sakrifica e vetëflijimi, si edhe agimet e lirisë e të ëndërrimeve që erdhën më pas, si një realitet krejt i ri. Në disa shfaqje që kemi parë në Prishtinë, Gjilan, Pejë, Podujevë, Dibër e Madhe, Elbasan e Tiranë prej dramaturgëve Haqif Mulliqi, Jeton Neziraj, Naser Shatrroli, Shemsi Doda, si edhe prej regjisor-dramaturgëve, si Isa Qosja, Muharem Qena, Ekrem Kryeziu, Enver Petrovci, Fadil Hysa, Mentor Zymberaj e prej ndonjë tjetri autorë që tani nuk po më vjen ndërmend, është po ky sugjestion tematiko-emocional, që e imponoi realiteti i Kosovës, si edhe lufta e paslufta, prishja e ekulibrit njerëzor dhe “vrasja e ëndrrave”.
Të katër dramat e Arian Krasniqit janë simbole të këtij realiteti të ashpër, befasues, dramatik. Shtrati i dramave të tij nuk e ka dhe aq kompozicionin klasik të atyre veprave dramatike që njohim, në strukturën e ndërtimit, me shtrirje linjash, konfliktesh e karakteresh, po e kanë në brendësi psikozën e tragjizmit që ka pësuar jeta,-shfaqur kjo përmes një dialogu të shtrirë e fortë të gjatë të atyre personazheve të mbingarkuar me strese që u është prishur ëndrra e mbartin plagët e viteve që rëndojnë. Për më tepër u takojnë dramave simboliste, të cilat janë trajtuar edhe më parë, sidomos prej vëllezërve Qosja (Rexhepit e Isës). Kështu, drama e parë “Karremi”, e thjeshtë në dukje, ka trajtën e një përralle të moçme, ku flitet për kapjen e “peshkut të artë” midis dy bashkëshortëve të rrënuar nga jeta, shpresat e ëndrrat e të cilëve janë shprishur me kohë. Mirëpo, lodhja, stërmundimi e koha i ka vrarë edhe fizikisht e “peshkun e artë” nuk po e zejnë dot, edhe pse karremin e kanë harrue pa marrë, duke vënë në “grep”, herë unazen e martesës, here syrin, veshin e pjesë të tjera të trupit, sa mbetet veç skeleti i tyre! Simbolika e kapjes së “peshkut të artë” që flitet e s’u bjen kurrë në rrjetën e peshkimit të njerëzve të varfër, do të mbetet si një iluzion, pa dyshim. E vetëm kaq. Drama do të mbetet kështu në kornizën e përrallës e të iluzionit. Drama e dytë “Kumbulla Amerikane”, e cila rreket të trajtojë “plagën kanunore” ende të pambyllur, e ka shtratin e dramës, paksa më ndryshe e më gjerë, po përsëri në trajtat simbolike të saj, parë nga pozitat e sotme, me digresione ndërhyrëse, përmes një narratori e spektatori, që janë e s’janë pjesëtarë të dramës, po që gjithssesi “e drejta kanunare” do të vihet prej tyre e vetë autorit, në “kudhrën” e debatit, si prishje e jetës normale e rrjedhës, si grahmë e së kaluarës, deri në shuarjen e plotë të jetës ndër breza, E gjitha zhvillohet në një mot të shprishur, me shira të pandërprera, në dimrin e egër, duke shfletuar “fletët e kanunit”, midis atyre që dikur kanë qenë miq shtëpie e “tash jan n’gjak”. E” jeta,-thuhet diku tjetër,-i ban njerëzit e egër, gati/ si bishat e malit, që për me metë gjallë e hajnë njani-tjetrin”!, Autori e shtjellon “gjamën” e hakmarrjes së dikurshme, si një diskucion në sferën e moralit, midis së djeshmes e të sotmes, për me dalë tek normaliteti i jetës, tek ëndrra reale e gjithkujt. Tragjikia ndodhet nën rogozin ku qëndrojnë personazhet, si një eksplozion që pritet të plasë nga çasti në çast! Dhe, në vend të kafes së idhët, njeri prej spektatorëve do të shpërndajë “kumbullat e tharta” nga kopshti i shtëpisë, mbjellë qysh prej lufte, prej një ushtari amerikan!. E pas këtij shtjellimi e detaji simbolik, autori do të zbuloj absurditetin e sherrit qe i ka shti të dyja familjet në armiqësi nga ndarja e pronës “Është a s’ëdhtë e jona kumbulla”(!?, e mbjellë prej një ushtari që kaloi aty, qoftë edhe rastësisht, e cila ka hedhur shtat e ka nxjerrë kokra kumbulle, bërthama e së cilës u “mbetet në fyt” personazheve” që do ta kenë jetën e shkurtër…, deri në “vrasjen e ëndrrave” e të jetës së tyre!. Drama e tretë “Ifigjenia Kukull” me subjektin e vetë të shkurtër, mbetet përsëri si një simbolikë lufte paramilitare në mendjen e një fëmije të cilës, edhe në kohë paqe i kanë mbet jehonat e zhurmshme të luftës. Po gjithçka është e mbetet brenda këtij simboli të luftës se dikurshme, që i ka lënë fëmijës frikën, edhe kur përreth saj xhirohet një film me luftë (kundër luftës!) e ëndrrat e saj shprishen po njëlloj. Se psikoza e luftës do të mbetet e nuk do të shuhet krejt… Po edhe në dramën e katërt “Arra e sëmurë”, simbolika e luftës bëhet dhe më tronditëse, duke e ringjallur plagën e vjetër. Burri e ka varur veten tek një degë arre e oborrit, sepse nuk e treti dot krimin e miltarëve serbë, që i përdhunuan gruan para syve të vet e kjo barbari kafshërore nuk mund të tretej kurrsesi në vetëdijen e shpirtin e tij. Zbulimi i dramës së kaluar rëndon në psikologjinë e njerëzve të sotëm, sa kthehet tanimië si një traumë e thellë e vetëdijes. Kemi kështu një vepër dramatike të fuqishme, edhe më të plotë se të tjerat, do të thoshnja të vonuar në vënien e saj ne skenë, prej ndonjë trupe shqiptare, nga më të mirat dhe me e shfaqë premierën aty në Hagë, ku është hartuar simbolika e kundërt e luftës së shenjtë në Kosove, deri në këtë farë feje, sa edhe viktimat e tyre të nëpërkëmben. Prandaj e deshta fort këtë djalë patriot, të pastër, të thjeshtë e produktivë të Kosovës, dramaturgun Arian Krasniqi, jo se është më i miri, po thjeshtë si ma i mbrami i gjithë asaj plejade të artë që cituam, aq sa mundëm më lartë, të cilët i lindi dhe i mbajti toka e Kosovës, për ta ndritur skenën e saj, me vlerat e DRAMËS SHQIPE e për të thënë më zë të lartë: “Mos harroni, o Njerëz: ËNDRRAT NUK VRITEN!”!
