Nga Zejnullah Rrahmani
Disa diciplina të studimeve synojnë t’u japin përgjigje ndaj çështjeve që ngreh një teori tashmë e njohur si teoria e mitit. Të paktën kjo mund të thuhet për teorinë letrare në përgjithësi, për filozofinë, për antropologjinë, për folklorin dhe natyrisht, për psikologjinë.
Të gjitha këto diciplina ndërlidhen në përpjekjen për të dhënë sqarime e për të ndriçuar çështje që dalin nga prania e mitit në letërsi, një prani e mitit që është e lashtë dhe e vazhdueshme në krijimet narrative.
Njëra nga çështjet është pikërisht a është e domosdoshme për krijimtarinë e formës narrative prezenca e mitit? Në disa forma të krijimtarisë, si në këtë që përmendëm (forma narrative) është qartas i pranishëm miti, po format tjera?
Janë të çliruara nga format e prezencës së mitit apo edhe aty miti është i pranishëm në kuptim tjetër? Dëshminë e hershme të rëndësisë së mitit për krijimtarinë poetike e kemi në Poetikën e Aristotelit.
Aristoteli
Është e padiskutueshme dhe Aristoteli e ka thënë qartë në Poetikë,që tragjedia ka në epiqendër lëndën e quajtur mythos. Kjo nënkupton ngjarje që përmbajnë konflikt, veprimin e heronjve deri në zgjidhjen e konfliktit që nënkupton katastrofën e heronjve. E njëjta gjë pothuajse në tërësi vlen për epikën dhe narrativen në përgjithësi. Në esencë fjala mythos kishte kuptimin e fjalës “tregim”, “ngjarje e trilluar”.
Por fjala “mythos” që në lashtësi ka përmbajtur një ambiguitet kuptimor , ka nënkuptuar diçka të thënë, të treguar, por edhe ligjëratë, tregim. Homeri ka qenë mjaft i gjerë në përfshirje të ambiguiteteve të tilla të fjalës mythos: në Odiseja (I.v.358). Telemachus i thotë Penelopes të kthehet prapësht shkallëve dhe të shkojë midis grave , për të nisur mythos-in (për të zhvilluar një bisedim publik) me burrat. Telemachus të njëjtën fjalë e përdor kur kërkon nga Nestori t’i tregojë ndonjë mythos (tregim, ngjarje) të cilën mund ta ketë ndëgjuar mbi babain e tij të humbur (Odyssey, III.v.94). Në Iliadën (IX.v.443) Phoenixi dallon mythos (fjalë) nga ergon (veprim, bëmë), kur e përkujton Akilin, të cilin e kish nxënës, se duhej të bëhej njeri i fjalëve (mythos) dhe i veprimeve (ergon). Electra, heroina e tragjedisë së Euripidit , betohet që ka për t’ia treguar të shoqit gjithë të vërtetën (mython). Herodoti (Histories II.45), e përdor fjalën mythos në vende që shihet se ka të bëjë me “histori të rrejshme”, të pavërteta , si për shembull në tregimin (mythos) mbi Heracles, i cili nuk mbështetet në fakte.”1
Nuk ka asnjë dyshim që që me vetë praninë e mitit në krijimin letrar, kushtëzohen disa aspekte të veprës letrare, sidomos ato që i përmbledhim me nocionin e strkturës së veprës letrare. Kuptimi i “ngjarjes” në vepër e përcakton konfliktin dhe rrjedhën e tij, personazhet dhe çfarësinë e tyre, e përcakton kohën e veprimit dhe më në fund, idenë që realizohet gradualisht nëpër tërësinë e veprës letrare. Kuptimi i “ngjarjes” në vepër e përcakton konfliktin dhe rrjedhën e tiji, personazhet dhe çfarësinë e tyre, e përcakton kohën e veprimit dhe më në fund, idenë që realizohet gradualisht nëpër tërësinë e veprës letrare. Në anën tjetër, edhe një shikim fare i përciptë na e zbulon faktin që letërsia në përgjithësi nuk mban historikisht të njëjtin qëndrin ndaj mitit.
Ai qëndrim mund të përcillet nëpër faza të ndryshme historike të letërsisë dhe të shihet që ka ndryshuar, ka evoluar. Ndonjëherë ka fituar peshë më të madhe dhe herave të tjera letërsia ka synuar minimizimin e rolit të mitit brenda trupit të vet. Në këtë aspekt domosdo që shtrohet çështja e rëndësisë që ka miti dhe prania e tij në letërsi sot për kritikën dhe teorinë letrare. Procesi i tillë i zhvendosjes së rëndësisë së mitit në letërsi në të vërtetë është i vjetër dhe duhet të ketë zënë fill në një fazë të rishqyrtimit të miteve.
Xenophanes
Përcaktimi i miteve në kuptimin e definimit të tyre si dhe kritika e miteve është i argumentuar të paktën në shek.VI para Krishtit. Xenophanes, i cili ka qenë poet elegjiak dhe filozof, mësus në shkollën e Pitagorës, në krijimet e tij ka përqeshur botëkuptimet e Homerit dhe të Hesiodit mbi perënditë dhe mbi mitet në përgjithësi. Më vonë ai gjithashtu e ka mohuar filozofinë e Pythagoras mbi kalimin nga jeta në jetë, doktrina e transmigracionit të cilën e mbronte filozofi i shquar Pythagora.
Platoni
Në Dialogun Phaedrus, Platoni ka paraqitur Sokratin duke biseduar me Phaedrus dhe kur kanë arritur në vendin e caktuar. Phaedrus ngrit tezën se mund të ishin pikërisht në vendin ku perëndia Boreas i ka krijuar (carried off) Orithia-n sipas mitit. Sokrati i përgjigjet se nuk i beson kësaj përralle: “Mitologeme”, dhe se këtë lloj tregimesh dhe interpretimesh i konsideron si artificiale dhe për punë biznesi. Për Sokratin, krejt ajo botë e mbushur me përbindësha të panumërt, me figura të ndryshme jashtëtokësore të së kaluarës, paraqet një lëmsh në të cilin kur dikush dëshiron të mësojë diçka , duhet të hulumtojë gjatë e gjatë për të nxjerrë pak mençuri.
Pausanias: Kritika e miteve
Se kritika e miteve ishte shumë e zhvilluar, mund të flasë më së miri fakti që një kritikë e tillë është inkuadruar në disa nga vetë mitet. Në shembullin e treguar nga Pausanias të mitit të Theagenesit nga Thasosi, “ambicja e të cilit ishte, mendoj unë, të rivalizonte ndaj Akilit me fitimin e çmimeve për vrapim në atdhe, si më i shpejtë nga ata që ishin quajtur heronjë. Numri i përgjithshëm i fitoreve që kish korrur ai ka qenë një mij e katërqind.”2. Kur ka vdekur Theagenes , sipas Pausanias, qyteti (kuvendi) i ka ngritur atij një statujë në sheshin kryesor të qytetit.
Njëri nga kundërshtarët e tij, e ka përqeshur Theagenesin e vdekur për çdo natë. Dhe, një natë statuja e Theagenesit është shembur mbi të derisa ai po tallej aty pranë dhe e ka vrarë tallësin. I biri i viktimës e ka paditur në gjyq statujën e Theagenesit dhe gjyqi ka vendosur që statuja është fajtore, prandaj e kanë lidhur statujën si të ishte njeri i gjallë dhe e kanë hudhur në det, si dënim. Në këtë pjesë të tregimit mbi mitin e Theagenesit është plotësisht e qartë kritika ndaj mitit që edhe në formë të “statujës” (të famës së përjetshme etj.) është vrasës.
Procesi i këtillë i shikimit përtej, i shikimit në realitet e jo në fiksion, është i njohur si kritikë mitesh ose si proces i demitizimit 3.
Mirëpo kritika e tillë është e përqëndruar vetëm në raportin e vërteta /trillimi dhe nuk përfshin shumë aspekte të tjera që një qasje ndaj mitit mund të përfshijë. Më në fund, vetë kritika dhe në përgjithësi teoria e mitit tepër është zhvilluar si kritikë e tillë se sa si një kritike e cila përmbledh dhe vë në rend çështjet jashtëzakonisht të komplikuara të relacionit midis letërsisë dhe mitit. Në anën tjetër, teoria dhe kritika e mitit nga koha e romantizmit e këndej ka pasur një prirje që ta mohojë mitin si një shprehje e cila tërheq vërejtjen ndaj objektit konkret.
Ernst Cassireri
Mundësia që miti të njihet përmes identifikimit të tij me objektin historik ose përmes krahasimeve me mitet e tjera, është refuzuar fuqishëm nga studiues të ndryshëm, midis të cilëve Ernst Cassireri është shumë i njohur. Ky studiues, në veprën Filozofia e formave simbolike 4, ka thënë që “miti është formë e mendimit”. Cassirer ka bërë më së pari një kritikë të ashpër ndaj teorive negative mbi mitin, teori të cilat mitin e shpjegojnë si një të ndodhur gabim, ose e shpjegojnë mbi bazë të keqkuptimit gjuhësor. Keqëkupitmet e këtilla Cassirer i sheh si manifestime të një realizmi naiv. Përkundër teorive të këtilla, Cassirer insiston që miti është një “formë simbolike” për njeriun një formë fundamentale porsi gjuha. Në shkrimin e tij me titull Gjuha dhe miti 5, ky studiues i është qasur problematikës së mitit në letërsi nga aspekti i gjuhës, pra nga mbrenda, nga shprehja gjuhësore e tij, shprehje që është mjeti themelor i arsyes njerëzore.
Cassirer e ka hetuar që gjuha shpreh më tepër tendenca mitizuese se sa tendenca racionalizuese. Gjuha si simbolizim i mendimit paraqet dy mënyra të ndryshme të atij mendimi: mënyrën logjike dhe mënyrën imagjinative.
Mënyra logjike, është mënyrë përshkruese, diskurzive, kurse mënyra imagjinative është më tepër kreative dhe imagjinative. Inteligjenca njerëzore niset gjithmonë nga koncepcionet , të cilat janë aktivitete primare mentale dhe përmes procesit të mendimit arrin të realizohet në të shprehurit simbolik. Një koncept mund të ruhet në mendjen e njeriut vetëm nëse është regjistruar si simbol. Për këtë arsye studimi i formave simbolike në përgjithësi ofron çelësin për t’i njohur koncepcionet njerëzore. Çfarëdo qofshin format simbolike: verbale, religjioze, artistike, fizike, matematike etj., të gjitha paraqesin një proces të bredhjes mendore.Mitit kështu i atribuohet në të njëjtën kohë reprezentimi, por edhe njohja përmes tij dhe më në fund krijimi i botëkuptimit mbi botën, cilësi kjo të cilën e ka edhe gjuha:
“Pra, format e veçanta simbolike nuk janë imitime, po pjesë të realitetit, sepse përmes tyre çdo gjë reale bëhet një objekt për të kuptuarit intelektual dhe i tillë bëhet i qartë për ne”6.
Dy mënyrat më të vjetra të këtyre formave simbolike për Cassirerin janë gjuha dhe miti. Ato shfaqen në kohë përtejhistorike, në lashtësi dhe forma mitike del prej formës gjuhësore e pastaj e ato ndërthuren dhe gjuha, gjithashtu, zhvillohet në mbështetje të mitit. Forma e arsyes ndërtohet mbi elementin e gjuhës dhe lidh formën e mitit me formën shkencore.
Arsyeja është arritje njerëzore, atë njeriu e ka fituar përgjatë një procesi të njohjes dhe të përvojës. Miti me kohë ka ndërtuar me anë të gjuhës idetë e veta figurative mbi bazë të një përvoje magjike në të cilën ka funksionuar gjithmonë, ashtu sikur edhe gjuha. Ai gjithashtu përgjatë historisë i ka pasuruar format e tjera, si formën religjioze ashtu edhe formën artistike.
Por derisa gjuha 7 ka njohur një zhvillim, duke dalur përjashta rrethit të magjisë dhe periudhës së krijimit të miteve, në fazën e mendimit logjik dhe të koncepteve të formuara mbi bazë të fakteve logjike, që shënon lindjen dhe zhvillimin e shkencës, deri në shkallën e gjuhës së filozofisë. Miti është jointelektual, ai i takon epokës së oralitetit dhe për nga shprehja është i tipit të imazhit. Gjuha e tij krijon imazhe të cilat janë shprehje e përshtypjeve të para, një përvojë e drejtëpërdrejtë dhe pa ndërmjetësime. Miti nuk paraqet gjërat, në këtë kuptim për Cassierin, imazhi që krijon miti është vetë ai send. Pra të folurit përmes imazhit të sendeve.
“Shumë herë është shënuar që lidhja intelektuale midis gjuhës dhe mitit është metafora. (…) Burimi real i metaforës është parë herë në konstruktin e gjuhës, herë në imagjinatën mitike ; ndonjëherë është supozuar të jetë ligjërata, e cila nga gjuha e saj origjinalisht e natyrës metaforike paraqet nismën e mitit...8
Bartja e këtij kuptimi për artin do të thotë që arti është simbol i krijimeve të tilla. Përveç artit, në këtë nivel paraqitet edhe gjuha, filozofia dhe shkenca.
Të gjitha këto pastaj së bashku, brenda një funksioni organik, përbëjnë qenjen e realitetit shpirtëror të njeriut.
Claude Levi-Straussi
Në teorinë e mitit një ndikim të jashtëzakonshëm kanë pasur studimet antropologjike. Përfaqësuesi më i shquar i këtij orientimi ka qenë Claude Lei-Strauss. Vepra e tij e rëndësishme për teorinë e mitit në përgjithësi është Antropologjia strukturale, 9 në të cilën çështjeve antropologjike iu ka qasur duke përdorur rezultatet e etnologjisë frenge, metodën e studimeve sociologjike, por edhe i ndikuar nga metoda strukturale e Ferdinand de Saussureit. Në veprën e vet ka studjuar dhe ka analizuar në mënyrë krahasimtare afërsinë gjinore, martesën, praktikat e ndryshme rituale, mitologjitë, lidhjen me semantikën, estetikën dhe me vlerat e tjera të shoqërisë që nuk ka zënë shkrimin (fiset e ndryshme në Amerikë, Amazoni).
Rezultatet e veta kryesore i ka rezymuar në veprën Mythologique 1972 (në katër vëllime). Levi-Strauss ka ardhur në përfundime se mitet nuk mbështeten në përmbajtjen e vet të shprehur, po në struktura të brendshme të relacioneve të tyre, të cilat zakonisht funksionojnë në hapësirën midis dy ekstremeve të fenomenit, p.sh: midis jetës dhe vdekjes, ose midis agrikulturës dhe luftës etj.
Funksionin e mitit Levi-Straussi e sheh në ndërmjetësimin për ta kuptuar kontradiktën e tillë të skajshme të elementeve. Struktura e mitit, sipas tij, është e ngjashme me strukturën e mendjes njerëzore.
Për këtë arsye, imagjinata mitformuese shprehet në simbole dhe në strukturë të mitit aktual. Përkundër argumentimit të fuqishëm dhe jashtëzakonisht të shtruar, teoria e Levi-Strausit nuk ka pasur shumë mundësi të inkoporimit në kritikën dhe në teorinë letrare në përgjtihësi për shkak të afërsisë së madhe me konceptin linguistik mbi strukturën që përmban.
Teoria e Levi Straussit, shumë më tepër mund të konsiderohet dije, dije mbi jetën njerëzore në faza të caktuara të zhvillimit kultor, si dije antropologjike dhe etnologjike, në një kuptim të gjerë si njohje dhe filozofi njerëzore në përgjithësi.
Eric Gould
Por nëse Lévi-Straussi ka sjellë një material dhe një studim të jashtëzakonshëm për mitin, Eric Gould, në veprën Intenca mitike në letërsinë moderne 10, në të cilën është përpjekur të zbatojë pak a shumë teorinë e Lévi-Straussit, ka ardhur në përfundim që miti ka mbijetuar faktikisht vetëm në formën moderne të fiksionit dhe se novela (romani) është zhanri që tregon “ngjarjen e cila përfundon në mënyrë të keqe dhe se si zhanër e sjell veten në gjendje të keqe”. Në përgjithësi janë të njohura katër tipe të teorisë së mitit:
1. Teoria racionale përpiqet ta shpjegojë mitin në mënyrë racionale. Sipas kësaj teorie, mitet janë krijuar për të shpjeguar ngjarjet natyrore dhe forcat e natyrës.
2. Teoria funksionale i shpjegon mitet si një lloj kontrolli social në shoqërinë njerëzore.
3. Teoria strukturale i shpjegon mitet si modele të mendjes dhe të natyrës njerëzore.
4. Teoria psikologjike e miteve i shpjegon ato duke u mbështetur në emocionet njerëzore.
Në përgjithësi, miti i tipit struktural, çfarë është ai i Levi-Straussit, përmban dy aspektet e mendjes njerëzore: anën e mirë dhe anën e keqe të tij. Përbrenda të njëjtit koekzistojnë të dyja dhe herë manifestohet njëra e herë tjetra.
Sigmund Freudi
Psikologjia ka qenë më frytdhënse përsa i përket teorisë së mitit. Studimet e Sigmund Freudit kanë pasur jehonë të gjerë në shumicën e shkencave shoqërore dhe humanitare. Në kritikën dhe teorinë letrare një përdegëzim i shkrimeve që kanë kërkuar të hetojnë rolin e psikologjisë në krijimet artistike ka qenë i njohur qysh prej antikës. Frojdi, me psikologjinë e ndërdijes, me teorinë e tij të libidos, dhe sidomos me teorinë mbi ëndrrat, ka ushtruar ndikim të drejtëpërdrejtë në gjithë kritikën letrare dhe në teoritë e modernes. Teoria e Frojdit ka ardhur pas teorisë frenge që e ka paraqitur njeriun si qenie të kushtëzuar, në mos viktimë, të rrethit shoqëror, por edhe si qenie biologjike (lind, rritet dhe vdes dhe në pajtim me teorinë e Ch.Darvinit, ai duhet të përballojë atakun dhe vetëm më të fuqishmit mbijetojnë). Teoria e Frojdit do të shmangë këtë presion të së jashtmes dhe do ta interpretojë njeriun dhe synimet e tij, prandaj edhe krijimtarinë letrare, si rezultat të shtytjeve të papërballueshme të libidos së vet. Në këtë drejtim, Frojdi ka arritur në përfundim se njeriu është në fakt shumë më tepër i sëmurë se sa i keq nga natyra. Teoria e tij ka bërë përpjekje për të dhënë përgjigje në shumë aspekte të konceptit të romantizmit freng mbi shprehjen personale dhe sidomos ka interpretuar më thellë simbolet e poezisë në dritën e të ndërdijshmes. Teoria e Frojdit ka bërë të mundur depërtimin më të thellë në situatat dramatike të situatave dhe konflikteve njerëzore. Varshmëria e letërsisë nga psikologjia është lidhur më vonë me kompleksin e inferioritetit (Adleri) dhe me teorinë mbi të ndërdijshmen kolektive të Jungut.
Adolf Bastian
Duhet përmendur që në shekullin XVII një studiues gjerman, i cili edhe shpesh quhet si babai i etnografisë, Adolf Bastian 11, me profesion antropolog, kish bërë studime mbi vrojtimet e veta njerëzore dhe të kulturave, ndërsa rezultatet e atyre studimeve i ka publikuar në veprën Njeriu në histori 12. Aty ai ka paraqitur konceptin e ‘ideve elementare’ që janë të përbashkëta për njerëzimin dhe se variacionet e tyre janë vetëm në pajtim me idetë folklorike. Kritika letrare dhe teoria poetike në përgjtihësi, esencën e mitit e identifikojnë me arketipin, kështu që shpesh argumentet e njëjta shfrytëzohen për të dy teoritë.
James George Frazer
Qasja teorike që si fundament ka konceptet mbi mitin dhe të ndikimeve psikologjike ka ndërtuar gjithashtu një koncept arketipi të cilën ndonjëherë e quajmë edhe koncept totemik, pastaj e quajnë edhe mitologjik dhe ndonjëherë koncept ritualistik. Kjo qasje, në esencë, kërkon një studim teksti që është i ngjashëm me mënyrën formaliste të studimit të tekstit letrar, mirëpo i atribuon tekstit letrar më tepër vlera të një humanizmi se sa vlera të brendshme estetike. Në këtë aspekt vepra e James George Frazerit, antropologut skocez, ka pasur një ndikim shumë të madh. Në veprën e tij të jashtëzakonshme Dega e artë 12, e cila është botuar në dhjetë vëllime, ai ka bërë një studim monumental të magjisë dhe të religjionit, duke rikthyer në origjinën e lashtë parahistorike shumë prej miteve të njohura. Studimet e kësaj natyre kanë hapur rrugë në trajtimin e veprimeve rituale në veprat e Homerit dhe të poetëve të tragjedisë, si dhe në studimet e origjinës së komedisë nga ritualet e ndryshme antike.
Carl Gustav Jung
Një kohë nxënës i Frojdit, Carl Gustav Jung ka krijuar teorinë e arketipit. Kjo teori në disa koncepte themelore i shmanget teorisë së Frojdit. Esenciale është ndryshimi që ka shkaktuar teoria e Jungut mbi ndërdijen kolektive. Në këtë sferë të ndërdijes kolektive, sipas tij, njeriu modern ka trashëguar dhe ruan në formë të koncepteve të caktuara njohjen esenciale të gjërave, një njohje që shkon thellë në të kaluarën dhe që është manifestuar dhe artikuluar në trajtë të miteve. C.G Jung ka arritur në përfundime të ngjashme pothuajse në të njëjtën mënyrë, duke përcjellë sjelljen e grupeve të ndryshme të njerëzve gjatë praktikimit të detyrës së psikiatrit në klinikë. Ai ka arritur në përfundime që në psikën e njerëzve ekzistojnë modele të caktuara elementare që janë të shpeshta, dhe të përbashkëta për shumicën e njerëzve. Këto modele elementare psikologjike ai i ka quajtur arketipe. Më përpara psikologjia ka konsideruar që sjelljet individuale të njerëzve i përcakton ambienti , shoqëria, etj. C.G.Jung pretendon që sjelljet elementare njerëzore janë të përcaktuara në kuptimin biologjik dhe shpirtëror dhe se ato bëjnë pjesë në modelet e tilla elementare që i diktojnë sjelljet e tilla.
Jungu mendon që ekzistojnë disa arketipe të cilat organizohen sipas modeleve që përsëriten. Ato arketipe i takojnë ndërdijes universale kolektive e cila në këtë rast shfaqet si një lloj trezori i fshehtë i përvojës dhe i mençurisë së llojit njerëzor. Ajo ndërdije kolektive është krijuar në sajë të pjesëve të ndryshme të një përvoje të ndërdijshme të jetesës në kolektivitet. Modelet e këtilla më të qarta C.G. Jung i ka gjetur në mite, në religjion dhe në imazhet e ëndrrave e të fantazisë njerëzore në përgjithësi. Si arketipa të tillë C.G. Jungu i ka konsideruar disa. Një ndarje e parë dhe më e përgjithshme është në ato të grupit:
1. anima
2.animus.
Grupi i parë, arketipat ‘anima’, konsiderohen si arketipa femërore, ndërsa grupi i dytë, ‘animus’, përmbajnë karakteristika mashkullore. Në grupin e parë arketipat më të shpeshtë janë: nëna dhe perëndesha e dashurisë,kopshti, gjelbërimi, uji, etj.; kurse ndër ata mashkullorë më të shpeshtit janë: baba, djali, heroi, i mençuri, i ziu, gjarpri, i kuqi, etj. Arketipi më i njohur asnjanës është hija. Me lehtësi mund të dallohet qasja e Jungut nga ajo e Frojdit i cili llogariste në ndikimin e vetive të karakterit të ”un-it”: super-egos (pjesa e mendjes që shtyp impulset) dhe të egos (pjesa e mendjes që i kontrollon dhe i realizon impulset në mënyrë të drejtë).
Frojdi kish pohuar që në procesin e krijimitt imazheve rëndësi të jashtëzakonshme kanë implikimet seksuale, pasi që ai mendonte që e gjithë sjellja njerëzore kushtëzohet nga motivimet seksuale.
Në botëkuptimin njerëzor imazhet femërore marrin trajta të formës konkave, siç janë lulet, kupat, vazot, moçalet, liqenet, shpellat etj.; me formë të gjatë dhe që janë simbole fallusore.
Veprimet njerëzore që ofrojnë kënaqësi si vallëzimi, fluturimi, etj, janë të lidhura me kënaqësinë seksuale.
Kritika letrare e teoria letrare e kanë shfrytëzuar sidomos kompleksin e Edipit për të analizuar konfliktin midis breznive, baba/djalë.
Disa studiues madje kanë insistuar në përcaktimin e natyrës gjinore të veprës në saje të veprimit të karakterit kryesor; ta zëmë për tragjedinë ‘Hamleti’ pohohet që kemi të bëjmë me karakterin mashkullor të veprës sepse aty Hamleti lufton rivalitetin e të ungjit ndaj gruas që është nëna e Hamletit. C.H. Jungu në teorinë e arketipit përqëndrohet më tepër në konceptin e rrjedhës së zbulimit të asaj që e bën individin tjetërfare nga të tjerët, pra në procesin e zbulimit të individualitetit.
Jungun dallon tri pjesë të individualitetit: hijen (vetëdijen e errët të vetes), persona (personaliteti social i njeriut) dhe anima (që është imazhi i shpirtit të njeriut). Pjesës së parë, hijes, në letërsi i përgjigjet karakteri i personazhit të vagabondit. Persona në literaturë identifikohet me heroin, ndërsa anima në princip është heroina në literaturë. Këto tri elemente duhet të qëndrojnë në ekuilibër , ndërsa prishja e atij ekuilibri shkakton çrregullime në vetëdije të njeriut.
Teoria e C.G.Jungut pavarësisht disa shtigjeve që ka hapur, në përgjithësi është çmuar si një teori e derivuar prej një kulture tjetër dhe qysh prej fillimit kanë qenë të dyshimta çështje siç është ajo e univerzalitetit të arketipeve të Jungut. Në anën tjetër, teoria e Jungut e vendos mitin në pozicionin qendor kultural, duke reduktuar kështu metodat intelektuale,
Northrop Fray
Vepra më e njohur e Northrop Frayt, Anatomia e kritikës, sidomos në esejën e tretë të librit: Kritika arketipe: Teoria e mitit, synon të depërtojë pikërisht në këtë fundament të psikës dhe të kulturës njerëzore duke ndjekur imazhet individuale dhe të palidhura arketipore . Me këtë rast, Fray nuk ka parasysh një ose disa vepra letrare, po letërsinë në përgjtihësi. Brenda novelës ai ka konstatuar që mund të flitet për dy tipa që janë në kundërshtim ndaj njëri tjetrit: tipi realist i novelës (romanit) dhe novela e shkruar në formën e mitit. Kualitetet abstrakte dhe ato tradicionale të cilat ia referon Fray mënyrës mitike janë pasojë e qëndrueshmërisë dhe moszhdukjes së vetë mitit. Ai gjithashtu ka përfunduar që letërsia perëndimore është zhvilluar nën ndikimin e fuqishëm të mitit të Biblës dhe të mitit të letërsisë klasike. Fray ka kërkuar gjithashtu burimin e zhanreve të ndryshme në mitin qendror të letërsisië së tillë. Në këtë aspekt, ai ka folur për katër ‘mythoi, ose narrativet gjenerike (për Frayn “mythoi”-shumësi i myth, ka kuptimin e mënyrës se si është i organizuar mendimi mbi letërsinë në përgjithësi, ose mbi kulturën, por ka kuptimin edhe të zhanreve). Këto për Frayn janë katër mënyra ose zhanre:
Pranvera/komedia;
vera/romanca;
vjeshta/tragjedia;
dimëri/ironia dhe satira.
“Nëse mendojmë për përvojën tonë ndaj këtyre mythoi, ne do ta realizojmë atë që ato formojnë dy çifte opozitare. Tragjedia dhe komedia ndryshojnë më shumë se sa që përzihen, dhe romanca e ironia gjithashtu, këto janë kampionet respektive të idealit dhe të aktualitetit. Në anën tjetër, komedia përzihet fuqishëm në satirë në njërin ekstrem dhe në romancë në tjetrin ekstrem; romanca mund të jetë komike ose tragjike; tragjikja shtrihet prej romancës së lartë gjer te ironizmi i thartë realist.”
Teoria e mitit që N.Fray me një përkushtim të jashtëzakonshëm ndaj mitit dhe realitetit e ka shtruar ndër veprat e tij të shumta, pavarësisht nga insistimi që në thelbin e gjithë letërsisë, të arteve në përgjithësi, mund të themi edhe të kulturës, qëndron botëkuptimi mitik njerëzor; i ka hapur mendimit teorik dhe teorisë së mitit një horizont të gjerë të mundësive të hetimit të lidhjeve të njeriut me botën e miteve si dhe shprehjen e tyre në artin letrar. Natyrisht që nuk është thënë fjala përfundimtare dhe fare shpejt, në shkrimet e ndryshme, do të kërkohen rrugë të tjera të shfaqjes së këtij relacioni mit/realitet në krijimtarinë letrare.
Leslie Fiedler
Leslie Fiedler 12 mendon që konflikti i lashtë midis poezisë e filozofisë (konflikt që manifestohet në formën e skajshme në veprën e Platonit) është në të vërtetë konflikti midis mythosit dhe logosit. Pra kemi një konflikt midis krijimit artistik dhe veprës së karakterit njohës, filozofisë. Ky konflikt në një periudhë të zvillimit kulturor grek ka qenë i theksuar dhe formën më të mprehtë e ka shfaqur në filozofinë e Platonit. Poezia është mythos, ndërsa filozofia është logos, do të thotë shkencë. Në shkrimet e veta Leslie Fiedler ka kombinuar intuitizmin e Crocces dhe teorinë e arketipit të C.G.Jungut.
C.L.Barber
C.L.Barber 13 është mbështetur në komedinë e Shekspirit për të arritur te ndriçimi i aspektit social.Derisa tragjedia e Shekspirit është e preukupuar me tema të rëndësishme të karakterit ekzistencial dhe politik, komedia ka hapësirë shumë më të gjerë për të ndriçuar raportet e relacionet njerëzore në proces të jetës normale, reale. C.L.Barber vëren se në komeditë e Shekspirit ky çlirim social realizohet duke u mbështetur mbi konceptin ceremonial, ritual dhe përfundimisht mitik të jetës njerëzore, një proces që dëshmon se jeta njerëzore ka evoluar në mënyrë të vazhdueshme.
Rene Dirard
Rene Dirard ka studiuar rolin e rëndësishëm të ritualit të sakrificës dhe lidhjen e tij me mitet në tragjedinë greke.
Të gjitha zërat e tilla që në mënyra të ndryshme vazhdojnë të hedhin dritë mbi çështjen e rëndësishme të rolit të mitit, kuptimit të tij, relacioneve të mitit me letërsinë dhe me artin janë një shprehje e fuqishme dhe dëshmojnë produktivitetin në kontinuitet të idesë së mitit që del nga shfrytëzimi i tij prej letërsisë. Kjo tregon që teoria e mitit dhe një kritikë herë e mbështetur e herë autonome nga teoria e mitit, vazhdojnë të hetojnë aspekte të ndryshme e shpesh të reja të kësaj çështjeje.
(Shkëputur nga libri i autorit Zejnullah Rrahmani ‘Teoritë moderne letrare’)
Përgatiti: ObserverKult
- Gjerësisht për këtë shih: Thomas J.Sienkewicz: Theories of Myth: An Annotated Bibliography, Scarecrow Press, 1997.
- Pausanias , Description og Greece, 6.11.5
- Ursulla De Young. The Homeric Gods and Xenophones’ Opposing Theory of the Divine, Harvard University, 2000.
- Ernst Cassier, Phylosophy of Symbolik Forms, 1925.
- Ernst Cassier, Language and Myth, “Studien der Bibliothek Warburg,” Number VI, anglisht përkthimi i Susanne K. Langer, New York, 2004.
- Ernst Cassirer: Language and Myth, f.8, New York and London, Harper&Bros, 1964
- Ernst Cassirer,Language and Myth, f.44: ‘Fjala, në fakt, bëhet lloj i forcës elementare në të cilën të gjitha gjërat lindin dhe veprojnë . Në të gjitha kosmogonitë mitike, sado larg prapa që të kthehen, në fund të tyre do të gjendet Fjala.”
- Po aty, f. 84
- Claude Levi-Strauss, Anthropologie structurale, Paris, 1958
- Eric Gould , Mythical Intentions in Modern Literature, Princeton, NJ Princeton University Press c. 1981
Adolf Bastian, 1826-1905.
Adolf Bastian, Der Mensch in der Geschichte, 1860 - James George Frazer: The Golden Bough, 1890-1915
- An antologie of the Work of Leslie Fiedler, NY Stein&Day, 1977; poashtu: Fiedler, Leslie “A Kind of Solution”, Kenyon Review, Winter, 1964
- Barber, C.L Shakespeare’s Festive Comedy: A study of Dra-matic Form and Its Relation to Social Custom. Cleveland: Meri-dian, 1963.
Lexo edhe:
IBRAHIM TUKIQI: O MOJ E VOGËL SI FLORIRI (TEKSTI DHE KËNGA)
Ibrahim Tukiqi (Shkodër, 1926 – 2004) ka qenë këngëtar i njohur shqiptar.
U lind në Shkodër. Studioi në Konservatorin “Çajkovski” të Moskës në Rusi. Pas mbarimit të studimeve në vitin 1957 u emërua në Teatrin e Operas dhe Baletit, ndërsa interpretoi në shumë pjesë klasike, si “Kavaleria Rustikana”, “Nusja e shitur’, “Mrika”, “Pranvera”, “Madam Batërflaj” “Lulja e Kujtimit”. Pastaj në operën “Zgjimi”, Rigoleto, si dhe vitet e fundit të karrierës së tij ka kënduar në operat shqiptare “Goca e Kaçanikut”, “Borana”, etj.
Tukiqi njihet dhe për interpretimin e këngës popullore midis të cilave “Kenke nuri i bukurisë”, “Bishtalecat palë-palë”, “Hajde gjyle”, “Mic Sokoli”, etj.
Për aktivitetet e tij, Ibrahim Tukiqi është nderuar me çmime, medalje dhe tituj të ndryshëm siç mund të përmendim çmimin e dytë në Festivalin e Rinisë në Bukuresht të Rumanisë, në vitin 1953. Diplomën për festivalin e Vjenës në Austri në vitin 1958. Ka marrë titujt Artist i Merituar në 1951 dhe Artisti i Popullit, në vitin 1985.
Në vazhdim e gjeni tekstin dhe interpretimin e mrekullueshëm të Ibrahim Tukiqit të këngës: “O moj e vogël si floriri”.
O moj e vogël si floriri,
Aman, aman, aman-e!
O, përmbi hazna t’xhevahirit
Aman, aman, aman-e!
O për mbi ty shndrit’ hana e dielli.
Njashtu moj zylyfe,
Je mi shoqet tu’ja, more shpirt!
O me ditë ti sa fort të due,
Aman, aman, aman-e!
O sy e vetulla unë t’i due,
Aman, aman, aman-e!
O me kalem të zi janë shkrue,
Njashtu moj zylyfe,
Je mbi shoqet tueja, more sy!
O moj gërshetat fije ari,
Aman, aman, aman-e!
O hije t’bajnë midis ballit,
Aman, aman, aman-e!
Tekstin e këngës mund ta lexoni KËTU:
MARIO BENEDETTI: MIKJA IME… TA BËJMË NJË MARRËVESHJE…
Poezi nga Mario Benedetti
Mikja ime
ti e di
mund të mbështetesh
tek unë
jo deri në dy
apo deri në dhjetë
por vërtet të mbështetesh
tek unë
nëse ndonjëherë
më vë re
se të shoh në sy
dhe një fije dashurie
dallon tek sytë e mi
ti mos u alarmo
as mos mendo se është shenjë marrëzie
megjithëse e sheh atë fije
apo ndoshta sepse ajo ekziston
ti mund të mbështetesh
tek unë
nëse herë të tjera
më gjen
të zymtë pa arsye
mos mendo se është shenjë dobësie
ti prapë mund të mbështetesh
tek unë
por le të bëjmë një marrëveshje
unë do të doja të mbështetësha
tek ty
është kaq bukur
të di se ti ekziston
më bënë të ndihem i gjallë
dhe kur ta them këtë
dua të them të numëroj
Poezinë e plotë mund ta lexoni KËTU:
ObserverKult
