Francus George Steiner ishte një kritik letrar Franko-Amerikan, eseist, filozof, novelist dhe edukator, (politikbërës i arsimit). Ai ka shkruar gjërësisht për ndërvarjen midis gjuhësisë, letërsisë dhe shoqerisë, si dhe ndikimin e Holokaustit. Një artikull në gazetën “Guardian” e përshkruan Steiner si “poliglot dhe polimat”.

Europa po përjeton një krizë të thellë. Sipas mendimit tuaj, a është e mundur shembja e saj?

Në gjendjen e saj të sotme, është e mundur. Por kemi për t’ia dalë mbanë njëfarësoj. Ironia është që Gjermania do mund të mbizotëronte përsëri. Le të sprapsemi pak në kohë. Mes muajit gusht 1914 dhe muajit maj 1945, Europa, nga Madridi në Moskë, nga Kopenhaga në Palermo, humbi pothuajse 80 million qënie njerëzore në luftrat, internimet, kampet e vdekjes, zitë e bukës, bombardimet. Mrekullia është se ajo ka mbijetuar. Por ringjallja e saj ka qenë e pjesshme. Europa sot po kalon një krizë dramatike ; ajo është duke sakrifikuar një brez, brezin e ri, i cili nuk beson në të ardhmen. Kur isha i ri kishte lloj-lloj shpresash : komunizmi, e çfarë shprese ! Fashizmi, që është gjithashtu një shpresë, nuk duhet të gabohesh. Ekzistonte, po ashtu, për çifutët, sionizmi. E plot, e plot… Të gjitha këto nuk i kemi më. Mirëpo në rini, po nuk u mbajte nga një shpresë, qoftë kjo edhe e gënjeshtërt, çfarë mbetet ? Asgjë. Ëndrra e madhe mesianike socialiste përfundoi me gulagun dhe François Hollande-in – e marr emrin e tij si simbol, nuk kritikoj personin e tij. Fashizmi u zhyt në tmerr. Shteti izraelit, domosdoshmërisht që duhet të mbijetojë, por nacionalizmi i tij është një tragjedi, thellësisht i kundërt me gjeninë çifute, që është kozmopolite. Unë vetë dua që të jem një endacak. Jetoj sipas devizës të Baal Shem Tov-it, rabin i madh i shekullit XVIII : « E vërteta është gjithmonë në mërgim. »

Po globalizmi a e favorizon këtë endje ?

Nuk ka patur asnjëherë një mbyllje të tillë gjeografike. Kur linim Anglinë, mund të shkonim në Australi, në Indi, në Kanada ; sot nuk ka më të drejtë pune. Planeti po mbyllet. Çdo natë qindra vetë përpiqen të hyjnë në Europë nga Magrebi. Planeti është në lëvizje, po drejt çfarë gjëje ? I tmerrshëm është sot fati i emigrantëve. Në Gjermani më nderuan me një fjalim që mbajta përpara qeverisë. E mbylla me këto fjalë : «  Zonja e Zotërinj, tani gjithë yjet po bëhen të verdhë. »

A ndiheni europian pavarësisht këtyre?

Europa mbetet vendi i masakrës, i pakuptueshmërisë, por edhe i kulturave që dua. I detyrohem për gjithçka dhe dua të jem aty ku janë të vdekurit e mi. Dua të qëndroj pranë Holokaustit, atje ku mund të flas katër gjuhët e mia. Kjo është qetësia e madhe, lumturia, kënaqësia ime. E kam mësuar italishten pas anglishtes, frëngjishtes e gjermanishtes, tri gjuhët e fëmijërisë. Nëna ime fillonte një frazë në një gjuhë dhe, pa e vënë re, e përfundonte në një tjetër. Nuk kam patur gjuhë amtare dhe, përkundër klisheve, kjo gjë është mjaft e zakonshme. Në Suedi kemi finlandishten dhe suedishten ; në Malajzi fliten tri gjuhë. Ideja e gjuhës amtare është një ide tepër nacionaliste e romantike. Njohja e disa gjuhëve më ka mundësuar të jap mësim, të shkruaj librin Après Babel : une poétique du dire et de la traduction dhe të ndihem gjithkund si në shtëpinë time. Çdo gjuhë është një dritare e hapur mbi botën. Pemët kanë rrënjë ; ndërsa unë, unë kam këmbë, dhe ky është një progres i jashtëzakonshëm, më besoni !

Në librin tuaj të fundit Poezi e mendimit, ju tregoni që Sartri donte të ishte Stendal dhe Spinoza. A të shpie stili tek mendimi ?

Po, çdo filozofi është një akt gjuhe. Ritmi, fjalori, sintaksa, gjithçka që na shpie drejt poezisë, e gjejmë edhe në tekstin filozofik, sado abstrakt qoftë ai. « Çdo mendim fillon nga një poezi », shkruante Alain në lidhje me Valéry-në. Mendimtarët e mëdhenj shpeshherë janë edhe shkrimtarë të mëdhenj, siç është rasti i Nietzsche-s apo Kierkegaard-it.

Bergson-i, një nga mjeshtrat e gjuhës frënge, është fitues i çmimit Nobel në letërsi. Platoni meriton të krahasohet me Shekspirin përsa i përket krijimit të personazheve e gjesteve dramatike. Por marrëdhënia midis mendimit dhe shkrimit mund të shfaqet edhe konfliktuale. Disa filozofë shkruajnë keq, e mbytin shkrimtarin që kanë brenda vetes, si Hegeli, mbreti i anti-stilit. Këtë traditë dyfishe të gjenisë lirike te Platoni dhe atë të pedagogjisë së rreptë, sistemit, tek Aristoteli, e gjejmë që në fillim.

Letërsia dhe filozofia a janë akoma bashkëpunëtore sot ?

Të dyja këto forma më duken të rrezikuara. Letërsia ka zgjedhur fushën e marrëdhënieve të vogla vetjake. Ajo nuk di më t’u qaset temave të mëdha metafizike. Nuk kemi më Balzac, apo Zola. Asnjë lëmë nuk u shpëtonte këtyre gjenive të komedisë njerëzore. Edhe Proust-i ka krijuar një botë të pashtershme, ndërsa Uliksi i Joyce-it është ende shumë pranë Homerit… Joyce është nyja mes dy botëve, asaj klasike dhe asaj të kaosit. Dikur, edhe filozofia mund ta quante veten universale. E gjithë bota ishte e hapur ndaj mendimit të Spinozës.

Sot, një pjesë e madhe e universit na është mbyllur. Bota jonë po tkurret. Shkencat na janë bërë të pakapshme. Kush mund t’i kuptojë aventurat e fundit të gjenetikës, astrofizikës, biologjisë ? Kush mund t’ia shpjegojë ato profanit ? Dijet nuk komunikojnë më ; shkrimtarët dhe filozofët janë të pazotë për të na e bërë të kuptueshme shkencën. E megjithatë shkenca shkëlqen nëpërmjet imagjinatës së saj. Si mund të pretendosh që të flasësh për ndërgjegjësim njerëzor duke lënë mënjanë atë çka është më e guximshme, më imagjinative ? Shqetësohem kur mundohem të kuptoj se çdo të thotë «  të jesh i ditur » sot – « to be literate », shprehja është më e fortë në anglisht. A mund të jemi të ditur pa kuptuar një ekuacion jo linear ? Kultura po rrezikon të bëhet provinciale. Ndoshta do të na duhet ta rimendojmë krejt konceptimin që kemi për kulturën.

Dua t’ju tregoj një rast që më ka emocionuar pa masë : një mbrëmje, një nga kolegët e mi të Kembrixhit, çmim Nobel, një burrë i këndshëm me të cilin po darkoja, më kërkoi ta ndihmoja me një tekst të Lakanit nga i cili nuk kuptonte asgjë. Ja modestia e një shkencëtari të madh krahasuar me fodullëkun e zotave bizantinë të errësirës…

Ju mbroni kulturën klasike të njeriut të kulturuar dhe në të njëjtën kohë këmbëngulni në brishtësinë e saj. Përse ?

Sepse kultura e lartë ka falimentuar përballë barbarisë. Të mos harrojmë që të dyja luftrat botërore ishin luftra civile europiane. Gjermania, vendi i Hegelit, Fihtes dhe Shelingut, matricë e mendimit filozofik, ka njohur barbarinë më të keqe. Humanitetet nuk na kanë mbrojtur ; përkundrazi, shpesh ato kanë qenë aleatë të çnjerëzores. Bukenvaldi ndodhej veçse disa kilometra larg prej Weimarit. Si ka mundësi që disa njerëz të luajnë Bah e Shubert në shtëpinë e tyre në mbrëmje dhe të nesërmen në mëngjes të torturojnë nëpër kampe ?

Për çfarë shërben kultura atëhere, në qoftë se nuk na bën më njerëzorë ?

Ajo e bën të durueshme ekzistencën. Nuk është e lehtë të jesh i vdekshëm, jo, nuk është aspak e lehtë. Të gjithë përballemi me kancerin, stresin, frikën ; çdo ditë mund të mbartë një lamtumirë dhe s’ka gjë më të ankthshme se kjo. Do t’ju tregoj diçka me të vërtetë foshnjore : unë dhe gruaja humbëm qenin tonë Ben. Ishte e tmerrshme për ne, aq shumë kjo kafshë ka qenë në qendër të jetës sonë – madje aq sa doli edhe në kopertinën e Cahier de l’Herne që më përkushtuan mua!

Nuk mund të kaloj një ditë pa muzikë, pa bukuri, pa poezi. Kjo është siguria ime, mbijetesa ime. Shoqëria e mjeshtërve të mëdhenj më jep një ndjenjë të pafund krenarie e mirënjohjeje. Dua t’u them falemnderit. Duke i mësuar përmendsh. Atë që mësojmë përmendsh askush nuk mund të na e heqë. As censura, as policia politike, as kitsch-i që na rrethon. Të mësuarit përmendsh do të thotë të futesh në brendësi të veprës : « Ti do jetosh brenda meje dhe unë do jetoj me ty. »

Tekstet ecin përbri nesh; të shëtisësh me një poezi të Baudelaire-it do të thotë që të jesh i mirëshoqëruar.

Sipas jush, teknologjitë e reja e rrezikojnë « qetësinë » dhe « intimitetin », që janë dy gjëra të domosdoshme për kontaktin me veprat e mëdha…

Po, cilësia e qetësisë është organikisht e lidhur me atë të gjuhës. Ju dhe unë jemi të ulur këtu, në këtë shtëpi të rrethuar nga një kopsht, ku nuk ka tjetër zhurmë përveç bisedës sonë. Këtu mund të punoj, të ëndërroj, të përpiqem për të menduar. Qetësia është bërë një luks i madh. Njerëzit jetojnë në zallamahi. Nuk ka më natë në qytete. Të rinjtë kanë frikë nga qetësia. Ç’do bëhet me leximin serioz e të vështirë ? Të lexosh një faqe nga Platoni me walkman në vesh ? Kjo më tremb shumë.

Teknologjitë e reja transformojnë dialogun me librin. Ato shkurtojnë, thjeshtëzojnë, konektojnë. Mendja është « e kablluar ». Sot nuk lexohet si dikur. Fenomeni Harry Potter shfaqet si përjashtim. Të gjithë fëmijët e globit, fëmijë eskimezë, fëmijë zulu, lexojnë e rilexojnë këtë sagë ultra angleze të pajisur me një fjalor të pasur dhe me një sintaksë të sofistikuar. Kjo është e hatashme ! Libri është një mbrojtës i madh i jetës private. Në frëngjisht nuk ka fjalë për të thënë fjalën « privacy ».  « Intimitet » e përkthen keq atë. Anglia është akoma një vend i « privacy-së ». Kjo mund të ketë edhe anët e saj absurde : mund të jemi fqinjë për pesëdhjetë vjet e të mos shkëmbejmë një fjalë. Ky kult i « private life » ka një vlerë të madhe politike : është një aftësi qëndrese.

Ju përmendët Harry Potter. Duke u kthyer tek Poezi e mendimit, ju guxoni që të bëni një lidhje mes dialektikës së Hegelit, mohimit të mohimit, dhe shprehjes « rien de rien » të Edith Piaf-it. Përse kultura popullore nuk ju ka interesuar më shumë ?

I kam rënë së mirës me shkelm. Sidomos me kinemanë. Sikur të mund të rifilloja jetën, do të mundohesha të kuptoja përse, mes forcave krijuese të fundshekullit XIX dhe fillimshekullit XX, filmi do duhej ndoshta të kalonte në vend të parë. Shekspiri, sot, do kishte shkruar skenarë. Aq shumë kam qenë fëmijë i gjuhës greke e latine dhe i një babai ultrakonservator klasik, saqë kam gabuar. Nuk mund të jemi të përditësuar me gjithçka. Me muzikën, po: dëgjoj kompozitorë të kohës pas Boulez-it e që më pasionojnë. Me artin konceptual, jo, nuk arrij ta ndjek : shkoj në Beaubourg, më tregojnë një pirg me tulla duke më thënë që kjo është një vepër e rëndësishme, nuk di çfarë të them ; ndërkohë që e kuptoj Bacon-in kur citon Velazquesz-in, Greco-n e Goya-n. Më mirë që të jesh i ndershëm me gabimet e tua, sesa të bësh blof.

Po ju, a e konsideroni veten si krijues ?

Jo, nuk duhen ngatërruar funksionet. Edhe vetë kritiku, komentuesi, ekzegjeti më i talentuar është disa vite dritë larg krijuesit. Pushkini thoshte : « Falemnderit përkthyes, falemnderit botues, falemnderit kritik, ju mbartni shkrimet e mia, por jam unë ai që i shkruaj ato. » Edhe unë mbart letrat. Ky është një privilegj shumë i madh, por kjo nuk ka të bëjë fare me mrekullinë e një vargu që do të recitohet gjithmonë. I kuptojmë keq burimet intime të krijimit. Ja një shembull, jemi në Bernë para shumë vitesh… Fëmijët nisen për piknik me mësuesen e tyre, e cila i vendos ata përpara një viadukti. Ata vizatojnë, mësuesja vështron mbi supin e një fëmije ; ai u ka veshur çizme kolonave ! Që prej asaj dite gjithë viaduktët ecin. Ky fëmijë quhej Paul Klee. Krijimi ndryshon gjithçka që vëzhgojmë; një krijuesi i mjaftojnë vetëm disa vija për të na bërë të shohim atë që ishte tashmë aty. Çfarë misteri çliron krijimi ? Kam shkruar librin Gramatika të krijimit pikërisht për të kuptuar këtë mister. Tani, në fund të jetës, vazhdoj të mos e kuptoj.

Mos vetë të kuptuarit na largon nga arti ?

Në njëfarë kuptimi, jam i lumtur që nuk kuptoj. Imagjinoni një botë ku neurokimia do na shpjegonte Mozart-in…

Po kjo është e mundshme dhe më tremb. Makineritë janë tashmë interaktive me trurin : kompjuteri dhe specia njerëzore punojnë bashkë. Ndoshta një ditë mund të ndodhë që historianët të kuptojnë se ngjarja më e rëndësishme në shekullin XX nuk ishte lufta, as kriza financiare, por ajo natë kur shahistin Kasparovin e mundi një kuti e vogël prej metali. Dhe shkroi «  Makineria nuk përllogariti, por mendoi. » Kur e pashë këtë, kërkova mendimin e kolegëve të mi në Kembrixh që janë mbretërit e shkencës. Më thanë që nuk e dinin nëse mendimi nuk është përllogaritje. Kjo është një përgjigje e tmerrshme ! A do mundet që kutia e vogël një ditë të kompozojë muzikë ?

Përktheu Ylli Demneri/ Mapo.al