Në kuadër të rubrikës Rekomandime leximi, ObserverKult kësaj radhe ka mysafir poetin Emin Z. Emini.
Ja cilat janë tri librat që Emini u sugjeron të pasionuarve pas leximit.
Është tautologji, nëse do të (ri)thosha se libri është miku më i mirë i njeriut, a se libri është një kujtesë, një zgjatje e kujtesës njerëzore, një përvojë, një arkiv, një magazinë, një muze shpirtëror i kulturës, artit, dijes, religjionit, një kultivues i ndjenjave estetike, etj. Me këtë dua të them, se sa të ekzistojë njeriu, nuk do ta këtë privilegjin që ta gjejë një formulim i cili do ta kënaqte me totalitetin e tij përcaktimin për Supremin libër dhe supermacinë e tij.
Nga Emin Z. Emini
Dija njerëzore, për mua, ka një Nënë. Një nënë që ka ardhur në këtë botë nga katër “qenie” bashkë: mungesa, përvoja, dyshimi dhe besimi. Nëna pastaj ka lindur librat, por jo edhe librin. Ka lindur figurat, shenjat, simbolet, numrat, etj. etj., por çkado e çfarëdo qofshin ato, duket se nuk funksionojnë. Ja një shembull, më mirë, një mëkat: libri është vajza e asaj nëne, është ajo e çdokoshmja, dashnorja marroçe që të falet krejtësisht, të jepet me tërë qenien, të jep edhe shpirt edhe trup, pa të kërkuar “feed-back”. Mëkati tjetër apo kundërmëkati: tjetër gjë është pamundësia për të qëndruar indifirent. Apo, të themi, libri është versioni hyjnor i dashurisë, ai dimensioni i përbotshëm dhe i pavdekshëm, ani pse, gjë e ditur kjo, edhe hyjnitë kërkojnë adhurim. Prapë, tjetër gjë është pamundësia njerëzore për të qenë indifirent ndaj kësaj fryme, e cila është vetë esenca, tharmi. Është dashuria, besoj.
Kjo frymë prej fotonesh është e veçantë për secilin individ, kolektivitet, vend e epokë, përkundër asaj të përbotshmes. Prandaj, është kaq e vështirë të flasësh në vetën e parë për vetën (tjetër) të parë në njëjës, e aq më tepër për shumësin kur të kërkohet një këshillim, një sugjerim. Dashuria, duke qenë një univers i pakufijshëm është dhe autonome dhe kjo bën që të sigurojë vetekzistencën, së paku në një trajtë të saj, dhe, e cila mund të jetë krejtësisht e ndryshme për tjetrin.
E ndryshme, jo vetëm fryma, por edhe përceptimi. T’i thuash dikujt si të përceptojë, si të kultivojë ndjenjat estetike, më duket sa profetike aq dhe satanike. Mjaftohem të mbetem te mendimi. Kaq mundem dhe dua. Sepse të mendosh do të thotë të ndryshosh. Prandaj dhe Buda gjeti se njeriu ekziston në proces. Pa ekzistencën e procesit, s’do të kishte asgjë, pra. As libra.
Rëndësia e librit nuk qëndron në ndërtimin e ndonjë realiteti tjetër, që e quajmë realitet artistik, botë paralele, konstrukcion, azil, ozaë parajse, çmendinë… si ta parapëlqeni tautologjinë. Libri, ndoshta, është para se gjithash institucioni më kuptimplotë jo për faktin se përmban një dije, një botë, një njohje, një jetë, një ëndërr… Transmetimi i ideve, emocionit, kuptimit, dijes, intuitës, dashurisë është ADN e pavdekshme e librit.
“Tuneli” – Ernesto Sabato
Ky është libri që e zhvesh lakuriq shpirtin njerëzor. Madje deri në qelizë. Nuk më ka rastisur ta shoh kaq hapur diktaturën e një qelize të shpirtit kundër simotrës së të njëjtit shpirt. Apo lirinë.
Është një piskamë e heshtur. Është një format ekzistencialist, psikologjik e absurd për brishtësinë e qenies karshi egos, për izolimin, trysninë, tëhuajsimin emocional e kognitiv. Është romani i errët i dashurisë dhe i dritës së xhelozisë, i grisë shpirtërore. I bashkimit të toneve shumështresore, i vrojtimit deri në nuanca në brendinë tonë, në brendinë e tunelit njerëzor. I mjegullës jashtë tunelit.
Përkundër pretendimit se jeta jonë është në arealin e saj bilogjik e sociologjik, në të vërtetë s’është veçse brenda një honi, një tuneli, të cilin vetëm fatlumët kanë sy që ta shohin, kanë ndjenja që ta përceptojnë, kanë armë që ta shkatërrojnë, si mënyrë për ta rigjetur, për ta riformuluar vetën tonë, për ta rimbushur a shporrur boshësinë e territ të këtij tuneli.
Rikonceptimi i qenies është detaji më i çmuar i jetës. Është thelbi. Nuk është krijimi i një qenie tjetër, nietzsche-ane. Detaji që i përdallon njerëzit, mundësia, pra, për ta kapur dimensionin e së veçantës, së bukurës, lirisë, dritës jashtë tunelit njerëzor. Ky detaj i pikturës së kryepesonazhit të romanit “Tuneli”, Huan Pablo Kasteli, ky detaj, si thelb i filozofisë jetësore të njeriut, bën që ta lind pasionin dhe marrëzinë pas deshifrueses së tij, pas Maria Iribarne Hunter, pas asaj që ia përcakton dhe ia jep kuptimin jo vetëm pikturës, artistit, por vetë qenies e shpirtit. Ky është detaji i munguar i jetës dhe si i tillë është pasoja që vazhdimisht na thërret drejt braktisjes së saj, drejt një riekulibrimi të pamundur. Dashuria e bën të mundur. Marrëzia e saj. Mëkati.
Në gjiun e tij, tuneli, ka një vrushkull kunatesh që përhapen në çdo skutë të shpirtit njerëzor, ka majën e sukës, pa çka se asnjehërë nuk e arrin plotësisht, por ka dhe ligësitë e veset tona, ka vrasësin e vdekjen, ka humnerën e paskaj e të pafund. E tëra kjo kjo s’është veçse luftë e gjithëkohshme. Është imanencë e askohshme. Sepse, nuk do të ekzistojë asnjë kohë e asnjë qenie që do të quaj të përmbushur ëndrrën, lirinë, dashurinë, mjegullën. Kjo, mbase është e pakuptimta jonë, e cila ndonjëherë, sado tragjike që është, në substancë është ekzistenciale dhe qesharake.
Tuneli, pra, është një tabllo me një gjuhë polifonike të dendur e intensive, me elemente ekzsitencialiste të Kamysë e Kafkës, të natyralizmit psikologjik të Strindbergut e Ibsenit, qasjes zhbiriluese psiko-emotive të Dostojevskit, të përvijimit tragjiko-komik të gjendjve shpirtëore të qenies e situatave jetësore. Tuneli është “mëlmesë” që gjendet rrallë.
Lakuriqësia është detaji.
“Duke pritur Godonë” – Samuel Beckett
Kryedrama e antidramës, për mua. Drama që përmbysi teatrin klasik. Drama që lindi antiteatrin. Është rizbulimi i teatrit me mjete, mënyra e forma të reja, me një metagjuhë. Personazhi i saj është jokoherent e jokonsistent, sepse qenia njerëzore e ka të pamundur të jetë vetja e tij. Ne jemi ata që jemi, të tillë, si një mozaik karakteresh të fragmentuara të ndodhur në pamundësinë e reazlimit të vetanakes, në pamundësinë e të qenit një tërësi unike. Fragmentarja është uniteti jonë. Njeriu – copëz. Njeriu, pjesë e terësisë, pa mundur të jetë individum psikologjik, mendimor, social etj, tek e fundit kozmik. Ka diçka më tragjike se kjo? Apo ndryshe, të jem edhe më i saktë, ka diçka më komike se kjo?
Kjo është antidrama e dramës sonë! Apo, drama e antidramës sonë!
E, edhe nëse provojmë të ndryshojmë, sado që ndryshimi duket të jetë në duart tona, e tëra kjo s’është veçse një retorikë idiotike (veprim djerraditës), sepse po aq sa jeta edhe vdekja nuk është jona. Të tillë janë Vladimiri dhe Estragoni. Ne jemi në pritje të ndryshimit, të shpresës, të shpëtimit. Të gënjeshtrës. Në pritje të një dore jashtë nesh, të cilën e kemi pagëzuar me emra të ndryshëm, të bukur zakonisht, por dhe aq të pakuptimtë. Apo, si të doni, aq të kuptimtë, sa gjithçka tani varet nga interpretimi jonë, nga njohja, që jo domosdoshmërisht paraqet të vërtetën. Kuptimi, së shumti, mund etë jetë vetëm njëri segment i njohjes sonë, i së vertëtës sonë (individuale a kolektive). Edhe e vërteta është vetëm një koncept abstakt, madje absurd. Madje bosh. Ajo është si një lloj eteri, është e padukshme, e parrokshme, sepse është dhe e pagjetur. Është një qenie me emra perëndish, që mban shtrëngueshëm prangat e fatit tonë, sepse kështu duam ne. Kjo është një mundësi e artë për të vajtuar për vuajtjet që na i solli tjetër kush mbi kokë. E ne? Harruam se ai tjetri jemi ne?
Kështu, sepse mosguximi ynë për ta ndryshuar vetën, do të thotë vetmallkim, kotësi. Do të thotë të jesh parazit, zvarranik. Do të thotë miratim i robërisë, përkatësisht besim naiv e i verbër edhe atëherë kur ky besim ngrihet në nivel religjioni. Realisht, ky është antireligjioni. Është koncepti antizot për besimtarët e dashurisë, sepse Zoti është dashuri. Nuk është dënim. Koncepti i dënimit nuk është tragjik, është qesharak. Prandaj, kështu, mbetur kemi në lëvozhgën tonë boshe e më të madhe se e tërë bota, sespe e reja, po thuaj se gjithmonë ka frikën para, dhe e cila vjen e bëhet pëngesë për lindje jashtë kanonizimeve. Prandaj, ne gënjejmë edhe në emër të fëmijëve, edhe në emër të perëndive. Krejt çfarë bëjmë është se ndërtojmë shkallë për veten tonë, edhe kur njëra nga shkallaret është trupi e shpirti i tjetrit. Eshtrat dhe gjaku i tjetrit, mjafton të mos jemi ne. Por, ndonjëherë, qofshim ne ata, viktima pra, ne prapë gëzohemi. Sepse na kujtohet padroni. Padroni, i cili duke qenë i detyruar të mbetet në pozitat superiore karshi nesh, s’është veçse edhe vetë një peng. Një rob.
Ç’tragji-komedi!
Ne flasim për ato që duam, në të shumtën e rasteve aspak pak për ato që s’i duam. Në vrapojmë vetëm pas atyre gjerave që i duam për vete. Ne edhe vdekjen e duam për vete, jo në kuptim se njeriu gjatë gjithë jetës, nuk bën tjetër veçse bën gati vdekjen e tij, por kështu sillemi shkaku i egoizmit. Egoizmi nuk ia falë tjetrit as vdekjen, sepse edhe ajo është dhuratë e çmuar humane, nëse ndodh t’ia fal tjetrit. Kjo është ‘sedra’ jonë, krenaria. Sëmundja. Qesharakja.
E vetëdijshmja jonë e pavetëdijshme. Ç’komedi futë.
Përhënia, përçartja jonë. Të përçartur kemi kuthuar veten në një rreth absurd dhe presim. Jo jeta, po as vdekja nuk është shpëtim, prandaj gjithseçka është dhe qesharake. Por presim. Presim. Kë?
Sa qesharake, e tëra kjo!
“Hamleti, princi i Danimarkës” – W. Shakespeare
Ç’të thuhet për Hamletin? Për kryeveprën dramaturgjike. Mjafton të themi, fjala vie, se për një “rrotullim dielli” publikohen gjithandej nëpër botë mesatarisht rreth një mijë studime!
Ose, fjala vie, të citojmë H. Xhems, “Hamleti është ndërdija më e gjerë e letërsisë”.
Për mua, Hamleti është heroi tipik psikanalitik. Dhe, vëllai i madh, Edipi.
Hamleti, së bashku me Edipin e Euripidit janë janë personazhet më tragjike në tërë dramaturgjinë botërore. Kjo është e përbashkëta e tyre. Por, dallimin e kanë kardinal: tek Edipi kalimi prej lumturisë në fatkeqësi ndodh si te një ritual absurd, që do të thotë se Edipi është vetë katastrofa (pathos-i, elementi i veprimit të ndërlikuar), është pra, vetë rituali i katastrofës, kurse Hamleti është vetëm pjesë e ritualit, pavarësisht se është pjesa kryesore dhe qendrore e ritualit. I tillë është edhe pararendësi i tij, Oresti, pse jo edhe pinjolli i tij në letërsinë tonë, Gjorgu i Kadaresë, i cili, si edhe paramodeli dhe modeli, vazhdimisht ndodhet në mëdyshje, në gjendje dytëse, madje i ndarë në dy personazhe: në vrasësin e detyruar dhe në njeriun e ndërtuar me lëndën e dashurisë.
Hamleti mund të lexohet si një Edip dhe antiEdip. Tezën e leximit edipan e mbron E. Xhons (Hamlet. By William Shakespeare. Ëith a psycho-analytical study by Ernest Jones, M. D. New York, Funk and Wagnalls, 1948), sipas të cilit “tema kryesore e këtij rrëfimi është një kallëzim i përpunuar dhe i maskuar i dashurisë së birit ndaj së ëmës dhe i xhelozisë konsekuente dhe urrejtjes që ka ai ndaj të atit”. Ndërsa teza antiedipiane flet për përvojën e Hamletit sipas modelit paraprak, parak, e cila nuk realizohet, por e mban pezull të pavetëdijshmën individuale, qoftë si suspendim, qoftë si pamundësi. Ajo ekperiencë e ardhur si e vetëdijshme e pozicionon brenda konceptit moral, religjioz e filozofik të së përgjithshmës (edhe vetëverbimi i Edipit është brenda këtij koncepti të sociologjisë). Hamleti është, pra, edhe personazhi i pamundësisë. Pamundësia e veprimit vjen, jo vetëm si pasojë e karakterit, por edhe si rezultantë rrethanore, e, të cilat së bashku e përcaktojnë si personazh flegmatik, inert, amorf, bredhacak, i gjendur në udhëkryqe jetësore, në kërkim të daljes nga humbellat, nga katandisja. Hamleti është shembulli më i mirë i intelektualit sot, për pamundësinë e veprmit të tij, shkaku i tufës së hienave politike dhe jo vetëm. Është edhe modeli i strategut, i të urtit e të guximshmit, të dijshmit dhe njeriut të aksionit. Është i marri dhe i mençuri, frikacaku e trimi, djalli e engjëlli, i forti e i dobëti…. Është i tejkohshmi, i këtukohshmi, i kohardhmi. Hamleti është të gjitha bashkë./ ObserverKult
