Kur jeta e përbashkët në martesë bëhet e padurueshme, bashkëshortët vendosin për divorc. Dhe kur pas bisedimeve të gjata dhe të mundimshme , pas formaliteteve të tmerrshme dhe nënçmuese më në fund ndodh kjo, në të dy anët hap gojën një zbrazësi. Zbrazësia e banesës së zbrazët, zbrazësia e amputimit jetësor, tingëllimi i zbrazët i asaj që mungon. Ndonëse ka pasur shumë mosmarrëveshje, po, edhe armiqësi. Por, aty ku është armiqësia, është edhe dashuria shkruan në çdo roman kolportazhi.
Kështu mendoja në vitin 1991.
Tridhjetë vjet më vonë, nën titullin që e ka propozuar Traduki për një seri esesh mbi arkipelagun jugosllav, si metaforë për zhbërjen e shtetit të dikurshëm, ndoshta më për qejf do ta përdorja romanin e José Samaragas Trapi i gurtë. Në të autori rrëfen tregimin mbi gadishullin Iberik, ku një vijë e hollë, e vizatuar me degë elmi shkakton lëvizje tektonike, gadishulli shkëputet nga kontinenti, bëhet ishull, trap i gurtë që lundron nëpër detin e hapur; politikanët dhe pasanikët e paaftë i marrin paratë, hotelet e zbrazura në bregdet i banojnë të pastrehët, krijohet një kaos.
Na tingëllon si gjë e njohur, diçka e tillë ka ndodhur me Jugosllavinë dhe kur u shndërrua në arkipelag, për shkak të disa vijave të padukshme që u vizatuan ndërmjet nesh, u shemben edhe urat ndërmjet ishujve, tragetet u mbytën, madje u shkëputën edhe linjat telefonike dhe kabllot nënujorë, që i lidhnin ato. Për një kohë të gjatë.
Tani anijet lundrojnë sërish dhe nëpër kabllo zhurmojnë komunikimet.
Sot, për Jugosllavinë mund të flas me metafora letrare. Ndërsa, atëbotë, më 1991 mendoja më personalisht. E si ndodhte ndryshe, kur të gjitha vitet deri atëherë, tërë jetën e kalova në shtetin me atë emër. Mendoja për momentin e divorcit ndërmjet Sllovenisë dhe Jugosllavisë, e krahasoja me përvoja personale, pra me rrëfime të miqve dhe të afërmve, që u kishin ndodhur gjëra të tilla.
Bisedat e mundimshme zhvillohen, bashkëshortët gllabërues e bartin pasurinë në vende të sigurta. Arsyeja thoshte se ashtu duhet të bëhej, pasi që nga vet fillimi ky shtet nuk ishte krijuar si duhet. E, prapëseprapë: tërë jetën kemi mbijetuar me të, pranë tij, në te. E dua Dalmacinë, kujtimet sentimentale më lidhin me mbrëmjet e saj me verë, aromat dehëse të Mediteranit, gurin e ftohtë nga kishat dhe sheshet e tij, antikën, renesancën, qetësinë në kopshtet e manastireve katolike të ishujve. Lumenjtë e Bosnjës, ndërlidhjen e kulturës dhe religjioneve të Sarajevës, zhurmën e tregtisë orientale, çekanët e vegjël që rrahin bakrin në punishtet nëpër rrugët e ngushta. Maqedoninë biblike, të folurit dërdërues të miqve të mi maqedonas, përplot me kapërcime ndjenjash dhe mendimesh dhelparake. Danubin e gjerë, Novi Sadin, ku, në festivalet e teatrit me përcjelljen e muzikës së tamburistëve festonim çastet kalimtare të famës së suksesit teatror, por gjithashtu me verë mbytnim çastet kalimtare të humbjeve tona (të padrejta). Beogradin me vitalitetin e pakufishëm, me aromën e mëngjesit prej furrave të shumta, kolegët serbë me humorin e tyre të zi politik dhe me vet-ironizim, që siç duket sot ka humbur. Serbinë Jugore, Vranjen, ku përkundër vullnetit tim, si ushtar kalova plot një vjet të jetës sime e që, edhe përkundër kazermës së pakëndshme, përjetova një përzierje të kënaqësisë orientale dhe mistikës ortodokse; pikëllime të ëmbla, Moravën, këngët sllave me përcjellje të daulleve dhe burive orientale. Dhe, më në fund, më të afërmin – Zagrebin, që nuk do të dëshironte assesi të gjendej në këtë listë në anën e njëjtë me Beogradin, apo – prite Zot – me Serbinë Jugore. Zagrebin me sy të drejtuar kah Vjena dhe me të dy këmbët në Ballkan, Zagrebin, që është gati Slloveni, por prapëseprapë diç tjetër, patetikën e tij historike, fushën kroate e shahut, mesianizmin e ashpër katolik, si qendër e krahinës që mbron civilizimin perëndimor: antemurale chrisatianitatis. Po, edhe Zagrebi do të jetë në një shtet tjetër, do të quhet Republika e Kroacisë. Dhe jo pa një dromcë të vet-dashurisë së frikësuar mendoj edhe për librat e mi, që qëndronin në raftet e ekspozuara të librarive të gjitha këtyre qyteteve, në gjuhë, alfabete dhe përgatitje të ndryshme, në skenat e teatrove të vegjël dhe të mëdhenj, ku aktorët me intensitetin e shpirtit dhe trupit të tyre plotësonin trillimet e mia dramaturgjike.
A vërtetë të gjitha këto kanë humbur?
Ashtu mendoja, shkruaja dhe flisja.
Kur Predrag Matvejeviqi, për shkak të mendimeve të mia të tilla shkroi se jam jugonostalgjik dhe shtoi me kujdes, “në kuptimin kulturor”, kishte të drejtë. Isha dhe jam ende, por vërtetë për shkak të kulturës në kuptimin e ngushtë dhe më të gjerë.
Jugosllavinë nganjëherë e sjell në mendime me nostalgji, nganjëherë me zemërim. Me nostalgji për shkak të llojllojshmërisë kulturore dhe të miqve, me zemërim për shkak të diktaturës dhe politikanëve të çmendur që sundonin me te. Po të ishte Jugosllavia demokraci, me siguri se nuk do të shkatërrohej. Por ishte diktaturë me udhëheqës të pagabueshëm në krye dhe me një aparat të fuqishëm të ushtrisë, policisë, burokracisë, me betime të pionierëve, me rituale në stadiume për ditëlindjen e Titos. Kam njohur njerëz që ishin në gulagun jugosllav në Goli Otok, kam njohur të tillë që i kanë humbur baballarët e vetë në dhunën revolucionare, edhe të tillë kam njohur, që ishin burgosur për shkak të politikës, ndonjëherë vetëm për shkak të një fjalie të gabuar në shoqëri, ndonjë fjalie apo barsolete për Titon ose për ndonjë udhëheqës komunist. Por, të gjitha mu qartësuan pas vitesh, kur arrita pjekurinë dhe kur të riun e takon mendja, pra njohuritë dhe vështrimi ndaj botës, e me këtë edhe skepticizmi dhe rezistenca. Para kësaj kohe jetoja në një iluzion të lumtur, se është “bukur të jesh i ri në atdheun tonë,” siç këndonim në festat e pionierëve.
Jugosllavia ishte diktaturë, vërtetë shumë më e lirë se në shtetet tjera komuniste. Në vitet e gjashtëdhjeta u hapën kufijtë, njerëzit shihnin se jetonin më mirë se në Hungari apo në Çeki. Qarkullimi kulturor dhe krijimtaria vendore ishin shumë më të hapura. Në vendet tjera të Evropës Lindore vështir se mund të paramendohej që në raftet e ekspozuara të librarive të rrinin librat e Sollzhenjicinit, Kunderës, Buninit, Kamisë apo të Oruellit, si në Lublanë, apo në Beograd. Publikoheshin revista letrare kritike, përkthehej shumë, teatrot ishin hapësirë shqetësuese e kërkimit të vënies në skenë të veprave estetikisht të lira dhe kritike në aspektin shoqëror. E ashtuquajtura “vala e zezë” e filmit jugosllav paraqiste një ngritje të lartë artistike dhe kundërshtim të ashpër njëmendësisë politike.
Kufijtë e hapur dhe liritë artistike nuk do të thoshin edhe liri politike. Jetonim në një paradoks të çuditshëm, ku shteti, me sistemin njëpartiak dhe me të gjitha institucionet e tij, prapëseprapë mbeti diktaturë. Dhe, njerëzit e politikës nuk e kuptonin se bota dhe Evropa po ndryshonin. As atë nuk e kuptonin, se pikërisht për shkak të këtij rregullimi politik dhe të këtij mentaliteti, u rrënua edhe ekonomia.
Në vitet e tetëdhjeta mendonim për ri-rregullimin e Jugosllavisë në një shtet demokratik dhe konfederalist. Për shkak të kokave katrore të gjeneralëve dhe të njerëzve në kulmin partiak jugosllav, kjo nuk mund të ndodhte. Jugosllavia nuk u shkatërrua vetëm për shkak të nacionalizmave, dallimeve kulturore e ekonomike; vërtetë se këto dallime vepronin në mënyrë centrifugale, por u shkatërrua para së gjithash për shkak të diktaturës. Pushtetet nuk e kuptonin, se ishte koha për ndryshime. Edhe sot jam i mendimit, se shteti i madh nuk do të shpërbëhej në arkipelag të sotëm, po ta kishim një rregullim demokratik. Dhe, po të ndodhte kjo, nuk do të kishte ndodhur në mënyrë aq të tmerrshme.
Shpërtheu lufta, fillimisht një kohë të shkurtër në Slloveni, ku prej kazermave në rrugë dolën tanket e Armatës Popullore Jugosllave, pastaj në Kroaci, më vonë shpërtheu ferri i Bosnjës. Gjatë luftës isha në Sarajevë dhe pash, çka po ndodhte, ishte kjo përvojë e dhimbshme. E shkrova esenë udhëpërshkrues Raport i shkurtër nga qyteti i okupuar gjatë (Kratak izvještaj iz dugo opsjednutog grada). Shumë miq dhe të njohur atë kohë mu tëhuajësuan, shumë sish i kishte grabitur shtjella e luftës, në të cilën ishin renditur në këtë apo atë anë.
Në fund të të nëntëdhjetave me një grup shkrimtarësh prej të gjitha shteteve të reja nga, atëbotë, ish Jugosllavia debatuam tri ditë në Frankfurt gjatë kohës së Panairit të librit. Dëshironim t’i kundërvihemi shkëputjes së pakuptimtë të të gjitha lidhjeve e shkëmbimeve kulturore, si dhe komunikimit plotësisht të shkëputur ndërmjet ishujve të arkipelagut. Në fund përgatitëm deklaratën mbi domosdoshmërinë e ripërtëritjes së bashkëpunimit kulturor në zonën e ish Jugosllavisë. Deklaratën me nënshkrime tona ua dërguam të gjitha gazetave udhëheqëse dhe mediave tjera që nga Lublana deri në Shkup. Hasi në përgjigje të dobët. Vetëm disa gazeta të rralla e publikuan, e kishte edhe sulme ndaj asaj deklaratë, shumica vetëm qitën me dorë: me çfarë merren artistët? Askënd nuk e interesonte më, njerëzit i ishin kthyer jetës në ishujt e vetë. Ajo jetë ishte, në secilin ishull, veçanërisht gjatë garës së për përvetësimin e parave dhe pushtetit, pra të kasaphanave të ndërsjella politike, selbstzerfleischung siç e quajnë gjermanët.
Që në atë kohë, kur shteti filloi të shkatërrohet, fillova të mendoja se, edhe përkundër refuzimit që e ndjeja ndaj aparatçikëve të tij partiakë, rasti kur do të gjendem vetëm me sllovenët e mi të dashur, në përgatitje për të hyrë në Evropë, që llomotitshin fraza evropiane, në mesin e afaristëve të egër dhe këngëtarëve të dashur, në mesin e gjithëdijes farefisnore dhe ligësisë përkatëse të saj, zilisë, keqdashjes, nuk do të jetë i lehtë. Shkrimtari e njeh rrethin e vet dhe dobësitë e tij. Mirëpo, kjo ishte vetëm pjesë e problemit; ajo që na priste ishte shumë më befasuese. Së paku për ata që mendonim se demokracia është një zgjidhje çudibërëse për të gjitha problemet shoqërore.
Nuk e di se çfarë saktësisht paramendonim? Me siguri rregullimin parlamentar, lirinë e shtypit dhe fjalës, lulëzimin ekonomik. Mirëpo, para seç u vetëdijesuam sa duhet se çfarë po ndodhte, hymë në një periudhë, që ata të cilët angazhoheshim për demokracinë, nuk e kuptonim aspak. Diku e kam shkruar: ëndërruam demokracinë, u zgjuam në kapitalizëm. Madje, çfarë kapitalizmi! Jo në kapitalizëm të thjeshtë. Thoshin, në atë të tranzicionit. Tejet të egër, që shumë njerëz i lë pas vetes të varfëruar, të vetmuar, të humbur. Jo vetëm në Slloveni dhe në shtetet e ish Jugosllavisë, por gjithandej nëpër Evropën Lindore. Prona e përbashkët, apo “shoqërore” u desh të fitonte pronarët, filloi “privatizimi”, për të cilin në Rusi zbuluan fjalën prihvatizacija. Jo vetëm në Slloveni, në ish Jugosllavi, por edhe gjithandej në Evropën Lindore njerëzit e penës dhe librave nuk kishim menduar se kapitalizmi i ka ligjshmëritë e veta, se pronarët e kapitalit mund të ndikojnë në politikë, në media, në mbarë jetën shoqërore, madje edhe kulturore. Dhe se demokracia është një rregullim i brishtë shoqëror – gjithmonë gjendet dikush, që dëshiron të përvetësojë sa më shumë hapësirë ekonomike dhe shoqërore. Kuptohet, të mos ketë keqkuptim, edhe përkundër kësaj, ende jam i mendimit, nëse shprehem me fjalët e Çerçilit: ndoshta demokracia është sistemi më i dobët, por më të mirë nuk ka. E, jeta në botën e re të shkëlqyer nuk ishte lehtë të kuptohej.
Në një çast jetuam në një botë krejtësisht ndryshe, u paraqiten njerëzit e tipit nouveaux riche, që u pasuruan me privatizime gjysmë kriminale, dallimet sociale u rritën, betejat politike u bënë brutalisht demagogjike. Jeta demokratike nuk solli vetëm lirinë e shprehjes, por edhe lirinë e shprehjes së të ligës, zemërimit, zilisë. Diçka prej këtyre bën pjesë në të ashtuquajturin karakter kombëtar, karakterin e të gjitha kombeve të vogla, që më shumë u pëlqen të merren me njëri tjetrin, sesa me botën e madhe përreth vetes. Kësaj iu bashkëngjit edhe vrapimi i egër materialist i të ashtuquajturit tranzicion, u paraqiten tajkunë të egër, por edhe paksa më të rafinuar, u krijua një shtresë e njerëzve të mjeruar, që mezi jetonin. Demagogjia politike e të gjitha ngjyrave, bashkë me media shfrytëzonin vuajtjet posa të kaluara të luftës dhe plagët e pashëruara për larje të vrazhda hesapesh dhe përforcim të pushtetarëve të rinj në secilin ishull veç e veç.
Ardhja e internetit me debate dhe shitje mendësh në të ashtuquajturat “forume” e zhveshi deri në fund këtë kaos demagogjik dhe jotolerancë të secilit lloj, u bë triumf i madh i të gjithëditurve të padijshëm, shpesh edhe njerëzve brutalë, që janë të gatshëm – jo vetëm me fjalë – të bëjnë çkamos.
Në vitet e nëntëdhjeta dhe në vitet e para të shekullit të ri shpenzova shumë energji me tekste publicistike për të kritikuar këto procese dhe atmosferën e re jo tolerante shoqërore. Derisa e kuptova se mullinjtë e erës ishin realë, tejet të fuqishëm dhe se çdo moment do të më përplasnin përtokë. Dola nga tregimi shoqëror dhe iu përkushtova tërësisht literaturës.
Çfarë më mbeti? Dhe të gjithë neve bashkë?
Nga e kaluara na mbetën kujtimet e jetës së përbashkët, në të ardhmen utopia evropiane. Neve që kishim jetuar në Jugosllavi, krahas utopisë na mbeti edhe frika se do ta përjetojë fatin e federatës jugosllave.
Pas të gjitha përvojave të dhimbshme të shekullit njëzet, ishte kjo lidhje gjëja më e mirë që mund të kishte ndodhur për të gjithë popujt e Evropës në këtë kontinent të munduar me luftëra dhe me konflikte nacionale e ideologjike. Ja, tani duket se Evropa është afër një periudhe të re të krizës. Shpesh më pyesin, a mendoj se kufijtë do të mbyllën përsëri, në mos është Evropa para zhbërjes? A mund t’i ndodhë ajo që i ndodhi Jugosllavisë? Mendoj se krahasimi nuk është i përshtatshëm, pikërisht për shkak të vlerave si: të drejtat e njeriut, liria e shprehjes, kufijtë e hapur dhe të gjitha tjerat, në Evropë mund të bisedohet. Në Jugosllavi në një moment kjo më nuk ishte e mundur. Edhe përkundër virusit fatkeq covid-19, recesioneve të herëpashershme ekonomike, edhe përkundër terrorizmit të islamit radikal dhe të ashtuquajturës krizë e migrantëve, njerëzit evropianë askurrë më nuk do të lejojnë t’u merren kufijtë e hapur, liritë e njeriut dhe demokracia.
Kur mendoj për Evropën e sotme, shpesh më bie ndërmend edhe jeta ime në Jugosllavi dhe jeta në arkipelagun jugosllav pas vitit 1991. Këta rreshta po i shkruaj në kohë të karantinës, lëvizja është e kufizuar, për çdo ditë nga ekranet televizive na lajmërojnë për numrin e ri të infektuarve dhe të vdekurve për shkak të virusit fatkeq me emrin covid-19. Jetojmë në një pasiguri, të ardhmen e shikojmë me një frikë, nganjëherë më duket se vërtetë kemi ardhur në fund të të gjitha utopive, sikur kemi hyrë në periudhën e një distopie. Ndoshta ka filluar me rënien e të gjitha utopive të shekullit në 20. Në çka kanë besuar njerëzit në përgjithësi! Në utopinë sociale, në madhësinë e kombeve të veta, në fitoren e besimit Tonë mbi të Tyre… madje edhe në utopinë jugosllave. Dhe për këtë ishin të gatshëm të flijojnë jetën, edhe të vetën, por më së shpeshti jetën e tjetrit. Së paku “Evropa” me pragmatizmin e vet dhe me vlerat e larta të së drejtave të njeriut na ka mbetur si një gjë paksa modeste, një utopi e vogël, pjesërisht e realizuar në të cilën mund të besojmë, së paku unë besoj në të.
Shkrimtari është aty, në skaj, që një kohë të gjatë nuk është më autoritet moral, nuk ka më askund asnjë Tolstoj a Kami, veçanërisht jo në kohën e internetit, kur gjithkush di gjithçka dhe gjithkush thotë gjithçka.
Pra, unë jam në skaj, e vështroj jetën, flas për të, qoftë në kohën historike, apo në kohën e tashme.
Këtu, në fund të rrugëtimit tridhjetëvjeçar nga Jugosllavia në një botë të re, një botë tjetër, në këtë moment të pasigurt të Evropës dhe botës, ndërmjet karantinave, kufizimit të lëvizjes, ndërmjet njerëzve me maska mbi fytyrë, pres; jo më diçka të re – ngase të resë i frikësohem paksa – por në kthimin në një jetë normale. Në këto tridhjetë vjet, nga ishulli im slloven kam udhëtuar shumë nëpër ishujt tjerë të arkipelagut jugosllav, kryesisht në prezantimin e librave të mi, që janë publikuar në të gjithë ata ishuj. Kam ndaluar të merrem me furtunat politike, që edhe më tutje fryjnë egër mbi ta dhe mbi secilin veç e veç.
Para një kohe të shkurtër, në Beograd isha ulur me një koleg të ri, me poetin dhe botuesin Gojko Bozhoviq, që kishte botuar në shtëpinë e tij botuese romanin tim të fundit. Për politikën folëm pak ose aspak. Distancat ndërmjet ishujve janë zmadhuar aq, sa që me përvojat e njërit vështirë mund të kuptohet ajo që po ndodh me tjetrin. Folëm gjatë mbi llojllojshmërinë dhe fuqinë artistike të veprave letrare që i kishim lexuar të dy. Shtëpia botuese e Gojkos quhet Arhipelag. Nuk dyshoj pse e ka emëruar ashtu, ngase botimet e tij sjellin pasurinë e artit letrar, llojllojshmërinë interesante të poetikave, llojllojshmërinë e përvojave jetësore, gjerësinë e hapësirave të fantazisë. Ky është ai arkipelagu letrar, në të cilin tani jetoj edhe unë. Në kohën kur, me maskë mbi fytyrë mezi mund të shkoj deri në shitore, kjo më mundëson të udhëtoj larg dhe në lartësi, nganjëherë edhe në të shkuarën, madje edhe në kohën e rinisë, kur jetonim njëri pranë tjetrit, derisa në fund, si ata që u gjetën në trapin e gurtë të Samaragos, na çuan secilin në ishullin e vet.
Përktheu: Nikollë Berishaj
ObserverKult
————————————
Lexo edhe esetë e tjera të këtij projekti:
BLERINA ROGOVA GAXHA: EASY LIFE
FARUK ŠEHIĆ: ORA E APOKALIPSIT
TOMISLLAV MARKOVIQ: TЁ JETOSH NЁ NJЁ SKENЁ KRIMI
XHEVDET BAJRAJ: ARKIPELAGU JUGOSLLAVIA 1991-2021
