Rikonstruktimi i modernitetit në semantikën e shpirtit të fjalës, në poezinë e Halil Matoshit
(Shënim për librin “The Lil’s poem” të Halil Matoshit, Shtëpia Botuese “Littera”, Prishtinë, 2023)
Nga Emi Krosi
Një poezi krejt ndryshe, brenda një poeme. Një thirrmë shpirti. Një klithmë. Një thurimë jete, dashurie, qëndrese, një shpirt lëvizës mespërmes dramatikës së jetës. Përshpritshmëria përtej dashurisë dhe jetës, mëpërtej kufijve me semantikën e shpirtit të fjalëve, deri në hemisferat më sublime të kohës dhe shpirtërores, deri në tejskajet e fateve, shpresave, ikjejeardhjeve, derdheje, mungesave, teprive, kufijve hyjnorë dhe njerëzorë, miteve të reja dhe të vjetra, tejpërtej Zotave tokësor dhe primodialë, ndjesores dhe dashurores, universales dhe individuales gjer tek britmat e vetes dhe përtejvetes, ku fashitja e klithmënajës bulon nga The Lil’s poem (Matoshi: 2023).
Autori përmes vargjeve: grueja që zhduket/…/ U zhduke aq e hajthme/si ni shllungë mjegulle /që përshkon zjarrin, metaforizon deri në metonimi pse jo edhe deri në metamorfozën e mjegullës dhe zjarrit. Ndoshta metafmorfoza e Ovidit, (Defneja/gruazjarr/gruagjethe) është e gjitha-hapësira e rëndësishme, ku tregimet për shoqërinë, shfaqin paqartësira kulturore dhe negocion kuptimet, si pjesë e evolucionit dhe zhvillimit natyror të shoqërisë (Bauer, 2021: 5).
Lezëm vjen si balerinë /e shkon tue lanë bosh/tokën shkret /T’pushtueme nga anmiq t’egër/thatë e skamnue. / Barbarët erdhën! Anmiqtë. /që miqve ja u marrin anën, përsëri e huaja, luftrat, pushtimet, shtypja, dhuna, nuk janë nocion të përkatësisë kulturore autoriale. Pasiguria rreth paqartësisë kulturore, na ndikon të gjithëve si kolektivisht ashtu edhe individualisht pasi nuk mund t’i shpëtojmë kurrë ideologjive tona të mësuara për të huajën (tjetrin)/e imja (Rosaldo: 1993 : 16). Kjo sintagmë është jashtëzakonisht komplekse, se mund të biem në kundërshtim me instinktet tona natyrore, sociale, kombëtare dhe shoqërore.
Por thirrma autoriale nuk bëzan: ose ma mirë me thânë /janë ciflat e shpërbamjës /së Zotit siç e njeh Theologjia /kanë diçka nga zjarri /nashta janë shkëndijat /e mrame të djallit /para së me u përzanë /nga Parajsa/si munet me u gdhendë drita? /Më pyetshin lexuesit?. Trajta që i jep leximit, përmes lexuesit. A është poezia çështje shkrimi? Çdo poet e sendërton botën sipas veçantisë së tij. E shkrueshme dhe e lexueshme [S/Z e Bartes-it], ku secili poetshkrues lë shenjën e tij individualiste, në një mënyrë të veçantë të vështrimit të gjërave, mënyra e shprehive artistike, duke gjetur fjalët e duhura, me metafora të zgjedhura.
Duke iu referuar, Harold Bloom-it, se nuk ka ndonjë mënyrë si të lexojmë, por që ka shumë arsye se pse duhet të lexojmë, nuk duhet të themi, “si të lexojmë” dhe “çfarë të lexojmë”, apo ku “duhet të fillojmë”, nuk mund të varet plotësisht nga autori, por edhe nga lexuesi se duhet të dijë çfarë të lexojë (Bloom: 2000 : 21). Integriteti i vërtetë kulturor promovohet përmes “përvojës”, që vjen nga brenda natyrës dhe strukturës së vetë kulturës, kur shpalos natyrshëm traditat e veta kulturore më të gjalla, teksa përfaqëson të gjithë atë pasuri të jetës kombëtare edhe si vizion zhvillimor të progresionit shoqëror (Yogi: 1977; 317).
Vargu: së Zotit siç e njeh Theologjia /kanë diçka nga zjarri /nashta janë shkëndijat /e mrame të djallit /para së me u përzanë /nga Parajsa, dallimi midis kaosit dhe rregullit, impulsit dhe qytetërimit, ka thyer botën përgjithmonë. Sepse u shfaq e mira dhe e keqja. Jeta dhe vdekja, lindja dhe dhimbja, kur Eva dhe Adami u dëbuan nga Edeni, atëhere Zoti Perëndi i tha gjarprit: “Me qenë se bëre këtë gjë, qofsh i mallkuar ndër gjithë kafshët dhe tërë bishat e fushave! Ti do të ecësh mbi barkun tënd dhe do të hash pluhur gjithë ditët e jetës sate” ( Zanafilla: kap. 3/14).
Ka shumë intepertime, për gjarprin/djallin/Kerubini/Ibisi (kaptina kunarore: El-Araf: 20- 21). [Përveç kësaj, duhet përmendur se sipas traditës së kishës ortodokse, kryeengjëlli Uriel u emërua nga Zoti për të ruajtur Parajsën pas rënies dhe mërgimit të Adamit, emri i të cilit do të thotë “Zjarri i Zotit”. Sipas kanunit ikonografik të Kishës Ortodokse, ky kryeengjëll “është paraqitur duke mbajtur dora e djathtë një shpatë e zhveshur në gjoks dhe një flakë e zjarrtë në të majtë”].
Togfjalëshi: si munet me u gdhendë drita, lidhet përsëri me Zanafillën biblike: “U bëftë drita!”. Dhe drita u bë” (Zanafilla: kap: I/3).
Kurse togfjalëshi “Pa luftë s’bân me u dorëzu”është togfjalësh ku i drejtohet jetës. Jeta, nuk mund të fitohet pa luftë në formë dikotomie:
- dikotomia e parë: bëhte fjalë për jetën dhe gjithë traumat shoqërore, sociale dhe politike të Kosovës, po por dhe e gjithë etnia shqiptare nëpër shekuj, që luftuan për qëndresën e tyre,
- dikotomia e dytë: është edhe rritja përmes njerzores dhe Hyjnores. Njerzorja është e brishtë, delikate, e paqëndrueshme, kurse Hyjnorja është vullneti, forca, shpresa e ardhjma, që na mban në jetë për të jetuar dhe për të besuar se e keja dhe mira, e vërteta dhe gënjeshtra, drita dhe errësira janë sintomat e njeriut modern të lodhur nga padrejtësia, herë nga vetmia, herë nga harresa dhe hera nga ndiesa ku zbulojmë drama të jetës (Zhiti: 2023).
Njerëzit e zemëruar e duan konfliktin, ata përleshen dhe grinden për çfarëdo arsye, thjesht sepse kënaqen me emocionet e zemërimit dhe agresionit. Fusha të hapësirës emocionale si “neveria/ përbuzja /pikëllimi” mund të shkaktojnë lumturinë e dikujt ose dramën e madhe të mëvetësisë dhe (aso)sialitetit, përmes vargjeve: shfaqu /hap portat e mendjës /ndriço njat anë të hânës bâne det të fellë / sa e zeza e flokëve tu / Ti fëmijë që ke me ardhë në jetë më 1980./Odisea kurrë /mos u ktheftë në sh’pi/nëse nuk je ti aty./ Ai pret.
Fëmija plangprishës, që rrëzon Trojën e besimit, por pret edhe Odisenë, që endet errësirave të detit. Ërrësina analogji me [det të fellë/ e errët + sa e zeza e flokëve tu/ e zeza = errësirë].
Kombinimi i mitologjisë me kodet biblike, bashkëlidh kodin Universal letrar të Odiseut. Vargu: sy që keshin/ Janë Kodi i gëzimit /gjendje shpirti në festë, zakonisht një person është i bindur në mënyrë të pandërgjegjshme, se janë idetë e tij për lumturinë, ato që janë normale dhe të natyrshme.
Kur përballet me një version tjetër të lumturisë, një person e percepton atë si “jonormale”, “të dhimbshme” ose fillon të dyshojë për një person tjetër, se kjo është një ide se cila zonë emocionale është më e vlefshme dhe e miratuar nga pikëpamja e shoqërisë. Ideologjia dominuese në shoqëri që formëson lumturinë, të cilën shoqëria ua imponon të gjithë anëtarëve të saj.
Së fundmi: një poemë që vlen sa një libër me mesazhin se jeta është e bukur, por mund të ketë shumë gjëra “pas dyerve të mbyllura”, duke dalë nga lufta për jetën pa marrë “asnjë plagë”, për të qenë i drejtë dhe i pastër. Por, udhëtimi i poetit përmes gjuhës së shtëpisë apo gjuhës së tamblit amësor, bafton si një simfoni jete dhe dashurie, ku nuri dhe delli i shpreshmërisë stilistiskore tejkalon kohëmarrjen dhe kumtdhënien për kohën e leximit.
BIBLIOGRAFIA:
- Bauer, Thomas. (2021). A Culture of Ambiguity. A Culture of Ambiguity . Columbia University Press.
- Bibla. (2002): Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re. Zanafilla kap. 1/3, varg. 4/14: Shoqëria Biblike Shqiptare, (SH.B.SH), Tiranë.
- Bloom, Harold. (2000): How to read and why?. New York, London, Toronto, Sydney, Singapore.
- Matoshi, Halil. (2023): The Lil’s poem, Shtëpia Botuese “Littera”, Prishtinë, 2023
- Rosaldo, Renato. (1993): Culture & truth: the remaking of social analysis: with a new introduction. Bea-con Press.
- Yogi- Mahesh, Maharishi. (1977): Creating an ideal society : Livingston Manor, NY: Age of Enlightenment Press.
- Zhiti, Visar. (2023): The Lil’s poem (parathënia), Shtëpia Botuese“Littera”, Prishtinë, 2023
ObserverKult
Kliko edhe:
LITTERA SJELL PËR LEXUESIT LIBRIN MË TË RI TË HALIL MATOSHIT “THE LIL’S POEM”
