Lirika e pastër jeton në kënaqësinë e klithjes së bukur, në habinë e saj. Lirika e Halil Matoshit klithë jo prej habisë së bukurisë, po prej tmerrit dhe të pabesueshmes.
Poezia e Matoshit sublimon kohën dhe vendin, rrëfen autobiografinë dhe njëkohësisht i shkruan biografinë shpirtit shqiptar, dhimbjes dhe fatit të njeriut të vrarë e të burgosur, fizikisht e shpirtërisht. Ai derdhë në poezi përvojën personale, por shkrin në të dhe fatin nacional, gjëmën, britmën, dramën dhe tragjedinë e një populli. Ajo është poezi e tij, drama e jetës, por i flet dhe të tjerëve si dramë kolektive që portreton vdekjen, gjakun, eshtrat.
Nga Blerina Rogova Gaxha
Meqë në pjesën më të madhe poezia e librit The Lil’s Poem (Littera 2023), është autoreferenciale, ajo mundëson provën e një monologu të dhimbshëm, të brendshëm, derisa shpërfaqen personat realë, dialogu dramatizon fatin e njeriut në zgrip të ekzistencës. “Poema e tij është place d’armes dhe një simfoni. Një dëshmi jete, gjuhë dhe frymë, poezi e njeriut… Mos gjyko kurrë nji njeri me plagë…” kështu thotë Visar Zhiti për poezinë e Matoshit (2023, f.9).
E parë nga perspektiva e traumës dhe memories së luftës në letërsi, poezia e këtij libri është reprezentim i etosit dhe etnologosit shqiptar, por në të veçantën e vet, farkuar kryesisht si kujtesë apo reminishencë e kujtesës historike-imagjinare. Këtë e ilustron bukur poezia që i dha emër librit The Lil’s poem, Poema e Lilit:
Poezia për vrasjen potenciale
nuk munet me pasë nji titull t’mirë
Po e quej thjesht Poema e Lilit
Më 21 maj 1999 nji dyzinë serbë
me uniforma blu
e menime të zeza
rrethuen sh’pinë téme
hapën dyer me shkelma kundakë
e shamje
siç nis çdogjâ në Ballkan
Bastisje e brimë
përmbysje orendish
dhe të secilës ide për njeriun
si qenie humane
Ishim të shpërqendruet
baba 84-vjeç i shihte në sy milicët
i patrazuem sikur tallej me kohët
që i ringjâlleshin
Nâna e shtangun
m’i kish ngulë sytë nemitun
si me pa dekën e djalit
Fëmijtë shikojshin armët e tyne
unë i shihja të gjithë
pak çaste para se me i masakru
me dilemën morale
që s’mujta me bâ asgjâ për ta
Grueja ajo mbante fëmijtë përdore
e herë tanë neve
si në nji valle të çmendun
në nji gropë
unë s’kisha kohë për vete
po e pajsha nji dramë
pa epilog
Autori evokon kështu dhe poetizon një situatë të jetës së kalueme, të cilën e shndërron në shenja stilistike, duke dhënë një autobiografemë sui generis përmes së cilës shpërfaqet ideologjia personale dhe kolektive. Poezia e Matoshit nga ky libër është një monument poetik për të kaluarën dhe të tashmen, një rikujtim përmes gjuhës së poezisë. Në emër të frymës së vet, etosi personal dhe ai nacional e ka krijuar poetikën e vet identitare në vijë të personës dhe etnisë.
Poezia e Halilit është një zeitgeist i krijuar mbi paradigmën e luftës dhe të pasluftës, një etnopoetikë që i flet kryqëzimit të madh historik, një poetikë që shfaq frymën dhe disponimin e një periudhe të caktuar kohore, ajo kap gjithë atmosferën e epokës së errët të historisë më të re të Kosovës. Shpirti i epokës, si forcë ose demon i padukshëm që ka dominuar karakteristikat e kohës sonë, nga vitet e 90-ta deri më sot, shndërrohen në pamje e imazhe të cilat transcedohen në poezi nëpërmjet përceptimeve estetike.
Paradigma kulturore e traumës
Poezia e Matoshit nuk synon vetëm të dëftojë mizorinë e luftës, por edhe të nxisë mendime të një këndvështrimi më filozofik për luftën. Duke shkruar për tronditjen që shkakton lufta dhe pasojat e saj, kjo poezi integron kujtesën personale duke e shkrirë në kujtesën kolektive, për të përkujtuar dhe për t’i dhënë zë atyre që nuk mund të flasin vetë. Siç thekson Feldman (2019) “Anonimizimi i të zhdukurve arrin defenomenalizimin dhe demanifestimin e ngjarjes që vazhdon si sekret publik, forca e së cilës qëndron në paprekshmërinë e saj politike dhe epistemologjike”.
Përshkrimi i tmerrit të përjetuar kap një hapësirë më të madhe, më të hapur, ku patjetër duhet të ketë një vend për një fillim të ri. Vendi i dashur bëhet toka e banuar nga të mbijetuarit. Megjithatë, pasi u përvëluan nga njëmijë histori, ata ndryshuan përgjithmonë. Në fund, një dritë e re vëheret përtej errësirës “Jeta rifilloi pas luftës / Njerëzit lindin nga brinjët / Si pas Apokalipsit” shkruan Matoshi në një poezi të mëhershme.
Vepra të ndryshme të poezisë bashkëkohore shqipe mund të ilustrojnë një qëndrim të tillë refleksiv ndaj përfaqësimit të së kaluarës dhe rëndësisë së saj me të tashmen, duke afirmuar letërsinë si një “medium që ndërton dhe vëzhgon njëkohësisht kujtesën” (Erll 2008). Autorë si Matoshi, vazhdimisht përpiqen të përsiatin për çështjet që janë thelbësore për të kujtuarit dhe të harruarit në përgjithësi, dhe poezia e tij qëndron e lidhur fort me shenjën e plagës, dhe me traumën si “një fenomen gjithëpërfshirës” (Caruth 1995), që përbën një paradigmë kulturore të jashtëzakoshnme.
Poezia Humbëtina nga vepra The Lil’s Poem, thurrur mbi të vërtetat e varrosjes së krimit, interpreton poetikisht një skenë të njohur krimi:
prill, 1999
kur m’pyetën qysh rrëshqite në gropë
Qysh rè?
kam refuzue përgjigjen
mos me u kthy në atë fotografi
Dhe, thjesht nuk e di
Probabiliteti. Fatumi ose
E shkrueme â!
Milicia sekrete serbe erdhi dhe mblodhi letërnjoftimet.
Katërdhet e dy trupa pa shprehje fytyre
Prisnin emnat me ja u lexu
Mr. Vdekja!
ftyra me karakteristika antropologjike mesdhetare tubë
disa përqafue si para pushkatimit
e disa shpinë për shpine
Masanej ata nuk dijnë gjâ për veten
as për kahun që mori lufta
u shndrruen në numra
Letërnjoftimet u hodhën në gropë bashkë me pronarët
Gropën çpluen ekspertët
e mjekësisë ligjore nisi ex humimi dhe ia gjetën
secilit identitetin
tue lexue hartat gjenetike
eshtnave u rikthehen emnat
që kishin për së gjalli
me i çliru nga misteri i pengut
dhe nga konstrukti fantom:
i pagjetun lufte
Që âsht nji qenie e dyzueme
hem dekun hem gjallë
secili merr të ngjashmin
Në nji thes…
Me i ba vorr me shéj
(Matoshi 2023: 45-46)
Poezia Humbëtina dhe poezi të tjera të poetit që evidentojnë varrët e plagët e luftës, shplojnë pëlhurën me të cilën u mblua krimi. Matoshi shkruan poezinë që të ngjethë mishin. Duke qenë vetë banor i parë i përvojës së krimit, verbi i tij del si britmë shpirti, por njëkohshëm ajo shkruhet si testament poetik i një loje dhe akti bizar që një shtet më i fortë ushtroi dhe detyroi një më të dobët. Veçan në librat e fundit, Gdhendje drite (2022), The Lil’s poem (2023), poeti që e do artin e mendimit, vegjeton në botën e tij lirike dhe në botën e etosit social, duke i shpluar me verbin e tij pëlhurat që i kanë mbuluar traumat e thella për t’i kthyer ato në këngë dhe në testament poetik të historisë së një etnie.
Kujtesa e burgut
Halil Matoshi, një ish i burgosur lufte në kampin e përqëndrimit “Zabela” në Pozharevc të Serbisë, qe arrestuar në maj të vitit 1999 dhe liruar në fillim të vitit 2000, krijon një tjetër paradigmë në poezinë e tij: poezinë e burgut, kujtesë, së cilës i bën referenca të thella në veprën e shkruar në dy dekadat e fundit. Poezitë më konfensionale të autorit i referohen pikërisht kujtesës së burgut. Në poezinë e titulluar Ndër të zânunit rob lufte qilloi edhe nèmenci Tasim (2023), dëftohet marrëdhënia e njeriut me ligësinë, me njerëzoren e përhumbur. Poezia lind kështu si reagens ndaj gjithçkaje që e kufizon personalen fizike e shpirtërore, ndaj gjithçkaje që e vret individualen dhe kuptimet shpirtërore:
Milicia serbiane na urdhnoi
me brimë me ra n’guj
para kâmve t’tyne
Në mesin tonë o kanë edhe Tasimi shurdhenèm
met n’kamë hutue derisa oficeri
nisi me gjue me revolver drejt tina
I rrodhi nji vijë e hollë gjaku n’ballë
po hala rrinte n’kamë. E fshiu gjakun me mângë mitani
masanej foli.
Po, e digjova, ai foli.
“Jam shurdhenèm, i lirë” – tha
tue buzqeshun e ra mbi ne
që ishim shtrue përdhé
i lumtun që foli! Ra me fjetë.
Tasimi që s’kish folë kurrë
Për 75-vjet jetë.
Përbrenda mohimit këmbëngulës të njeriut, poeti sugjeron mohimin e realitetit të ngjarjes – trupi fshin ngjarjen e vdekjes së tij, duke nënvizuar marrëdhënien komplekse midis imazheve vizuele të ngjarjes së përjetuar, të atij që nuk e dëgjoi urdhërin se qe i shurdhër, dhe fjalës së shkruar, me të cilën poeti përjetëson në verb Tasimin e shurdhnuem. Teoria dhe roli i gjuhës figurative në narrativat e traumës sugjerojnë kësisoj përpjekjen për të përshkruar atë që është e papërshkrueshme dhe e papërfaqësueshme në lidhje me ngjarjet dhe përvojat traumatike që janë tejet personale (Caruth 1996, Hunt 2010, Van der Kolk 1984, 1987).
Në këtë poezi Matoshi ndërthur dhimbjen fizike dhe torturën psikologjike të vetes dhe të të tjerëve në pritje të ekzekutimit. “Vuajtja psikologjike është përshkruar në mënyrë kaq zakonore në art” (Caruth 1996), ndaj ai shfaqet i ndjeshëm ndaj vuajtjes psikologjike e shpirtërore në pritje të vdekjes, dhe është “plaga në atë trup dhe dhimbja në atë plagë ajo që thërret, ajo që klithë” dhe ajo që e ndjek përherë.
Poetika e Halilit i ka rrënjët në njeriun e revoltuar e njeriun e shkelur, dhe ajo angazhohet hapur për një botë tjetër, një botë më njerëzore; në një akt esencial të reagimit e refuzimit të formave të shtypjes dhe opresionit dhe në akt revoltues ndaj tjetërsimit njerëzor.
ObserverKult
Lexo edhe:
DISKURSI I DHIMBJES SË PASHMANGSHME/ RECENSION PËR LIBRIN “THE LIL’S POEM”
NERIMANE KAMBERI: ME LIBRIN “THE LIL’S POEM”, HALILI E NDËRKOMBËTARIZON KALVARIN TONË
