Nga Ornela Radovicka
Katedralja Martorana ose ndryshekisha Santa Maria dell’AmmiraglioKatedralja Martorana, ose ndryshe kisha Santa Maria dell’Ammiraglio, ndodhet në Palermo dhe është selia e famullisë së San Nicolò dei Greci (Klisha e Shën Kollit, siç e quajnë arbëreshët), e cila qëndron përbri me kishën e San Cataldo, në sheshin “Piazza Bellini”, dhe përballet me kishën e Santa Caterina d’Alessandria. Është shumë lehtë për ta gjetur, jo vetëm për famëm që ka, por eshtë pozicionuar rreth 850 metra nga stacioni hekurudhor i Palermos si edhe pranë rrugës rugës Calderai një nga më karakteristikat e Palermos.
Kisha i përket Eparkisë së Piana degli Albanesi
Kisha kryen liturgjinë për Italo-Shqiptare të ritit Bizantin. Konsiderohet si një nga kishat më sygjestive me origjinë Bizantine që ekzistojnë në rajoni i Siçilisë, dhe daton që nga Mesjeta. Kjo kishë, është dëshmia e kulturës orientale fetare dhe që u mbajt edhe nga të mërguarit shqiptarë të cilët u strehuan në Siçili nën presionin e persekutimeve turke në Ballkan. Në do të shohim gjurmë të dukshme në pikturimin e ikonave, në gjuhë, në veshjet tradicionale që janë tipike për kolonitë arbëreshe në provincën e Palermos. Kjo kishë përfaqëson pikën e referimit për më shumë se 15,000 besimtarë shqiptarë të ritit Greko – Bizantin të pranishëm në Itali.
Origjina e Kishës Martorana
E ka marrë emrin nga Admirali i flotës së Roger II të Altavilla, George i Antiokisë. Një oficer sirian i kultit bizantin, në shërbim të mbretit Norman Roger II nga 1108 në 1151, e themeloi në 1143 për të falënderuar Virgjëreshën Maria në mbrojtjen që i kishte dhënë ajo gjatë gjithë viteve të kaluara në det.
E ndërtuar nga artistë orientalë sipas stilit bizantin, ajo ishte vendosur pranë manastirit Benedictine themeluar nga fisnikja Eloisa Martorana në 1194, prandaj u bë e njohur më vonë si “Santa Maria dell ‘Ammiraglio” ose i “Martorana”. Ndërtesa e shenjtë, gjatë shekujve është shkatërruar dhe restauruar disa herë, arrihet nga kulla e kambanës: një ndërtim katror i shekullit të trembëdhjetë, i hapur në pjesën e poshtme nga harqe me kolona qoshe dhe me tre rende dritaresh të mëdha të mullionuara.
-Shtrirja e kishës origjinale ishte në formën e një kryqi të gdhendur, tipik i kishave të vonë bizantine dhe në përputhje me përdorimin e synuar për kultin grek bizantin të dëshiruar nga Gjergji i Antiokisë.
-Muret janë tërësisht të mbuluara me zbukurime mozaiku bizantin me shumë rëndësi, në lidhje me ato që kanë të bëjnë me Dafnin në Atikë. Cikli madhështor i kishave të mozaikëve bizantinë është më i vjetri në Siçili
-Në qendër, katër kolona të forta mermeri të lidhura me harqe të theksuara mbështesin një tambur tetëkëndësh, me harqe të lugëta mbi të cilat vendoset kapaku gjysmësferik i kupolës.
Kisha e Martoranës është një xhevahir i vërtetë magjeps vizitorët e saj. Sapo të hyn, mahnitesh nga bukuria dhe shkëlqimi i mozaikëve të saj të artë. Dysheme polikromi me mozaikë gjenden edhe vepra të artistëve Guglielmo Borremans, Olivio Sozzi dhe Giuseppe Salerno të njohur si “i çalë i Ganci”.
Kuriozitet: Murgeshat Martorane dhe ëmbëlsirat
Kisha quhet edhe Martorana për hirë të një murgeshe Eloisa Martorana, themeluese e një manastiri Benediktine që trashëguan kishën në 1453. Pikërisht këtyre murgeshave u detyrohemi shpikjen e frutave martorana, ëmbëlsira tipike që sicilianët përdorin për të konsumuar ditën e të vdekurve. Ideja e një ëmbëlsire shumëngjyrëshe në formën e frutave u erdhi murgeshave në periudhën Norman, pas një vizite nga papa: duke mos qenë në gjendje të shërbenin fruta të freskëta sepse korrja kishte kaluar tashmë, ato, për të bërë një përshtypje të mirë filluan të gatuajnë një brum prej bajamesh ku ngjisnin frutat dhe të jepnin idenë ti vilnin, sikur të ishin të freskëta dhe, ti konsumonin.
Më 7 dhjetor 1433, me privilegjin e dhënë nga Alfonso V i Aragonit dhe i konfirmuar nga Papa Eugene IV, kisha e Admiralit u caktua në përdorim të manastirit ngjitur me të. Murgeshat përdorin strukturën e re, më prestigjioze, duke braktisur vendin e adhurimit të manastirit, e duke kaluar në ritin latin.
Midis 1683 dhe 1687, për ta përshtatur atë me nevojat e ritit të ri, absida qendrore u shkatërrua dhe u zëvendësua nga një absidë e re drejtkëndëshe, e projektuar nga Paolo Amato dhe fasada jugore u shemb. Në 1740 Nicolò Palma projektoi një fasadë të re, sipas stilit barok të kohës. Në konsideratë të vlerës së lartë artistike të kishës, restaurimi i saj u krye midis 1870 dhe 1873, nën drejtimin e arkitektit Giuseppe Patricolo.
Në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kisha ra në një gjendje neglizhence, pastaj nën administratën civile-komunale, deri në kthimin në adhurimin oriental në gjysmën e parë të shekullit të njëzetë në emër të komunitetit shqiptar të Siçilisë nën koncesion. të Kryepeshkopatës së Palermos. Kisha mori titullin San Nicolò dei Greci pasi kisha me të njëjtin emër – që i përkiste shqiptarëve në Palermo që – u shkatërrua në Luftën e Dytë Botërore. Kështu ishte që kisha trashëgoi gjithashtu selinë e famullisë shekullore të Bizantit Italo-Shqiptar.
Arkitektura e saj është monumenti më i bukur në botë
Nuk është për t’u habitur, në 1185 udhëtari dhe tregtari Ibn Gubair në tranzit në Palermo shkruajti se “kisha e Admiralit është një nga monumentet më të bukura… Nuk ka fjalë për ta përshkruar atë dhe është e nevojshme të heshtësh, ta shijosh sepse kjo arkitekturë është monumenti më i bukur në botë”.
Sot kisha i përket Eparkisë së Piana degli Albanesi, ndjek ritin dhe traditat e Kishës bizantine Lindore, kult i futur dhe i ruajtur në Siçili nga shqiptarët që u strehuan këtu për t’i shpëtuar përndjekjeve turke.
Festat e ritit greco-bizantin
Festat e veçantë për popullsinë Arbëreshe është Theofania ose Bekimi i Ujërave më 6 Janar (Ujët e pagëzuam); festa më e rëndësishme janë Pashkët, shoqëruar me ritet shumë shpirtërore orientale të Javës së Shenjtë (Java dhe Madhe) dhe këndimi i Christos anesti-
Krishti u ngjall (Krishti u ringjall). 6 Dhjetori është festa e San Nicola di Mira (Dita dhe Shën Kollit).
Ikonografia, nga ikonograf arbëresh dhe shqiptare në kishën e Martoranës
Ikona bashkëkohore, janë disa prej të cilave kryer nga ikonografi italo-shqiptar Zef Giuseppe Barone da Piana degli Albanesi (kryqi bizantin i vdekjes dhe ringjalljes së Krishtit, pikturuar në të dy anët) dhe të tjera punime të bëra nga ikonografi dhe mozaikisti shqiptar Josif Droboniku (që përshkruajnë dymbëdhjetë festat despotike dhe kryqëzimi i madh i altarit bizantin), i përkasin trashëgimisë së rëndësishme artistike të famullisë.
Afresku i vitit 1744 nga Olivio Sozzi, ndërsa pikturat e korit të brendshëm (të cilat mund të paraqiten pas grilave të bukura të hekurit të farkëtuar) dhe ato të pjesës fillestare të anijeve, u bënë nga Guglielmo Borremans në 1717.
Pllakë mermer në kujtim të heroit shqiptar Gjergji Kastrioti Skënderbeut
Pllakë mermer në kujtim të heroit shqiptar Gjergji Kastrioti Skënderbeut, të vendosur në kishën arbëreshe e Palermos (Shën Kolli së Arbëreshëvet në Martorana) me urdhër të arbëreshëve besnikë të Sicilisë dhe të klerit të saj bizantine në 1968.
Familja Gjika nga Himara në kishën Martorana
Anton Gjika ishte i biri i kontit Strati-Gjika, Me origjinë nga krahina e Himarës i cili në vitin 1735 me urdhër të mbretit të Napolit organizoi Regjimentin Mbretëror Maqedonas (Reggimento Real Macedone), që përbëhej nga shqiptarë dhe nga grekë që jetonin nën sundimin turk dhe venecian. Antoni, që ishte ndër ithtarët më aktivë të politikës ruse ndaj Shqipërisë dhe Greqisë, prej vitit 1777 deri në vitin 1783 shërbeu pranë legatës së Mbretërisë së Rusisë në Napoli si këshilltar i ambasadorit rus pranë Mbretërisë së dy Sicilive themelimin e Regjimentit Mbretëror Maqedonas (1735).
Jani Gjika
Përmes një pllake përkujtimore që ruhet sot në oborrin e kishës së Martoranës në Palermo, por që deri në luftën e dytë botërore ishte e vendosur në kishën e Shën Kollit të Seminarit arbëresh të Palermos, që u shkatërrua nga bombardimet gjatë luftës, mësojmë se Jani Gjika ishte nga Himara – kishte lindur në Dhërmi më 1743 – dhe se vdiq në Palermo më 1812. Viti i vdekjes së Jani Gjikës (1812) përkon me zgjidhjen – për shkak të ngushticës financiare të oborrit mbretëror – të këtij korpusi ushtark, anëtarët e të cilit u kthyen në Epir vitin e pasëm, por menjëherë mbreti Ferdinandi vendosi ta rikrijonte duke ngarkuar për këtë veprim gjeneralin anglez Richard Church, që kishte vepruar në ishujt e Eptanezit me një ushtri të tillë kundër francezëve. Ky balation ‘maqedonas’ i rindërtuar veproi deri në vitin 1820, kur u mbyll përfundimisht kjo përvojë e ushtarëve kryesisht shqiptarë epirotë në Mbretërinë e Napolit.
Jani Gjika që kishte qënë Tenente colonello (nënkolonel) i Regjimentit mbretëror maqedonas, ishte i biri i Dhimitrit, vëllai i kontit Strati Gjika. Pllakën ia kushtoi i nipi, biri i së motrës, Dhimitër Leka (1779-1862), personazh shumë i njohur ndër qarqet intelektuale arbëreshe , edhe ky me origjinë nga Dhërmiu i Himarës, ‘që nënshkruhet Tenente generale (gjeneral leitnant), i cili ka qenë komandanti i fundit i regjimentit.
