Studim mbi veprën “Një varr për Boris Davidoviçin” nga Danilo Kish
Nga: Veron Dobroshi
Danilo Kish lindi më 1935 në Suboticë dhe është një nga shkrimtarët më të shquar të letërsisë jugosllave dhe letërsisë ballkanike në përgjithësi. Ka shkruar romane, tregime, ese në gjuhën serbokroate.
Fëmijëria e këtij autori lidhet ngushtë me familjen e në veçanti me babanë e tij, i cili do të zë një pjesë të rëndësishme në disa nga veprat e Kishit. Babai i tij trajtohej në spitale psikiatrike për shkak të disa problemeve psikike. Ky fakt detyrimisht kishte pasur ndikim të thellë tek autori.
Përgjatë viteve, Kish kishte përshtypjen që i ati kishte probleme të tilla si pasojë e alkoolit, por më vonë e kupton se ai në të vërtetë vuante nga ankthi neurotik. Në vitin 1944 i ati internohet në Aushvic pasi ishte hebre hungarez dhe nuk kthehet më në atdhe. Me nënën dhe motrën kthehen në Cetinë, në vendlindjen e nënës së tij.
Aty jeton deri në përfundim të gjimnazit. Më pas studion për letërsi në Universitetin e Beogradit. Ishte nga studentët e dalluar dhe në vitin 1958 diplomon si studenti i parë në Universitet. Pas diplomimit qëndron edhe për dy vite në atë universitet për kërkime shkencore pasuniversitare.
Ishte lektor i gjuhës serbokroate në universitetet franceze në Strasburg, Bordo e Lil. Kishi bashkëpunonte me shumë revista e gazeta. Veprat e tij kryesore janë: Mansarda, Psalmi 44, Një varr për Boris Davidoviçin, Kopshti, hiri, Klepsidra, Nata dhe mjegulla, Ora e anatomisë, Homo poeticus, Enciklopedia e të vdekurve etj.
Një varr për Boris Davidoviçin
Një varr për Boris Davidoviçin (Grobnica za Borisa Davidoviča) është vepër e shkruar nga Kish në vitin 1976. Kjo vepër në fillim ishte subjekt i një polemike të madhe pasi Kish u akuzua për plagjiaturë e që ishte një skandal i madh në kohën e Jugosllavisë së Titos.
Kish në veçanti u akuzua se kishte “vjedhur” nga vepra me titull 7000 ditë në Siberi, shkruar nga Karllo Shtajner. Dy vite më vonë, Kish në veprën e tij të titulluar Ora e anatomisë mbron metodën e vet të të shkruarit fjalë për fjalë të pasazheve pa citim që sipas tij ishte e ligjshme dhe sulmon ashpër kritikat rreth tij.
Botimi i parë i romanit Një varr për Boris Davidovicin ishte i vështirë për t’u realizuar edhe për shkak të tematikës, reagimeve, provokimeve, por kjo arrihet me ndihmën e Mirosllav Kërlezhës, shkrimtar tjetër i shquar në Jugosllavi dhe i cili njëherësh ishte mik personal i Titos.
Kish poshtë titullit të veprës shkruan: shtatë kapituj të një historie të vetme. Që në prag të shenjave paratekstuale shohim që Kish përgatit lexuesin për një rrëfim që lë për t’u menduar se çfarë rrëfimi është në të vërtetë, një roman, një tregim apo një lloj vepre që qëndron në mes të të dyjave.
Studiuesi Ag Apolloni në studimin e tij për romanin Vdekja më vjen prej syve të tillë të Rexhep Qosjes bën një krahasim të kësaj vepre me veprën e Kishit përderisa zbërthen kuptimin e nocionit ‘status i dyfishtë’ i tekstit letrar.
Vdekja më vjen prej syve të tillë ka dilemën e përcaktimit gjinor: trembëdhjetë tregime që mund të bënin një roman. Tre vjet më vonë, Danilo Kish, nën titullin e romanit të tij Një varr për Boris Davidoviçin shënonte: shtatë kapituj të një historie të vetme.
Edhe pse të ngjashme si përkufizime, vepra e Kishit nuk ka status të dyfishtë, sepse relacioni 7 me 1 është relacion ndërmjet kapitullit dhe historisë (ose pjesës dhe tërësisë), kurse te Qosja relacioni 13 me 1 është relacion formash: tregime dhe roman. Shumësia e tregimeve bëjnë romanin. 1
Nëse vështrojmë nga ky aspekt del se Kish krijon një vepër me kapituj që ngjajnë sikur janë tregime të cilat aq sa kanë lidhshmëri kanë dhe dallueshmëri mes tyre, por që në thelb i bashkon tematika, historia dhe elemente tjera.
Shumica e kapitujve përmbajnë një titull relativisht të gjatë dhe poshtë qëndron një emër të cilit i atribohet ai kapitull. Secili kapitull ndahet në copëza fragmentare me një nëntitull në vete.
Shumica e këtyre kapitujve janë të shkruara si biografi fiksionale ku personazhet kryesore bashkëveprojnë me figurat historike. Kish përdor dokumentet historike për të objektivizuar tekstin e tij, në një formë, duke ia dhënë cilësinë e vërtetësisë dhe origjinalitetin.
Veçanti në këtë vepër është përdorimi i dendur i fusnotave, gjë që provokon vëmendjen e lexuesit se teksti kërkon plotësime tjera, por edhe sqarime më të hollësishme, por në të njëjtën kohë autori bën përpjekje për ta dhënë besueshmërinë e një dokumenti historik. Kish përdor këtë metodë duke bërë një lloj përzierjeje në mes fiksionit dhe realitetit.
Dihotomia fiksion-faksion në veprën e Kishit manifestohet në domenin ku historia dhe rrëfimi historik shtrembërohen shpesh herë në forma të ndryshme duke lënë gjithashtu të kuptohet se historia është çështje që buron nga politika, një fiksion që nuk është i vërtetë.
Këtu mund t’i referohemi edhe termit Metafiksioni Historiografik, i sajuar nga Linda Hutcheon me të cilin e përkufizon statusin e përzier (histori/fiksion) të letërsisë postmoderne. Sipas saj, historia dhe letërsia kanë të përbashkët kontekstin shoqëror, kulturor, ideologjik dhe teknikat formale. Derisa referencialiteti historik është shumë i fuqishëm, tema paraqitet si konflikt mes artit dhe jetës. Referenca është në kohën e shkuar, paraqitja në të ardhmen. Nëpërmjet metafiksionit historiografik pretendohet paraqitja e së vërtetës. Por, e vërteta është subjektive, meqë edhe figurat historike janë periferike, në kuptimin e ndikimit në rrjedhat shoqërore e politike. 2
Një varr për Boris Davidoviçin është një vepër që në plan të parë e vret syrin e lexuesit me tipologjitë dhe elementet moderniste që posedon. Kjo vërehet në narracion, fragmentaritet, bashkëveprimin e fiksionit me historinë dhe loja që bën autori me figurat historike dhe referencat e fusnotat e shumta që i vendos brenda tekstit.
Përderisa realizmi dhe veprat realiste përshkruajnë realitetin, personazhe dhe situata reale, modernizmi bën modifikime të ndryshme duke bërë modelime të ndryshme në rrëfim, siç ndodh edhe te vepra e Danilo Kishit. Kemi historinë, një personazh në qendër të rrëfimit ku përreth tij sillet i gjithë konflikti.
Kapitujt përqendrohen në një figurë kryesore që te kjo vepër është një revolucionar dhe jepet jeta dhe raporti i tij me pushtetin dhe pasojat fatale në fund. Në kapitullin apo ta quajmë ndryshe tregimin “Një varr për Boris Davidoviçin”, protagonisti Boris Davidoviç, i cili brenda rrëfimit na del me nofka të ndryshme, burgoset në një kamp stalinist ku detyrohet të pranojë e ta nënshkruajë një krim që nuk e ka bërë.
Si dënim, përballë vetes ka një hetues brutal me emrin Fedukin, i cili ekzekuton një nga një disa të rinj përpara syve të tij. Pavarësisht faktit që Fedukini është i vetëdijshëm se akuza që i bëhet Novskit (Boris Davidoviçit) nuk ka të bëjë me të vërtetën, ai sugjeron krijimin e një realiteti të falsifikuar për të ruajtur forcën dhe pushtetin e partisë dhe të ideologjisë.
Boris Davidoviçi është një revolucionar i vërtetë dhe mbrojtës i regjimit komunist. Së pari, ky protagonist pasqyrohet përmes një figure që mishëron vëllazërinë, optimizmin e Partisë Komuniste, por në tekstin e Kishit shohim se ai është zhdukur nga regjistrat dhe është shndërruar në një person të panjohur.
Në fillim të këtij tregimi, autori jep një lloj biografie të tij. Tregon për procesin e arrestimit të tij gjatë regjimit të Stalinit dhe pastaj vazhdon me paraqitjen e jetës së tij në kampet e burgut ku vazhdimisht bie pre e vuajtjeve dhe torturave të ndryshme. Ky protagonist është sakrifikuar për hir të ambicieve të Stalinit.
Zhdukja e emrit të tij nga historia në një formë kundërshtohet nga narratori i cili përpiqet që ta rikthejë kujtesën e revolucionit përmes përshkrimit të biografisë. Diku në këtë kapitull, Fedukin shprehet: “Edhe një gur do të fliste nëse i thyhen dhëmbët”.
Kjo pjesë thotë shumë për regjimin totalitar dhe individin përballë këtij pushteti të dhunshëm e arbitrar, ku në fund prej tij mund ta shpëtojë vetëm vdekja. Në kapitujt e romanit gjejmë personazhe të ndryshme që janë nga Rusia, Polonia, Rumania, Hungaria. Personazhi kryesor në secilin kapitull mendon se e kupton mjedisin ku jeton, por ironikisht ai e pëson fatalisht nga po ai mjedis dhe kjo ndodh në shumicën e secilit tregim, heroi në fund vdes.
Personazhet vendosen në momente të caktuara dhe Kish kërkon nga lexuesi një lloj “angazhimi”, një pjesëmarrje aktive gjatë leximit ngase lidhjet që jep ai janë të ndërlikuara, që në disa raste shfaqen në formë fusnotash e në disa raste jepen brenda detajeve gjatë rrëfimit.
Kjo na dërgon tek ajo që Eko e quan Lexuesi Model, apo një lexues semiotik, i cili nuk kënaqet me semantikën e tekstit, por kërkon ta plotësojë vetë tekstin dhe t’i gjejë kuptime tjera. Unë e quaj Lexues Model një lexues-tip të cilin teksti jo vetëm që e parashikon si bashkëpunëtor, por që kërkon madje edhe ta krijojë. 3
Narratori në romanin e Kishit flet nga perspektiva e një “hetuesi” që ka grumbulluar një sasi informacionesh dhe faktesh rreth personave për të cilët rrëfen. Ai ta jep përshtypjen e një historian, i cili i lidh faktet e dhëna me disa ngjarje e jo të një rrëfyesi të zakonshëm të tekstit letrar.
Autori përmes kësaj teknike narrative synon të krijojë një iluzion të autoritetit dhe të vërtetësisë së këtij rrëfyesi, një iluzion që forcohet më shumë nga referencat në tekst. Përmes këtyre elementeve të saktësisë historike, narratori shmang faktet e panjohura. Në shumicën e rasteve narratori na del të jetë i gjithëdijshëm, por ama, ai është shumë i vëmendshëm dhe pranon kufizimet në historitë për të cilat rrëfen. Mirëpo narratori në disa raste fuqizon idetë e tij brenda rrëfimit siç ndodh në një rast brenda tregimit Një varr për Boris Davidoviçin:
Në biografinë e tij nuk mungojnë të dhënat; ajo që të huton është kronologjia e tyre ( të cilën e bëjnë edhe më të ndërlikuar emrat e rremë dhe ai ndërrim marramendës vendndodhjesh). Në shkurt të 1913-ës, e gjejmë në Baku si ndihmës-ndezës lokomotive; në shtatorin e po atij viti, mes udhëheqësve të grevës në fabrikën e tapetave të murit në Ivan-Vaznesensk; në tetor, mes organizatorëve të demonstratave nëpër rrugët e Petrogradit. Nuk mungojnë as hollësitë: policia mbi kuaj, duke shpërndarë demonstruesit, me shpata dhe kamzhikë të zinj lëkure, një variant junkerik i knutit… 4
Tregimtari apo narratori në këtë rast jep hollësi siç bën edhe në shumë raste tjera brenda romanit. Vetë fakti që romani ka karakterin e një vepre dokumentaro-historike, kjo medoemos determinon një rrëfim të detajuar me informacione të bollshme dhe madje shtesë në disa raste.
Vepra e Kishit krijon një lloj ironie të historisë përmes një humori tejet kompleks që ndërthuret në kornizat e rrëfimit, rrëfim që ka për bazë totalitetin, e bartur me nuancat e dhimbjes, ankthit, presionit psikik, dhunës, tradhtisë, denoncimit etj. Gërshetimi i këtyre elementeve e bën veprën një dokumentim historik që pasqyron individin si viktimë brenda sistemit komunist.
Politika, socialja e filozofia bëhen një, pasi përmes këtyre domeneve, jepet gjithë psikologjia e personazheve nëpër secilin kapitull, rreth këtij trekëndëshi sillet bota dhe veprimtaria e tyre. Tregimi “Qentë dhe librat” është shkruar në vijë paralele me tregimin “Një varr për Boris Davidoviçin” ku e kaluara përsëritet në të ardhmen.
Derisa Novski (Boris Davidoviçi) e pëson për shkak tradhtisë apo rrënimit të ideve marksiste-Staliniste, gjashtë shekuj para kësaj, një çifut francez me emrin Baruh David Nojman ballafaqohet me një situatë të ngjashme, të konvertohet detyrimisht në krishterizëm. Vetë narratori-autor jep sqarimin brenda tekstit:
Qëndrueshmëria e bindjeve morale, derdhja e gjakut të flijuar, përgjasimi i emrave (Boris Davidoviç Novski – Baruh David Nojman), përputhja e datave të burgosjes së Novskit dhe Nojmanit (në të njëjtën ditë të muajit të kobshëm dhjetor, me një dallim prej gjashtë shekujsh, 1330…1930)…5
ose në rastin kur jep sqarime të drejtpërdrejta për mënyrën e përcaktimit të rrëfimit:
…u përcaktova për renditjen e datave shpirtërore e jo historike: historinë e David Nojmanit e kam gjetur, siç thashë, pasi kisha shkruar tregimin për Boris Davidoviçin.6
Boris Davidoviçin e gjejmë gjithashtu edhe te kapitulli i fundit “ Biografi e shkurtër e A.A.Darmolatovit). Tek ky kapitull pasqyrohet fundi tragjik i poetit revolucionar rus i cili përfundon duke u njohur në regjistrat e historisë për të gjitha arsyet e gabueshme, ai është njëherësh poet, mirëpo nuk kujtohet për poezitë që ka shkruar, por për gjendjen shëndetësore fatkeqe.
Nga praksisi letrar e dimë se qasja paradigmatike është karakteristikë kryesore e rrëfimeve fiktive ku autori kërkon formën e duhur për të organizuar dhe përfshirë dëshmi të caktuara brenda kontekstit të një vepre letrare. Kështu ndodh edhe te kjo vepër. Secili tregim (kapitull) te vepra e Danilo Kishit adreson aspekte të ndryshme të një historie të vetme.
Veçanti që e karakterizon rrëfimin e Danilo Kishit dhe e bën atë një shkrimtar me tipare moderniste, por edhe postmoderniste është fakti që pothuajse brenda të gjitha kapitujve narratori autorial shqetësohet për atë që rrëfen.
Po e quaj narrator autorial për faktin se tipi i tregimtarit në romanin e Kishit me mënyrën se si rrëfen dhe informatat që i jep e determinon vetë autorin, na dërgon drejt unit të tij, drejt polemikës që ai ka me veten rreth mënyrës se si duhet apo si duhej ta kishte ndërtuar rrëfimin.
Në teorinë postmoderne kemi fenomenin e quajtur Poioumenon që i referohet një tipi të metafiksionit ku narratori gjatë rrëfimit shqetësohet për veprën që po krijon. Për ta parë këtë konstatim, po jap disa shembuj konkret nga romani për ta parë se si narratori sqaron, mundohet të gjejë një “kompromis” me lexuesin e tij. Vetë vepra fillon në këtë mënyrë:
Rrëfimi që pason, rrëfimi që lind nga dyshimi dhe mëdyshja, ka një të vetmen fatkeqësi (disa i thonë fat), të jetë i vërtetë: ai është shkruar me dorë njerëzish të ndershëm e dëshmitarësh të besueshëm…7
Ose në një rast tjetër:
Ndoshta ka qenë punë më e mençur po t’isha përcaktuar për ndonjë formë tjetër rrëfimi, si eseja ose studimi, ku gjithë këto dokumente do të mund t’i përdorja njashtu siç duhet. 8
Edhe në rastet tjera, si psh. kur bën digresione brenda rrëfimit, narratori është shumë koshient për atë që bën. Këto dhe elementet tjera që u përmendën e bëjnë Kishin një shkrimtar me një stil të veçantë dhe me një njohës të thellë të strukturave narrative të cilat i gjejmë brenda tekstit.
Danilo Kish është emër i veçantë në letërsinë jo vetëm ballkanike, por edhe të asaj botërore në përgjithësi. Jo më kot, ai është krahasuar edhe me emrat e mëdhenj të letërsisë si Xhojs, Borhes etj., ndërsa “Një varr për Boris Davidoviçin” mbetet si kryevepra e tij letrare./virtualsofist
LITERATURA
KISH Danilo, Një varr për Boris Davidoviçin, Çabej, Tiranë
APOLLONI Ag, Parabola Postmoderne, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010
EKO Umberto, Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, Dituria, Tiranë, 2007
1 Ag Apolloni, Parabola Postmoderne, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, fq.60
2 Ag Apolloni, Parabola Postmoderne, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2010, fq. 93
3 Umberto Eko, Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, Dituria, Tiranë, 2007, fq. 17
4 Danilo Kish, Një varr për Boris Davidoviçin, Çabej, Tiranë, fq. 77
5 Danilo Kish, Një varr për Boris Davidoviçin, Çabej, Tiranë, fq. 122
6 Danilo Kish, Një varr për Boris Davidoviçin, Çabej, Tiranë, fq. 123
7 Danilo Kish, Një varr për Boris Davidoviçin, Çabej, Tiranë, fq. 7
8 Danilo Kish, Një varr për Boris Davidoviçin, Çabej, Tiranë, fq. 34
Lexo edhe:
RRËFIMI I ADEM DEMAÇIT PËR STUDIMET NË BEOGRAD, SHOQËRIMIN ME DANILLO KISHIN DHE RROGËN E PARË
ObserverKult
