Edhe nji muej e gjymsë mbushej viti. Çintja memzi zênte besë se kish kalue aqë shpejt koha. I dukej si me pasë ndodhë vetëm dy javë para ajo punë. Përshtypjet qindrojshin gjithënji të gjalla në tê. Mbante në mênd hollsít mâ t’imta: krizmën e papritun natën në derë t’oborrit, lëvizjen e trêmbun nëpër oda e në çardak, dajën Loro me rrogtarin e vet në krye të shkallës, dajën Loro qi rrallë herë në jetë të vet ishte gjetun jashtë n’at orë të shtyme të natës, i zbét në fytyrë, tue bëlbëtue dishka me nji letër të marun, mbi nji smundje të rândë, tue u pështjellue edhe mâ tepër ndër pyetje të ngashrueshme t’atyne qi pritshin spjegim për at ardhje të jashtzakonshme. Porsa u muer vesht se flitte për Kolën e se ajo letër vinte prej Milanit, të gjithë patën përshtypjen e ftoftë dhe njiherit të qartë se smundja e rândë ishte eufemizëm e se retiçencat e dajës dojshin disi me lehtësue lajmin e kobshëm. Vllau i madh i Çintos, Kola, kishte dekë. E morën vesht të gjithë edhe shpërthyen në britma e në váj. Pak mâ vonë daja, tue lotue edhe ai, nxori e tregoi telegramin. N’at copë katranshe letre zvërdhake, me dhetë fjalë në gjuhë italisht mbrêndë, me dhetë fjalë ardhë në Shkodër nëpër ajrí, dhânë e pritë zyrë në zyrë prej telegrafistave të përgjumshëm, me dhetë fjalë qi coptojshin pesë zêmra e trishtojshin pesëdhetë tjera, n’at copë letre me dhetë fjalë të vetme tregohej se mbas atij çasi nji fytyrë e adhurueshme kurr s’do t’a zdritte mâ at shtëpí, nji êmën i dashun mâ për jetë aty s’do të kumbonte, nji vend në tryezë kryesues prej babës do të rrinte përgjithmonë i shprazët. Kolën, djalin e parë të Mati Vallnís, shkue në Milan për tregtí para dy javëve, e kish këputun në pak dit nji polmonitë e shpejtë. Nji shkodran, banues në Milan, i kish shkrue dajës së dekunit mbi smundje të rândë të nipit, e tashti i telegrafonte dekën e këtij tue e lutun me i a kumtue familjes.
Çintja, njiherë, mbet si i prekun prej rrufés në midis të çardakut. Pa qitun kokërr loti prej sysh, shikonte at mjerim aty para tij, tue e kujtue veten në nji ândërr të keqe.
Me krye të bardhë ndër duer, i lëshuem mbi një ndêjse, gjimonte i ati; daja, aty afër tij, me lot për faqe edhe ai, përpiqej me i dhânë zêmër. Midis çardakut për tokë, ku i kish rrëzue pikllimi i parë, qajshin grumbull të përqafuna e përzie krénash e âma me dy motrat dhe me Kushën, shërbtoren e plakun në shtëpí të tyne. Vetëm zâni i kësaj ndëgjohej tue njehë me të dënesun:
-Kukú bir! U nise prej shtëpís s’ate shnodhs e mirë si topi, bír?!
Çintja shikonte por s’kishte lot me shkue e me i përzie me ato të s’amës e të së motrave. Zêmra i ndryshej, i ndryshej e i bâhej shtupë.
Krisi dera e oborrit. Me rrogtar të vet, daja u kish çue fjalë ilakáve mâ të afërm. E para qi erdhi nênja e axhës:
Dani me brandavekë, e cila, si u muer ngrykë hovshëm me të kunatën e qau do kohë aty me tê, i u suell Kushës e i tha:
-Çou, Kushë, se kena punën e dyrnjâs: kena me bâ gati shtëpín për nesër. Duhet me thirrë ndoj grue pse ti vetëm s’munde. Kê thirrni me punue?
Dani shkoi me gjithë Kushën n’odë të zjarmit. Nênja e axhës me brandavekë, ç’prej atij çasi, mori në dorë rregullimin e shtëpís për at natë. Shkonte, vinte tue u dhânë urdhna me zâ t’ulët e të prém Kushës, rrogtarit të dajës, shërbtores së vet qi kish çue me thirrë e nji punojses qi erdhi. Motrat e Çintos i la të qeta njiherë aty në çardak, por t’e vona i a befi e i tha m së res:
-Hâ, Shut, çoju e ndihmou pak gráve qi po zhgatrrojnë shtretënt n’odë të Matís.
Kishte kalue mjesnata. Tue u përpjekë me bâ sa mâ pak zhurmë, të gjithë ishin shpërvjelë në punë, veç babës qi tashti heshte në mendim tue ndêjë me dajën, e nânës qi me motrën e martueme qajshin në nji skâj, pa çue zânin.
Ai, Çintja, kishte ndezë makinalisht nji cingare e s’dinte kah me i a mbajtë nëpër shtëpí as shka me bâ. Me pasë ndërgjue nji trill të përmbrêndshëm, ai do të kishte dalë me shetitë nëpër terr të natës e me lânë at pikllim m’u hapë lirisht në shpirt. Të gjithë ajo lëvizje aty e mërzitte, e pezmatonte. Të tâna të domosdoshme ato punë, po; por prap se prap zâni urdhnues i nênës i a egërsonte dejt. Filloi m’e mëní at grue, tue e dijtë mirfilli se gabonte.
Filluen me ardhë ilaká tjerë t’afërm.
Ai iku n’odë të vet. S’deshironte me ndëgjue ngushullimet e kurrkuj, s’donte me pa kurrkênd. Mendoi e për të parën herë ndieu tmerrin e fjalës “kurrmâ”. S’do t’a shifte kurrmâ! E loti i u ngjit te syni.
Qau përmbys në shtrat të vet, tue derdhë n’at váj të thellë dhimbën qi i a ndrydhte fundin e shpirtit.
-Këtu, n’odë të Çintos! Këtu!
Zâni i Danit kumboi në rruginë e dera u çil. Sillshin shtretënt e odës së t’et aty. Oda e t’et do t’u pregatitte për grá qi do vijshin të nesërmen në mort. Çintos i u desht m’u çue e me dalë. Jashta ode gjet Shukun, kushrinin.
-Kjosh vetë!-i tha ky shpejt e shpejt tue i a shtrëngue dorën e mbandej vazhdoi: -Duhet me qitë lajmin nesër ndër shtylla; ec t’a përpilojmë bashkë.
Çintja e ndoq kushrinin pa folë. Hoqne zor me gjetë nji vênd të lir për me shkrue.
Shtëpija vlonte me ilaká, trima e grá shpërndamun nëpër të gjitha odat, disa tue u ndihmue atyne qi ndreqshin andej e këtej, mâ të motnuemt ndêjë pa zâ rreth të zott të shtëpís, mâ të rijt tue thithë duhan në karriga, me sy të kuq prej së lotuemi, rrogtari i dajës po u sillte kafe. Çintja e Shuku hynë n’odë të miqve prej kah kishin nxjerrë halín e kuqe dhe poltronat, e shtrue nji qull e rrjeshtue ndêjse gjithkund brî zdatkave. E filloi për Çinton tortura me gjetë fjalë banale për me lajmue në qytet dekën e vllaut. “Ka ardh lajmi i zí…”
-A t’a fillojmë kështu? – pyette Shuku në tryezë me lapës në dorë.
Çintja tha me zâ të ngutshëm:
-Të lutëm, bâne ti si të dijsh; un s’mundem: më dhemb kryet.
E doli. Në çardak i u afrue Gjoni, nji kushrî tjetër, i cili e pyeti tue i dhânë shum rândsi punës për të cilën flitte:
-A i keni telegrafue Zefit?
Zefi, i shoqi i së motrës, ndodhej edhe ai n’ato dit diku përjashta.
Me përpilue shpalljen e përmortshme, me i rrahë tel Zefit, me ndreqë shtëpín, me…pa shka i duheshin atij këto punë? Kishte idhnimin e vet; donte m’u përmbledhë n’idhnim të vet; donte m’u zhytë n’at idhnim, vetëm, pa i u përzie kush, pa i ndërhy të tjerët.
I u mbush zêmra me egërcim. Ah, me mujt e me i qitë jasha shtëpije ata qi i kishin zaptue shtëpín! me mujtë e me e mbajtë mbyllë derën e oborrit e mos me pritë kurrkênd!
-A ké petka të mbyllta? Shko e ndrroju se me ato qi ké veshë s’rrihet.
Prap e gjithmonë zâni i nênes në vesh të tij. Qe tue i këthye nji përgjegje të panjerzishme. U ndalue me kohë. E shkreta, ndiqte zakonet! Ashtu lypej në Shkodër.
Çintja u fut n’odë të vet. Nëpër shtëpí s’ndëgjohej mâ kush tue qá. Punët e shumta dukej se ishin krye, pse lëvizja kish mê e gjithshkafja rá në fashë.
Hyni mbrêndë me nji rubë të zezë në krye Gjyli motra e martueme. Sa e pau, atij i shpëtuen lott. Ajo hapi krahët edhe e shtrëngoi fort në parzëm. E ndêjën të dy, ashtu të rrokun, nji copë herë, aty në shtrat, tue qá heshtas, tue ndie nji lehtësim n’at vetmí t’odës, pa gjind trazuesa, të lirë me shfrye, pa folë asnji fjalë, idhnimin e tyne. Por Gjyli s’mujt me ndêjë shum. E pritshin andej.
Iku.
Ai u çue e lau faqet. Makinalisht tue përsëritun gjestet e përditshme, nxori briskun e filloi me i vu sapun fytyrës për m’u rrue.
-Shka po bân? –briti i shkandulluem Shuku, qi vinte me i a lexuem shpalljen për shtylla, përpilue prej tij. –A s’e din se s’duhet m’u rrue?
Çintja pa i u përgjegjë hoq sapunin fytyret. Miratoi prozën e kushrinit edhe e falnderoi për kujdes. Lypi kafe për të dy. Ndezi edhe cingare. Nji gjâ nuk i hynte në krye.
Pse me qênë të detyruem m’u habitë mbas njiqind punve të kota për hatër të shekullit, a thue se ai kob s’ishte vetëm i tyne por rasë me përmbushë nji varg veprimesh lypë prej zakonit e lypë prej gjindes s’huej qi rrijshin gati me shá po të harrohej sendi mâ i vogli? Harrohej i dekuni, send kryesuer, por s’harroheshin njiqind ndërlikime të zakonit qi dilshin në rênd të parë!
Kolë! Kolë! Nji pyetje e tronditte Çinton: “Ku do të jét në kët ças?” Hapi dritoren. Shikoi qiellin. Po agonte. Ai thithi ájrin e freskët të mëngjesit të parë e i la mendimet m’u zhvillue lirisht. Herën e fundit, n’automobil para se m’u nisë. Ai, i shkreti, kurrkund s’e mendonte se nisej për herën e fundit. Ai flitte gëzueshëm, qeshte. Në nji odë hoteli, vetëm, pa asnji njerí të vetin aty pranë. Duer të hueja tue i a mbyllë qepallat. Ndër oda tjera tue vazhdue jeta si mos t’ishte kurrgjâ. Përsjellja e përmortshme, nëpër zhurmë të qytetit të madh, me katër vetë të paguem mbrapa, e me at mikun shkodran banues në Milan. Kolë!
Kolë! Jo, diku ishte, diku ishte edhe tash…Prap shikoi qiellin. Ah, të dijte m’u lutë! Ngushullimi i lutës qi njofti në moshën fmijnore…U përpoq me i gjetë ato fjalë, do prej atyne fjalve…Qielli sqarohej përherë mâ tepër. Në heshtje, kumboi nji zâ kumbone. Qielli mëngjesuer i Shkodrës u mbush me tinguj t’afërm e të largët qi këndojshin përshëndetjen engjullore. Ai la kumbonët m’u lutë për tê. Nga nji nga nji edhe kumbonët erdhën tue heshtë. Mbet vetëm ajo e Kishës së Madhe, qi me vajtim të këputun, zymnuer, ushtues dha lajmin e dekës së vllaut të tij, qau për Kolë Vallnín në qiellin e qytetit.
Qau edhe ai prap, me lot të heshtun qi u rigojshin mollzave. Në buzë ndiente shijen e ngjelmë të tyne. Sa orë ndêi aty para dritores, rrëmbye n’idhnim të vet?
Kur doli në çardak, gjithëshka ishte gati me pritun miq e të njohtun për krye shndosh. Grát i gjet të rrjeshtueme n’odë të t’et, të gjitha mbulue kryet me ruba të zeza.
Krisi dera e oborrit. Trimat po fillojshin me ardhë.
-Hâ, grá, -kumboi i prém zâni i Danit.
Nji brimë e zgjatun shum zânesh të përzieme jehoi e naltë n’odë. Mbandej nji plakë nisi me njehë tue i rrjeshtue fjalët në nji mekâmë të përvajshëm.
Shtëpija ishte ndrequn, kafja gati ndër xheze, i zoti i konakut në krye të rrjeshtit n’odë të miqve, kunora e gráve rreth s’âmës s’dekunit n’odë tjetër.
Ajo brimë e ai váj, fillue mbas shêjit qi dha Dani, niste zyrtarisht, si mbas zakonit, vargun e veprimeve qi lypen krye në Shkodër t’onë ndër morte.
Çintja vuni roe se e âma, midis rrjeshtit të grávet, s’qante mâ. Kishte qá në heshtje papushue deri njatëherë.
Tashti, ish rêndi i të tjerave, qi dridhshin zânin me mjeshtrí…
*Titulli i origjinalit: “Vaji i qitun”
Përgatiti: ObserverKult
