Kjo ese botohet në bashkëpunim me rrjetin letrar TRADUKI, si pjesë e projektit “Archipelago Yugoslavia – From 1991 to Today”.
Përktheu: Fadil Bajraj
Koha ime personale e kataklizmёs fillon mё 21 prill 1992. Kjo ёshtё data kur serbёt e armatosur, pjesёtarё tё falangёs sё SDS-sё, tё ndihmuar nga ish-APJ-sё, sulmuan qytetin tim. Ata ishin ‘fqinjёt’ tanё, bashkёqytetarё qё u tёrhoqёn nga qyteti nё mёnyrё tё organizuar dhe na sulmuan nga kodrat pёrreth.
Sulmi ndaj vendit tim ndodhi para kёsaj date, sepse deri mё 21, shumё qytete pёrgjatё kufirit tonё lindor me Serbinё, qё atёherё ende quhej Jugosllavi, tashmё ishin shkatёrruar. Nё momentin kur Sllovenia, Krocia dhe Bosnja e Hercegovina braktisёn Jugosllavinё, ai shtet nominalisht pushoi sё ekzistuari nё ndёrgjegjen e tё gjithё neve. Dhe ai shtet u kthye kundёr nesh qё e donim dhe kontribuuam nё suksesin e tij nё ҫdo mёnyrё.
Ҫdo qytetar i Bosnjёs dhe Hercegovinёs, thellё nё mendjen, trupin, zemrёn dhe shpirtin e tij, i ka ato dy kohё, ato dy orё.
Ora e parё ёshtё ajo kur gjithҫka filloi zyrtarisht dhe e dyta ёshtё ajo ora mё e rёndёsishme, intime, e cila mat kohёn kur jeni dёbuar nga shtёpia juaj. Ajo mat kohёn qё kur jeni bёrё refugjat, ose numёron kohёn kur je plagosur, kur ta kanё vrarё dikё tё rёndёsishёm dhe tё afёrt. Disa orё, prapё, matin kohёn e vdekjes sё dikujt. Nё qytetin tim, pesёqind orё ushtarake do tё trokasin deri sa tё jemi gjallё, pёr ne qё mbijetuam. Pёrderisa i kujtojmё miqtё, tё afёrmit, bashkёluftёtarёt tanё tё vdekur.
Ёshtё e pamundur tё hedhёsh nё letёr gjithҫka qё mat njё orё intime. Unё jam pёrpjekur ta kuptoj kёtё nё kёto 20 vitet e fundit, pёr aq kohё sa jam marrё publikisht me letёrsi dhe e di qё nuk kam lёvizur shumё nga pikёnisja. Tragjedia e vetёm njё njeriu ёshtё e papёrshkrueshme dhe ne kёtu po flasim pёr tragjedinё e disa qindra mijёra njerёzve tё kёtij vendi.
Ajo orё intime ёshtё ora e apokalipsit. Ҫdo njeri e ka atё. Lufta ёshtё apokalips, veҫ se nuk kishte kush tё na thoshte atёherё. Ashtu siҫ nuk kishte kush tё na thoshte pas luftёs se po jetojmё nё njё epokё postapokaliptike. Vetёm nga tё huajt me qёllime tё mira morёm titullin profesional ‘shoqёri pas konfliktit’, i cili duhej tё shpjegonte se nё ҫfarё shoqёrie jetojmё tash.
Terminologjia e ftohtё e gjuhёs shkencore nuk e respekton aspak orёn e apokalipsit. Ajo nuk e njeh kёtё, sepse termin ‘shoqёri pas konfliktit’ e njohin vetёm tё ashtuquajturat palё ndёrluftuese. Nё ҫdo luftё nuk ka palё ndёrluftuese, ka njё palё qё sulmohet dhe njё qё sulmon. Pra, ky term ёshtё krejtёsisht i gabuar, siҫ ёshtё i gabuar dhe i turpshёm edhe termi luftё civile, me tё cilin njё huaj ‘dashamirёs’ dёshiron tё pёrshkruajё luftёn tonё, apokalipsin tonё.
Apokalipsi nuk ёshtё se gjithҫka ёshtё shkatёrruar fizikisht: qytetet, fshatrat,urat, maternitetet apo varrezat, por pёr mua apokalipsi ёshtё momenti kur shkatёrrohen tё gjitha vlerat e shoqёrisё civile. Kur gjithҫka qё ёshtё e tmerrshme, jonormale, e pёrҫudnuar bёhet krejtёsisht normale, e pranueshme nga shoqёria dhe madje edhe e dёshirueshme.
Ky lloj apokalipsi ndodh para vetё shkatёrrimit fizik. Ky ndodh nё heshtje dhe nё mёnyrё tё padukshme. Kushdo qё lexon gazetёn me kujdes, mund tё shoh shenjat e tij. Shpesh ёshtё ҫhumanizimi i grupeve tё caktuara shoqёrore, individёve apo kombeve tё tёra.
Kёshtu, nё gazetёn Kozarski Vjesnik nga Prijedori, para fillimit tё luftёs nё vitin 1992, u botuan njё varg artikujsh nё tё cilёt dehumanizoheshin banorёt e Prijedorit tё nacionaliteteve boshnjake, kroate dhe tё tjera. Nё rastin konkret, Kozarski Vjesnik dhe Radio Prijedor raportuan pёr specializantin e gjinekoligjisё nga Prijedori, dr. Zhelko Sikori, i cili „shkaktoi abortin nё mesin e grave serbe qё mbanin fёmijё meshkuj, tredhte foshnjat meshkuj serbё“. Edhe pse ishte ҫek etnik nё mendjet e batakҫinjёve, ai ishte kroat, ndёrsa tё gjithё kroatёt nё atё kohё identifikoheshin nga nacionalistёt serbё me ustashёt.
Nё gazetёn e pёrditshme tё Beogradit Ekspres Politika, ai quhej „doktor pёrbindёshi“. Nё raportin e RF tё Jugosllavisё sё atёhershme tё drejtuar Komisionit tё Ekspertёve tё OKB-sё nёn „indikacionet pёr autorёt e trajtimit tё civilёve nё Prijedor 1989-1992“, pёrmendet dr. Zhelko Sikora (sё bashku me dy mjekё boshnjakё). Krimi i tyre kryesor ishte: „Zvogёlimi sistematik i natalitetit tё serbёve nё komunёn e Prijedorit duke kastruar tё porsalindurit tё nacionalitetit serb. (…) Duke aplikuar medikamente dhe eksperimente tё ndryshme, ata gjymtuan fёmijёt nё spitalin e Prijedorit, vendosёn qёllimisht diagnoza tё gabuara dhe u dhanё ilaҫe tё gabuara tё rriturve tё nacionalitetit serb.“
Pasojё e kёtyre akuzave mediatike ёshtё vrasja e dr. Zhelko Sikores nё kampin e pёrqendrimit Keraterm sё bashku me disa mijёra bashkёqytetarё tё tij (nё kampe dhe vende tё tjera) qё kishin pёrkatёsinё ‘e gabuar’ etnike. Trupi i tij u gjet pranё njё kontejneri plehrash brenda kampit. Ai rrihej ҫdo ditё para se tё vritej.
Kozarski Vjesnik botohet rregullisht edhe sot e kёsaj dite. Nёse shkruani Zhelko Sikora nё motorin e kёrkimit tё arkivit tё gazetёs, nuk do tё merrni anjё informacion. Zhelko Sikora ishte pasardhёsi i fundit mashkull i familjes Sikora. Asnjёherё nuk u gjetёn prova pёr „krimet“ e tij, as nuk pati asnjё gjyq. Po ashtu, edhe sot e kёsaj dite emrit tij nuk iu ёshtё hequr njolla.
Dehumanizimi dhe demonizimi i grupeve, individёve dhe kombeve tё tёra zgjati shumё kohё para fillimit tё luftёs, gjegjёsisht luftёrave nё zonёn e Jugosllavisё sё atёhershme tё shpёrbёrё. Qёllimi i kёtyre veprimeve ishte pёr tё pёrgatitur njerёzit e zakonshёm pёr vrasje, masakra dhe nё fund tё fundit pёr vetё gjenocidin si diҫka krejt tё zakonshme.
Mё 21 prill 1992 u bёra refugjat pёr herё tё parё dhe vёshtirё se do tё pushoj ndonjёherё sё qeni refugjat, sepse njё gjё e tillё nuk ёshtё thjesht sall statusi nё kartёn e Kryqit tё Kuq, ёshtё njё ndjenjё e brendshme qё tё mos i pёrkas askujt dhe asgjёje. E dua vendin ku jetoj, ama jo si shtet, sall si vend: grup peizazhesh dhe bukurish natyrore.
Kur bёhesh refugjat, asgjё nuk tё lёndon fizikisht, ёshtё njё proces krejtёsisht pa dhimbje, por ka pjesё tё tjera tё padukshme tё tua qё do tё vuajnё dhimbje tё tmerrshme, fantazmё pёr vite me radhё. Nё mjekёsi dhimbje fantazmё ёshtё kur tё dhemb kёmba qё nuk e ke, ajo qё tё ёshtё prerё. Neve na kanё prerё dhe shkёputur nga jeta jonё e paraluftёs dhe kёto dhimbje fantazmё janё diҫka qё do tё shkojnё bashkё me ne nёn dhe.
Duhet tё pёrballesh me biografinё tёnde, ta pranosh atё si tё gjitha mbresat qё ka trupi dhe shpirti yt. Nё kёtё mёnyrё ti mund tё ecёsh vazhdimisht pёrpara, sepse e vetmja gjё qё nuk mund tё shkatёrrohet nё njё luftё me asnjё predhё artilerie ёshtё vetё Jeta. Dёshira pёr jetё ёshtё mё e madhe dhe mё e fortё se ҫdo gjё.
Pastaj mora pushkën dhe u bëra ushtar.
Më pyesnin shpesh në vende të huaja në mbrëmjet letrare nëse kam qenë vullnetar? Atëherë e gjej veten në telashe sepse si t’iu shpjegoj njerëzve që më kanë dëbuar nga banesa ime, rruga dhe pjesa e qytetit vetëm sepse kisha një ngjyrë tjetër të syve. Është e logjikshme se menjëherë do ta merrja pushkën, në realitet kisha vetëm revole, sepse në prill të vitit 1992 nuk kishim armë me bollëk.
‘Bota e jashtme’ e mishëruar në Kombet e Bashkuara na pat vendosur embargo armësh. Kështu ne u lamë në mëshirën dhe paturpësinë e një armiku të armatosur deri në dhëmbë.
Arsyeja pse na lanë në baltë qëndron në faktin se propaganda e armikut na ka paraqitur me shumë sukses si një ind të huaj në trupin e Europës. Na patën etiketuar si „myslimanë gjakatarë“, „rrezik i gjelbër“, „muxhahidinë“, megjithëse shumë prej nesh ishin ateistë, qytetarë laikë, jugosllavë, boshnjakë, të majtë, kozmopolitanë, rokerë të valës së re, pankerë etj. Të gjitha ato identitete vriteshin dhe mbaronin nën dhe. Derisa kjo po ndodhte, disa politikanë të rangut të lartë europianë flisnin për „një restaurim të dhimbshëm dhe të mundimshëm të Europës së krishterë“. Ne kemi qenë minj laboratori në zhvillimin e islamofobisë së sotme globale.
Unë nuk isha vullnetar, sepse nuk ishte ҫështje e vullnetit tim të mirë të merrja pushkën, por u detyrova të luftoja për mbijetesë biologjike. Ne ishim të rrethuar nga të gjitha anët që në prill të vitit 1992, kështu që nuk ishte e mundur t’i shmangeshim luftës dhe të luanim rolin e pacifistit të menҫur nga prapavija e thellë, i cili do të fliste me cinizëm për palët ndërluftuese.
Kam shkruar një sërë poezish, tregime, një roman, shumë tekste gazetareske për përvojën time të luftës dhe ushtarake, ndaj është e panevojshme të përsëris të gjitha. Unë kam qenë pjesëtar i Ushtrisë së BeH-së dhe jo i ndonjë ushtrie ‘myslimane’, siҫ na thërrisnin armiku ynë dhe vëzhguesit e huaj nga viti 1992 deri në vitin 1995. Një herë jam plagosur rëndë në këmbën e majtë. Kam ecur me paterica për gjysmë viti. Pas shërimit jam kthyer në njësinë time dhe vazhdova të kryeja detyrën që kisha bërë para se të plagosesha. Unë kam qenë komandant toge (shtylla e ҫdo ushtrie) dhe deri në fund të luftës kam drejtuar 130 veta në operacione sulmuese. Unë gjithashtu, si shumica e njerëzve në BeH, kam pasur PTSD, efektet e të cilit ndihen vetëm kur të përfundojë lufta.
Jam shpërblyer shumë herë për aftësitë e mia ushtarake gjatë dhe pas luftës.
Kur mbaroi lufta, u përpoqa të jem ai që isha para se të fillonte ajo, student i vitit të tretë të veterinarisë. E lashë shpejt dhe e regjistrova letërsinë. Fillova të shkruaj ҫdo ditë në një makinë shkrimi Olimpia Monica 1967. Doja të bëhesha dhe u bëra shkrimtar.
Në dorëshkrimin e romanit Cimetna pisma (Letra kanelle) është pjesa e mëposhtme që pasqyron më së miri llojin e botës në të cilin jetuam pasi lufta kishte përfunduar vetëm zyrtarisht:
„Nuk ishte një ruin bar, të paktën nuk ishte bërë ende i tillë, dhe ne e quanim Kubi Magjik, jo sepse e kishte formën e një kubi, as sepse ishte magjik, por sepse tingëllonte mirë.
Kemi ardhur këtu ҫdo ditë për terapi dite dhe nate. I gjithë qyteti ishte, në fakt, një lokal rrënojash (ruin bar) nën qiellin e hapur, ndërsa Kubi Magjik ishte i rregulluar, i pastër dhe mjaft i ri. Nuk e dimë se nga i mori Kapiteni gjërat që i nevojiteshin për ambientet e brendshme të kafiqit, por ato ishin aty, duke ndriҫuar si diej të humbur prej kohësh të njëfarë qetësie diku.
(…)
Kamerierët duhej të kishin nerva prej ҫeliku, sepse lufta e parë e jonë sapo kishte përfunduar. Fakti që ne nuk mund ta dinim atëherë, se kjo është vetëm lufta jonë e parë. Kush mund ta dinte se ҫfarë do të ndodhte pasi të rindërtonim plotësisht gjithҫka që mund të rindërtohej. Së pari i arnuam shtëpitë, i rindërtuam. Punimet brenda, brenda nesh, përparonin ngadalë. Djegiet e padukshme ishin më të vështira për t’u pastruar. Pjesët rezervë për rinovimin e brendshëm nuk i kishim në dispozicion, sepse pjesa tjetër e botës na kishte përjashtuar përkohësisht nga rrymat moderne të qytetërimit. Dhe pas luftës pason korrupsioni dhe vazhdimi i luftës me mjete paqësore; nacionalizmi harliset si barërat e këqija dhe është e vështirë ta ndalosh atë. Disa gjëra ndodhin prapa skenave ku ndodhemi. Skena jonë është një gërmadhë plot me hi të ftohtë, diҫka është jashtë vullnetit tonë dhe po rritet edhe pse ne nuk po i kushtojmë vëmendje sepse po merremi me plagët tona.
Plagët janë të rëndësishme, duhet të shërosh veten dhe qytetin. Fakti që nuk u morëm me urretje nuk do të thotë se ajo nuk e ka bërë punën e vet në heshtje. Tmerret e luftës na kanë shëruar nga urrejtja. Vetëm ai që ka përjetuar shumë gjëra në luftë e di se urrejtja është përmbajtje që derdhet te njerëzit për t’i arritur më lehtë qëllimet e luftës, që janë një herë e përgjithmonë vetëm luftë për territor dhe pasuri që ajo sjell.
Në shumë njerëz, urrejtja ekziston dhe ajo nuk duhet të inkurajohet. E keqja ka emër dhe mbiemër, ngjyrën e syve, gjatësinë, gishtat në duar, qime në gjoks, shenja personale, shenja trupi, mbresa nga futbolli i vogël. E keqja është familjare, i do fëmijët, e keqja është sociale, ajo shoqërohet nëpër kafiqat e paraluftës, ka buzëqeshje të gjerë, të gjithë dhëmbët në kokë. Kjo është ajo e keqja gri e vogël borgjeze. Ka të këqija të tjera, pa dhëmbë, të dehura, lumpenproletare. Të keqen është vështirë ta klasifikosh, ajo i shmanget ҫdo përshkrimi dhe sistemimi.
E keqja nuk është kurrë banale.
Pinim në Kubin Magjik, një gjë e tillë na pëlqente shumë, nuk dinim se ndoshta do të duhej, do të mund të punonim. Psikologë dhe psikiatër me kapsula magjike nuk shëtisnin rreth nesh për të na shëruar. Nuk kishte njeri në rrugë përveҫ nesh dhe qenve endacakë që ndjenin ngrohtësinë njerëzore se si po kthehet në shtëpi, ndaj edhe ata afroheshin për t’u ngrohur. Nuk është se menduam se kishim nevojë për ndonjëfarë ilaҫi, si kemi mundur të mendonim për diҫka të tillë nëse nuk e konsideronim veten të sëmurë. Ne nuk ishim të sëmurë, koha ishte e tillë.
Askush nga ne nuk e dinte se ҫfarë do të thoshte akronimi PTSD. Ne thjesht kënaqeshim në rrjedhën paqësore të kohës. Futeshim në diskutime të pafundme në Kubin Magjik. Ndoshta kjo edhe na shëroi, sepse mbaj mend, një moment kur Xanax nuk funksionoi. Në të cilin ai nuk mund të më ndihmonte kur ndjeva nxehtësinë që lëvizte nga stomaku drejt gjoksit dhe kokës, një energji e fortë që më bëri të mendoja se do të digjesha dhe do të ndriҫoja hapësirën si raketë ndriҫuese, i vetëm, i fshehur diku në vatrën e qendrës artizanale, i ndriҫuar nga drita e hënës, në hijen e një faltoreje të rrënuar, maja e së cilës tregonte kahjen drejt tokës dhe botës së nëndheshme.
Njashtu siҫ po i kthehet jeta normale normalitetit, ashtu edhe frika nga vdekja po merr vrull edhe më shumë. Duke e marrë fatin në duart tona këtë e zgjidhnim me alkool dhe droga të lehta, pasi që pilulat nuk vepronin. Mendonim se nëse e shijonim jetën tej mase, do t’i ktheheshim normalitetit civil më shpejt.
Pasi ta keni mbijetuar ndonjë luftë, është më mirë të largoheni menjëherë nga ajo pjesë e botës dhe të mos ktheheni kurrë më. Pse askush nuk mund të na thoshte këtë? Bile edhe sikur të na thoshte dikush, nuk do ta besonim. Do të vazhdonim edhe më tutje sipas qejfit tonë.
Ku mbaron, dhe ku fillon lufta jonë e parë? – është një pyetje që ia bënim shpesh vetes, derisa humbëm vullnetin për t’ia bërë vetes këtë pyetje.
Ajo që mua më shpëtoi ishte dashuria, një besim i fortë në jetë si një rend kuptimor i ngjarjeve në kohë dhe hapësirë, kur koha dhe hapësira ishin lineare. Domethënë, me granatat e para, si koha dhe hapësira dhe të gjitha dimensionet e tjera kanë humbur në mënyrë të pakthyeshme ҫiltërsinë e tyre të pafajshme. Jami përpjekur të riparojmë dëmtimin e rrjedhës lineare të kohës dhe hapësirës dhe të të gjitha dimensioneve tjera, por nuk na shkonte për dore. Në botën jolineare, ne donim të ishim individë linearë. Nuk funksionoi. Bile edhe sikur ta dinim se, një herë në të ardhmen, do të ishte në modë të vlerësohen gjërat e vjetra, gjithë ajo poetikë vintage, stile retro, nuk do ta konsideronim veten ndonjë pararendës, sepse jeta jonë nuk ishte një stil mode. Mund të ndjesh keqardhje për të kaluarën vetëm kur të humbasësh gjithҫka, kur koha dhe hapësira jote janë anuluar në mënyrë të pakthyeshme. Ne nuk ishim hipsterë edhe pse i donim gjërat e vjetra dhe të pazakonta.
Edhe pse të huajt vinin dhe na ofronin kurse falas se si të jetonim pas fundit të botës, por unë nuk i merrja seriozisht, pakkush ka mundur t’i merrte seriozisht. Si mund ta dinin ata se si duhet të jetojmë nëse vetë ata kurrë nuk e kanë mbijetuar një luftë të vetme?“
Ky fragment tregon se si ora e apokalipsit troket pasi ajo të përfundojë edhe zyrtarisht. Ajo vazhdon punën e vet. Të mbijetosh apokalipsin nuk do të thotë vetëm të mbijetosh fizikisht nga lufta dhe shkatërrimi total. Shumë, thjesht, mendojnë se kanë mbijetuar, por lufta në thelb i zhbëri dhe ua bëri të pamundur vazhdimin e jetës në një periudhë paqeje. Ata janë zombi lufte, sepse nuk mund të dalin kurrë nga lufta. Ajo dominon mendjet e tyre, nervat e tyre.
Ora ime e apokalipsit po troket vitin e 29-të ҫ’prej se lufta për mua kishte filluar. Jam mësuar të jetoj me trokitjen e asaj ore. Ajo orë ёshtё pjesë e imja dhe nuk më shqetëson aspak, sepse mund të shkruaj për të. Jam harmonizuar me rrahjet e saj.
Shumica e njerëzve nuk janë aq me fat, por njerëzit ia dalin ashtu siҫ dinë dhe munden dhe u mbijetojnë tmerreve të paqes, sepse ne e dimë se jeta është më e madhe dhe më e fortë se ҫdo e keqe, se ҫdo shkatërrim dhe se ҫdo apokalips.
Po, nëse dikush pyet veten se a kam vrarë njerëz? Po, kam vrarë ushtarët e armikut në luftime trup më trup në fushëbeteja. Aty nuk ka kurrfarë pendimi. Lufta është, për fat të keq, veprimtaria më e lashtë njerëzore. Kush mbijeton rrëfen, shkruan. Është një privilegj i madh për njerëzit që nuk kanë përvojë lufte, refugjati, ҫfarëdo traume kufitare, të lexojnë dhe të dëgjojnë ata që kanë mbijetuar, në mënyrë që lufta kurrë të mos i përsëritet askujt më. Bëhet fjalë për një dëshirë utopike që një ditë mund të realizohet. Unë besoj thellë në një utopi të tillë.
ObserverKult
Lexo edhe:
